ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ (37) – Marie-Louise von Franz

Συνέχεια από Κυριακή,  21 Αυγούστου 2011

Κεφάλαιο 8 (4ο μέρος)

Η μετατόπιση της ταυτότητας του Εγώ, οι πολλαπλές ψυχές και η μεταστοιχείωσή τους μέσα στον καρπό

Η αβεβαιότητα που εμφανίζεται στις αναφορές αυτών των μαρτύρων ως προς το τι είναι στην πραγματικότητα το εγώ και η συνείδηση, και ποια είναι η ικανότητά τους για μεταμόρφωση, έχει ένα ευρύ ιστορικό υπόβαθρο. Η πλειονότητα των λαών που είναι κοντά στη φύση πιστεύουν ότι ο άνθρωπος δεν έχει μόνο μία αλλά διαφορετικές ψυχές που χωρίζονται μετά τον θάνατο, μερικές φορές εντελώς (20). Αυτό στο οποίο αναφέρονται οι εθνολόγοι σαν ψυχή είναι κυρίως μια εγωική ή ελεύθερη ψυχή. Θεωρείται σαν το εστιακό σημείο της σκέψης, ζει μέσα στο κεφάλι ή στην καρδιά και επιβιώνει μετά τον θάνατο για να ζήσει σε ένα μέρος στο Υπερπέραν (21). Στο δικό μας υλικό αυτή η ψυχή θα αντιστοιχούσε στην σχέση του εγώ με το φωτεινό ον (το Ταυτό) ή με το εξαγνισμένο εγώ. Μια άλλη ψυχή η ονομαζόμενη ψυχή της εικόνας είναι ένα είδος ψυχής καθρέφτη• εμφανίζεται επίσης στη σκιά του ανθρώπου και ενεργοποιείται στα όνειρα, στα οράματα και στην κατάσταση ασυνειδητότητας. Σύμφωνα με την πίστη ορισμένων λαών της γης ζει έξω από τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια της ζωής του σαν ένα είδος ψυχής-θάμνου ή εξωτερικής ψυχής, ή μέσα σε ένα αντικείμενο ή υποδοχέα. Και αυτή επίσης η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει μετά τον θάνατο σαν ένα πνεύμα. Στην δική μας γλώσσα θα αντιστοιχούσε στο αιγυπτιακό ba, το οποίο κανονικά εμφανίζεται μετά τον θάνατο.

Πολλές φυλές που ζουν κοντά στην φύση μιλούν για μια άλλη ψυχή, ένα είδος «ζωτικής ψυχής» ή «ψυχής ανάσας». Αυτή είναι η δύναμη που ενεργοποιεί την ζωή του οργανισμού• είναι περισσότερο φυσική από την ψυχή-εικόνα. Σύμφωνα με την αντίληψη ορισμένων φυλών, όμοια με το σώμα και αυτή χάνεται (22). Φυσικά πρέπει κανείς να είναι πολύ προσεχτικός εδώ στη χρήση της λέξης «ψυχή». Δεν έχει καμία σχέση με την συνηθισμένη μας αντίληψη της λέξης. Οι εικόνες που αναφέρονται σε αυτήν επίσης ποικίλουν ή επικαλύπτουν η μία την άλλη. Για παράδειγμα στην Αίγυπτο η «ελεύθερη ψυχή» θα μπορούσε να αναφέρεται πιο συχνά στο ba, αν και μερικές φορές, σαν σκιά ή εικόνα αντικαθρεφτίσματος, θα αντιστοιχούσε μάλλον στο ka. Η «ζωτική ψυχή» ή «ψυχή-ανάσα» θα αντιστοιχούσε στη δική μας περίπτωση με την συνείδηση Β του Geddee ή με τον μικρόσωμο άνθρωπο στο όραμα του Σουηδού ασθενή. Αν και πολλοί λαοί πιστεύουν ότι υπάρχουν τέσσερις, πέντε ή περισσότερες (μέχρι δεκατρείς) ψυχές μέσα στον άνθρωπο (23), ο χωρισμός σε δύο είναι πιο ευδιάκριτα διαδεδομένος. Οι δύο αυτές ψυχές είναι μια πνευματική, ελεύθερη, όχι ολοκληρωτικά ενσαρκωμένη ψυχή, και μια περισσότερο δεμένη με το φυσικό σώμα. Από την άποψη της ψυχολογίας του βάθους, πάντως, και τα δύο είδη της ψυχής είναι μορφές της μίας ψυχικής ολότητας, του Ταυτού. Φαίνεται επομένως ότι το Ταυτό, το θεϊκό κέντρο που βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο, διαθέτει δύο μορφές, μία μη ενσαρκωμένη, καθαρά πνευματική, άχρονη και αιώνια• και μια άλλη δημιουργική, που εκδηλώνεται εξωτερικά στη φυσική ύλη. Το να «λυτρωθεί» η δεύτερη ψυχή και να επανενωθεί με την αιώνια μορφή εξαρτάται, σύμφωνα με τους αλχημιστές, από τις προσπάθειες του ανθρώπου• μόνο με προσπάθεια μπορεί κανείς να γίνει εντελώς ολοκληρωμένος. Από αυτήν την άποψη στην πραγματικότητα η ανάσταση είναι ακριβώς αυτή η ένωση των δύο πλευρών του Ταυτού – ένας δεύτερο νεκρικός γάμος. Ο αλχημιστής του 13ου αιώνα Petrus Bonus περιέγραψε αυτήν την δεύτερη ένωση με τον εξής τρόπο:

«Στην συνενωτική αυτή ανάσταση το σώμα γίνεται εντελώς πνευματικό σαν την ψυχή την ίδια, και γίνονται ένα, όπως όταν κάποιος αναμιγνύει νερό με νερό, επειδή δεν υπάρχει πια καμία διαφορά μεταξύ τους, αλλά μάλλον μια ενότητα των τριών, δηλαδή του πνεύματος, της ψυχής και του σώματος, χωρίς διάσπαση, στην αιωνιότητα» (24).

Μια πολύ κοντινή σε αυτήν παράλληλη ιδέα μιας δυαδικότητας που πρέπει να ξεπεραστεί, βρίσκεται στην ταοϊστική αλχημεία. Μιλώντας πολύ γενικά, οι κινέζοι πίστευαν πως μόλις ένας άνθρωπος πεθάνει γίνεται ένας διαχωρισμός, κατά τον οποίο η σωματική ψυχή του (p’o) βυθίζεται προς τα κάτω, ενώ η ψυχή που είναι όμοια με πνεύμα (hun) ανεβαίνει προς τα επάνω. Η ψυχή p’o (η συνείδηση B του Geddee) διαλύεται αλλά δεν εξαφανίζεται• τα «συστατικά» απλώς ξεχωρίζουν, αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν σαν δυνάμεις, σαν τάσεις έτοιμες να αρχίζουν μια καινούργια ύπαρξη μέσα στην «ψυχή της γης», που στην γλώσσα της ψυχολογίας σημαίνει στο βασίλειο του συλλογικού ασυνείδητου. Από την άλλη μεριά, ένα είδος πνευματικής συνείδησης επιτυγχάνεται μέσα στο hun. Αυτό πάντως, αν η ψυχή hun είναι χωρίς σώμα, έχει την τάση να εξασθενίζει σταδιακά καταλήγοντας σε ένα δεύτερο θάνατο, εκτός αν ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του έχει συγκεντρωθεί τόσο πολύ επάνω στην μελλοντική του ζωή, ώστε να έχει χτίσει ένα άυλο σώμα γύρω του, ένα σώμα από σκέψεις και πράξεις (και εδώ πάλι ο καρπός) ενός πνευματικού χαρακτήρα, το οποίο τότε στηρίζει την ψυχή, hun, και την προστατεύει από την διάσπαση. Από την άλλη μεριά, αυτός που δεν έχει χτίσει για τον εαυτό του ένα τέτοιο πνευματικό σώμα βρίσκεται σε εξάρτηση από μια προγονική λατρεία, η οποία γίνεται από τους απογόνους του, για να μπορέσει να συνεχίσει να υπάρχει ώστε να ενσαρκωθεί πάλι μέσα στο ίδιο του το γένος.

Ο Jung παρατήρησε έναν όμοιο διαχωρισμό σε ανθρώπους που αντιμετώπιζαν άμεσο θάνατο. Σχολιάζει σε μια επιστολή του μία παράξενη αλλαγή που έγινε σε μια ετοιμοθάνατη ασθενή, μια γυναίκα που φαινόταν να παραμένει προσκολλημένη σε μια κατάσταση έκστασης:

«Κάτι τέτοιο είναι δυνατόν μόνο όταν συμβαίνει ένας αποχωρισμός της ψυχής από το σώμα. Όταν αυτό γίνεται και ο ασθενής συνεχίζει να ζει, μπορεί κανείς σχεδόν με βεβαιότητα να περιμένει μια επιδείνωση του χαρακτήρα, αφού το ανώτερο και πιο ουσιαστικό μέρος της ψυχής έχει ήδη φύγει (26). Μια τέτοια εμπειρία είναι σημείο ενός μερικού θανάτου. Είναι φυσικά μια εξαιρετικά ενοχλητική εμπειρία για το περιβάλλον του αρρώστου, μια και ένα πρόσωπο που η προσωπικότητά του είναι τόσο καλά γνωστή φαίνεται να την χάνει εντελώς, και δεν δείχνει τίποτε περισσότερο από μια ηθική υποβάθμιση. Αλλά είναι ο κατώτερος άνθρωπος που συνεχίζει να ζει μαζί με το σώμα και δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ζωή του σώματος» (27).

Η παρατήρηση του Jung είναι όμοια με την κινέζικη περιγραφή του διαχωρισμού του hun και του p’o κατά τον θάνατο. Συνεχίζει:

«Σε ηλικιωμένους ανθρώπους ή σοβαρά ασθενείς συμβαίνει συχνά να παρουσιάζουν ιδιότυπες καταστάσεις διάληψης ή αφηρημάδας που και οι ίδιοι δεν μπορούν να τις εξηγήσουν, αλλά που είναι πιθανόν καταστάσεις, κατά τις οποίες συμβαίνει ο διαχωρισμός. Είναι μερικές φορές μία διαδικασία που κρατάει για πολύ καιρό. Αυτό που συμβαίνει σε παρόμοιες καταστάσεις σπάνια έχει κανείς την ευκαιρία να το εξερευνήσει, αλλά μου φαίνεται σαν να έχουν αυτές οι καταστάσεις μια εσωτερική συνείδηση (28), η οποία βρίσκεται τόσο μακριά από την καθημερινή μας συνείδηση, ώστε είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφράσουμε τα περιεχόμενά της σε όρους της “πραγματικής” μας συνείδησης. Πρέπει να πω ότι εγώ είχα μερικές εμπειρίες αυτού του είδους. Μου έδωσαν μια πολύ διαφορετική ιδέα ως προς το τι σημαίνει ο θάνατος» (29).

Και εγώ επίσης έχω παρατηρήσει τέτοιες ψυχικές καταστάσεις σε μερικούς ανθρώπους. Σε τέτοιες περιπτώσεις παρουσιαζόταν συχνά μια δεύτερη συνείδηση, μια επιφανειακή, καθημερινή συνείδηση που φαινόταν να μην έχει ιδέα του επικείμενου θανάτου, και που έκανε ακόμη και κοσμικά μελλοντικά σχέδια, και μια βαθύτερη, πιο σοβαρή συνείδηση που εμφανιζόταν ξαφνικά από καιρό σε καιρό με τυχαίες παρατηρήσεις, που έδειχναν καθαρά ότι ο ετοιμοθάνατος είχε πλήρη συνείδηση του επικείμενου θανάτου, και προετοίμαζε τον εαυτό του για αυτόν (30).

Αυτή η «βαθύτερη συνείδηση» ανήκει πιθανώς στο Ταυτό, το οποίο είναι κατά ένα μέρος έξω από χρόνο και τόπο, και είναι επομένως εκείνο το κομμάτι του ανθρώπου που επιβιώνει μετά τον θάνατο (31). Το κινέζικο p’o, η δεμένη με το σώμα ζωική δύναμη διατηρεί ένα είδος απρόσωπης κληρονομικότητας – θα μπορούσε κανείς επίσης να πει ότι έχει «συμπλέγματα», τα οποία δεν ανήκουν μόνο στο άτομο.

Ο Jung γράφει σε μια επιστολή: «Η ζωή μας δεν φτιάχνεται αποκλειστικά από εμάς τους ίδιους. Το κύριο μέρος της έρχεται στο φως από πηγές που είναι κρυμμένες σε εμάς. Ακόμη και συμπλέγματα μπορούν να αρχίσουν να υπάρχουν έναν αιώνα ή περισσότερο πριν γεννηθεί ένας άνθρωπος. Υπάρχει κάτι σαν κάρμα» (32). Οι αρχαίοι Κινέζοι εξέφρασαν αυτήν την αντίληψη με τον ακόλουθο τρόπο: τα σωματικά-ψυχικά στοιχεία της φυτικής ψυχής p’o «διασκορπίζονται και είναι έτοιμα για μια καινούργια ύπαρξη» (33). Μπαίνουν μέσα στην «ψυχή της γης», ένα είδος δεξαμενής της ζωής από το οποίο αναδύθηκαν οι πρόγονοι, και από το οποίο τα εγγόνια θα ξαναγεννηθούν – δηλαδή μέσα στο συλλογικό ασυνείδητο. Μερικοί διαλεγμένοι άνθρωποι, πάντως, αντί να πέσουν μέσα σε αυτήν την διάσπαση μπορούν να γίνουν shen – μία ύπαρξη θεϊκού χαρακτήρα (34) – και δεν χρειάζεται πια να επιστρέψουν πίσω.

Αυτοί είναι οι άνθρωποι, οι οποίοι μέσω του διαλογισμού έχουν φέρει την εντελέχειά τους στην κατάσταση ενός διαρκούς «κύκλου φωτός». Το περίφημο ταοϊστικό-αλχημιστικό κείμενο «Το μυστικό του χρυσού λουλουδιού» αναφέρεται σε αυτό το μεγάλο έργο. Η αναλογία με την δυτική αλχημεία και με την αιγυπτιακή λατρεία των νεκρών είναι φανερή. Ένα πνευματικό έργο απαιτείται από τον άνθρωπο για να δημιουργηθεί ένα αναστάσιμο σώμα (στον Βουδισμό, το αδαμάντινο σώμα). Πρώτα από όλα πρέπει να επιστρέψουμε στον δυαλισμό του hun και του p’o. Ο σκοπός του ταοϊστικού-αλχημιστικού έργου ή αυτού του είδους του διαλογισμού δεν είναι να καταπιέσει τις σκέψεις του p’o, οι οποίες ανήκουν στην θηλυκή αρχή yin, αλλά μάλλον να τις μεταμορφώσουν σε σκέψεις του hun (yang) (35). Αυτές οι σκέψεις του yin είναι «διακριτικές», διαχωρίζουν. Έχουν την πηγή τους σε μία συνείδηση, η οποία έχει στραφεί προς τον εξωτερικό κόσμο – μόνο μετά την μεταμόρφωσή τους ριζώνουν επίσης στην δημιουργική, αρμονική αρχή του σύμπαντος, το tao. Η συνείδηση που έχει μεταμορφωθεί με αυτόν τον τρόπο ονομάζεται ακόμη «θείο έμβρυο». Είναι το σώμα dharma, μια μορφή ανώτερης συνείδησης (36).

Το p’o είναι εκείνο το εγώ που ακόμη ελπίζει, επιθυμεί, ποθεί και δοκιμάζει φόβο, και έτσι αφήνει την ζωική ενέργεια (ch’i) να ρεύσει προς τα έξω. Αντιστοιχεί στην συνείδηση Β του Geddee ή σε ένα καθημερινό εγώ που δεν έχει εξαγνιστεί. Το έργο συνίσταται στην μεταμόρφωσή του σε μία εσωτερικευμένη, πνευματική συνείδηση. Αυτός είναι ο «καρπός» που διατηρείται μετά την καταστροφή του σώματος με τον θάνατο, ο «σπόρος του σίτου» (37).

Σύμφωνα με αυτά, επομένως, αυτό το σώμα που επιβιώνει μετά τον θάνατο, θα αποτελούνταν, σε ψυχολογική γλώσσα, από ο,τιδήποτε προέρχεται από το ασυνείδητο, που το άτομο είχε στη ζωή του φέρει στην συνείδηση. Αυτό που το καθημερινό εγώ μας σκέπτεται, κάνει, αισθάνεται κλπ κατά την διάρκεια της ημέρας φεύγει προς τον έξω κόσμο, και τελικά χάνεται εκεί. Αλλά όταν κάτι ιδιαίτερα σημαντικό, που μπορεί να αναγνωριστεί μέσω μιας ισχυρής συγκίνησης, εμφανιστεί στη ζωή μας, τότε είναι για εμάς η ευκαιρία να κάνουμε την αρχετυπική (δηλαδή πνευματική) του σημασία συνειδητή. Με αυτόν τον τρόπο ένα κομμάτι από κάτι αιώνιο και άπειρο ενσαρκώνεται στην γήινη ύπαρξή μας, και αυτό σημαίνει, στην κυριολεξία, ότι έχει γίνει αληθινό.

Έτσι τα συναισθήματα και οι συγκινήσεις που ανήκουν στην σωματική ψυχή δεν πρέπει να καταπιέζονται και να «ξεπερνιόνται» (όπως συμβουλεύουν μερικές χριστιανικές διδασκαλίες): Πρέπει κανείς να αντιμετωπίσει μέσα του και να αναζητήσει τα βαθύτερα νοήματα πίσω από τις εξωτερικές εκφράσεις τους της επιθυμίας και της θέλησης για δράση. Συνήθως η αντιμετώπιση δεν καταλήγει χωρίς μία πάλη, επειδή είναι στην φύση των συναισθημάτων το να μας παρασύρουν σε παρορμητικές πράξεις ή να μας κρατούν γερά στις περιστάσεις με τις οποίες βρισκόμαστε αντιμέτωποι στον εξωτερικό κόσμο. Αντίθετα, το να συγκεντρωθεί κανείς στο βαθύτερο νόημα τέτοιων παρορμήσεων απαιτεί συνειδητή απόφαση, μία στροφή προς τα πίσω ή αντιμετώπιση των ίδιων μας των συναισθημάτων: Αυτό, σε τελευταία ανάλυση, είναι το νόημα του χριστιανικού σταυρού και της σταύρωσης: απόλυτη ανοχή της σύγκρουσης ανάμεσα στις βίαιες συγκινήσεις και στο πνευματικό τους νόημα. Αυτό το πνευματικό νόημα, πάντως, αποκαλύπτεται μόνον όταν κανείς αντιμετωπίζει την σύγκρουση χωρίς επιφύλαξη. Τότε έρχεται μόνη της (δεν μπορεί κανείς να την κάνει να συμβεί) μία μεταμόρφωση που οδηγεί στην ένωση των αντιθέτων, και αναδύεται το λαμπρό σώμα που επιβιώνει μετά τον θάνατο και που οι αλχημιστές ονόμαζαν «λίθο» τους.

Τέλος 8ου κεφαλαίου

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος

Σημειώσεις

20. J. Haekel: "Θρησκεία", σ. 45.

21. W. Kucher: "Εικόνες του Υπερπέραν σε διάφορους λαούς", σ. 90.

22. Αυτόθι, σ. 11.

23. I. Paulson, "Εικόνες για την ψυχή και αντιλήψεις σχετικές με τους νεκρούς στους βόρειους λαούς", σ.σ. 84 κ.ε.

24. Pretiosa margarita moderna (Το πολύτιμο καινούργιο μαργαριτάρι), σ. 121.

25. Σχετικά με αυτό και με τα επόμενα, σύγκρινε: Richard Wilhelm: "Η σοφία της Ανατολής", σ.σ. 25 κ.ε.

26. Οι υπογραμμίσεις προστέθηκαν.

27. Jung: Επιστολές, τόμος 1, σ.σ. 436 κ.ε.

28. O Jung αναφέρεται εδώ στην συνείδηση του Ταυτού.

29. Jung, ο.π. σ. 437.

30. Ο ασθενής που αναφέρει ο Eldred στο έργο: "Η ψυχοδυναμική της διεργασίας του θανάτου" φαίνεται πως ήταν μια τέτοια περίπτωση.

31. Σύγκρινε επίσης: Jung, Επιστολές, τόμος 1: "Φαίνεται σαν η ψυχή να αποδεσμέυεται από το σώμα μερικές φορές χρόνια πριν από τον πραγματικό θάνατο, ή μερικές φορές με εντελώς υγιείς ανθρώπους, που πρόκειται να πεθάνουν μετά από ένα σύντομο χρονικό διάστημα από οξεία ασθένεια ή ατύχημα. Από ότι ξέρουμε δεν φαίνεται να υπάρχει καμία άμεση αποσύνθεση της ψυχής" (σ. 438).

32. Αυτόθι, σ. 436.

33. Wilhelm ό.π., σ. 26.

34. Αυτόθι, σ. 30.

35. Σύγκρινε: Mokusen Miyuki: "Κύκλοι φωτός", σ. 200.

36. Αυτόθι, σ. 201, τμήμα 88.

37. Αυτόθι, σ. 204, τμήμα 86 (επίσης γραμμένο σαν "σπόρος από κεχρί").