Cornelia de Vogel: ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ (3)

Συνέχεια από:  Πέμπτη, 15 Δεκεμβρίου 2011

Ανταγωνισμός ή κοινά θεμέλια;

ΙΙ. Η πολιτισμική κατάσταση: ψευτομόρφωση;

Πρέπει να αναφερθούμε με συντομία στον χαρακτήρα του αρχαίου μετα-κλασσικού πολιτισμού, στον οποίο ακόμη και ο Χριστιανισμός των πρώτων αιώνων βρήκε το φυσικό του περιβάλλον. Ο όρος «μετα-κλασσικός» θα μπορούσε να είναι και ένα είδος σημείου: Οι απόγονοι εντυπωσιάστηκαν τόσο πολύ από την λάμψη εκείνου του Ελληνικού πολιτισμού που στολίστηκε με το όνομα «κλασσική περίοδος», ώστε η επόμενη γενεά, η ελληνο-ρωμαϊκή, έλαβε, τουλάχιστον όσον αφορά τις διανοητικές της πλευρές, τον χαρακτήρα ενός παραγώγου. Απο μία φιλοσοφική άποψη, αυτή η περίοδος υπολογίσθηκε για πολύ καιρό ως ενός πολύ κατωτέρου επιπέδου, καθώς επικράτησε ο ισχυρισμός πως δέν παρήγαγε κανέναν μεγάλο φιλόσοφο. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης υπήρξαν μεγάλοι κλασσικοί. Οι προσωκρατικοί μπορούν να μελετηθούν σαν στοχαστές ενδιαφέροντες και πρωτότυποι. Οι πρώτες ελληνιστικές σχολές προσέφεραν χωρίς αμφιβολία μία φιλοσοφία ζωής. Παρ’όλα αυτά, κρίθηκαν ακριβώς γι’αυτόν τον λόγο από τους μοντέρνους φιλοσόφους σαν ενός κατωτέρου επιπέδου σε σχέση με τους προκατόχους τους. Εάν η έννοια της φιλοσοφίας υπολογισθεί με την στενή της έννοια, η πολιτισμική κατάσταση στις απαρχές τής εποχής μας θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μία κατάσταση παρακμής. Έτσι θεωρήθηκε πράγματι από τον Spengler, ο οποίος υπήρξε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ο προφήτης της παρακμής της Δύσεως. Όταν ο Heinrich Dorrie ήταν νεαρός σπουδαστής, θα είχε συναντήσει σίγουρα αυτή την θεωρία της παρακμής τού αρχαίου πολιτισμού και θα είχε συμφωνήσει στο σύνολό της με την άποψη της κατωτερότητος του επιπέδου της υστερής ελληνικής φιλοσοφίας. Στην θεωρία του Spengler εμφανίζεται ο όρος ψευτομόρφωσις. Ο Dorrie ξαναπαίρνει αυτόν τον όρο και τον χρησιμοποιεί για να περιγράψει την πολιτισμική κατάσταση εκείνης της περιόδου. Έσβυσε το μεγάλο φώς του Ελληνικού πολιτισμού. Το παλαιό «Hellenentum» δέν υπάρχει πλέον, χάθηκε απο πολύ καιρό πια. Έμεινε μόνον η εξωτερική όψη. Λέξεις και εικόνες που έχουν χάσει την πρωτογενή τους σημασία. Έμειναν σαν ένα άδειο τσόφλι που κάλεσε κάποιον να ζήσει μέσα. Και αυτό συνέβη στ’αλήθεια. Είναι ξεκάθαρο πως αυτός ο τρόπος να βλέπουμε τα πράγματα έχει στο τέλος καταστροφικές συνέπειες. Και πράγματι, εάν από τις μορφές της κλασσικής σκέψης δεν είχε απομείνει τίποτε άλλο από το εξωτερικό τσόφλι, τότε συγγραφείς όπως ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς και ο Πλούταρχος της Χαιρώνειας δεν θα έπρεπε να είχαν ενσωματώσει στην σκέψη τους κανένα μέρος της πλατωνικής μεταφυσικής. Μόνον την εξωτερική πλευρά, τις λέξεις και τις εικόνες, οι οποίες μπορεί να φανούν πλατωνικές, αλλά στην πραγματικότητα η σκέψη τους ήταν εντελώς ξένη στην μεταφυσική που φαίνεται να αναπαράγουν. Αυτή είναι η σκέψη του Dorrie. Μπορεί να μείνουμε έκπληκτοι από την ερμηνεία που προσφέρει, για παράδειγμα της αφηγήσεως της δημιουργίας του Φίλωνος. Διότι κατά τον Dorrie η πλατωνική σύλληψη ενός αιωνίου και αοράτου μοντέλλου δεν υπήρχε στην σκέψη τού Αλεξανδρινού παρά μόνον σε μία μορφή φαινομενική και αλλοιωμένη, η οποία στην πραγματικότητα δέν είχε σχέση με τον Πλάτωνα. Με τον ίδιο τρόπο, η θέση πως στην ερμηνεία του Πλούταρχου του Ε στον τοίχο του Ιερού των Δελφών δεν υπάρχει η οντολογία του Πλάτωνος, μπορεί να μας φανεί περίεργη. Παρ’όλα αυτά, από την στιγμή που κατανοήσαμε πως η θεωρία της ψευδομορφώσεως του Spengler ήταν παρούσα στον νού τού ερμηνευτού, μπορούμε να καταλάβουμε καθαρά πλέον το γεγονός πως διάβασε αυτά τα κείμενα με έναν εντελώς ιδιαίτερο τρόπο και πως λόγω της προκαθορισμένης του ιδέας δεν κατόρθωσε να φτάσει σε διαφορετικό συμπέρασμα.

ΙΙΙ. Φίλων της Αλεξάνδρειας.

1.     Οι εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν απο τον Φίλωνα.

Η περίπτωση του Φίλωνος είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Πρέπει πρώτα απ’όλα να παρατηρήσουμε πως μιλά μία δική του προσωπική γλώσσα, και χρησιμοποιεί λέξεις και εικόνες δικές του, τις οποίες μερικές φορές γνωρίζουμε από την Ελληνική λογοτεχνία. Έτσι π.χ. η ιδέα του Θεού σαν βοσκού του κοπαδιού των γήϊνων στοιχείων τών φυτών και των ζώων, που ζούν σ’αυτά, των ουρανών και των ουρανίων σωμάτων, τα οποία διευθύνει μέσω του Λόγου του και του μονογενούς του Υιού, που έχει τον ρόλο ενός αντιβασιλέως του μεγάλου Βασιλιά, βρίσκει ένα παράλληλο κατ’αρχάς στην ψευδο-Αριστοτελική πραγματεία «περι κόσμου» και έπειτα στον Μάξιμο της Τύρου. Πολύ συχνά η γλώσσα του Φίλωνος μάς θυμίζει ή την γλώσσα του Πλάτωνος ή εκείνη των Στωϊκών, μερικές δε φορές και των δύο. Σ’αυτόν βρίσκουμε πράγματι μία πλατωνική γλώσσα, και όμως είναι ένας Πλάτων σε μία μορφή ιδιαίτερη του Φίλωνος, μερικές φορές με λέξεις και εικόνες που δεν βρίσκονται κατά γράμμα στον Πλάτωνα. Αναλογικώς, χρησιμοποιεί τις λέξεις και τις εικόνες που προέρχονται από την Στοά με έναν εντελώς προσωπικό τρόπο. Ή, για να χρησιμοποιήσουμε μία έκφραση πολύ αγαπητή στον Φίλωνα, φέρουν το ίχνος του. Συναντούμε μάλιστα δυό-τρία τέτοια παραδείγματα, που δείχνουν αυτή την στάση ακριβώς στην αρχή της εξηγήσεως που δίνει ο Φίλων για της Δημιουργία. Θα εξετάσουμε λοιπόν τους όρους κόσμος νοητός, λόγος και σφραγίς.

2.     Η έννοια του νοητού κόσμου.

Στην πραγματεία De opificio mundi (η δημιουργία του κόσμου), μετά από μία σύντομη εισαγωγή, ο Φίλων αρχίζει με την έννοια του νοητού κόσμου (Κεφ. 4,15-16). Πραγματικά ο Θεός προσέλαβε σαν πρώτη αρχή (προλαβών) το γεγονός πως μία όμορφη κόπια δεν θα μπορούσε ποτέ να κατασκευαστεί χωρίς ένα όμορφο μοντέλλο. Έτσι λοιπόν, όταν αποφάσισε να δημιουργήσει αυτόν εδώ τον ορατό κόσμο, καταρχάς δημιούργησε έναν νοητό (προεξετύπου τον νοητόν), ώστε να κατορθώσει να δημιουργήσει τον υλικό κόσμο χρησιμοποιώντας ένα άϋλο μοντέλλο, το οποίο θα ήταν κατά το δυνατόν όμοιο με τον Θεό! Αυτός ο ορατός κόσμος θα είναι λοιπόν ακριβώς η εικόνα εκείνου του άλλου κόσμου που προϋπήρχε στον Θείο Νού. Και δεν μπορεί πράγματι να τοποθετηθεί αλλού.

Είναι ο εικώς λόγος του Πλάτωνος, ενός Θεού-Δημιουργού, ο οποίος στην αγαθότητά του θέλησε να δημιουργήσει τον κόσμο με τον πιο τέλειο δυνατό τρόπο, κυττάζοντας στο πιο όμορφο και πιο τέλειο νοητό μοντέλλο, κάνοντάς το ένα τέλειο ζωντανό όν (Τίμαιος, 30 C-D 37 C-D). Ο όρος νοητός κόσμος δεν βρίσκεται στον Πλάτωνα,αλλά υπάρχει το νοητό μοντέλλο, τέλειο και αιώνιο. Ο χρόνος εδημιουργήθη σαν μία κινητή εικόνα, παρομοίως δε και στον Φίλωνα.

«Ο νοητός κόσμος συνίσταται από τις ιδέες», λέει ο Φίλων (4,17). Μ’αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να φανεί πως για τον Φίλωνα ο νοητός κόσμος περιέχει κάτι παραπάνω από το ζωντανό, αιώνιο και τέλειο Είναι του Πλάτωνος, τουλάχιστον με την σημασία με την οποία γίνεται αναφορά σ’αυτόν στον Τίμαιο 39 Ε -8, «Το αυτό το ζωντανό Είναι». Και πράγματι, το ζωντανό ιδανικό Είναι θα έπρεπε να περιέχει, ή σαν μία γενική Μορφή ή σαν το παραδειγματικό αρχέτυπο, τις Μορφές των τεσσάρων διαφορετικών ειδών των όντων, αυτών που κινούνται δια μέσου των ουρανών, αυτών που πετούν στον ουρανό, τα είδη που κατοικούν στο νερό και εκείνα που ζούν πάνω στην στεγνή γη. Αλλ’όμως δεν μπορούμε να κατανοήσουμε με ποιόν τρόπο θα μπορούσαν να περιέχονται σ' αυτή την γενική μορφή ή το παραδειγματικό μοντέλλο άλλες Μορφές. Καί παρ' όλα αυτά, τό μοντέλλο του ορατού κόσμου, στο οποίο έγινε αναφορά στο 27 D 1-2, δεν έχει σαν δεδομένο την ύπαρξη και άλλων Μορφών;

Ο Φίλων πραγματοποίησε στην πραγματικότητα μία λογική απαγωγή όταν δήλωσε, πως Εκείνο το ζωντανό και ορατό Όν που είναι ο κόσμος πρέπει νά μορφοποιήθηκε κατ’ εικόνα ενός πρωτοτύπου που είναι ένας ολοκληρωμένος νοητός Κόσμος. Αυτή η σύλληψη τώρα, ήταν άραγες ξένη στον Πλάτωνα;

Βρισκόμαστε μπλεγμένοι σε τούτο το σημείο σε μία παλιά διαμάχη γεμάτη αντιφάσεις και αντιρρήσεις. Και για να την εκφράσουμε εν συντομία, θέτω την ακόλουθη ερώτηση: από την στιγμή που ο Πλάτων συνέλαβε αυτόν τον αισθητηριακό κόσμο σαν ένα ζώον, δεν είναι πολύ πιθανόν να έχει συλλάβει και το νοητό μοντέλλο σαν ένα οργανικό όλον, το οποίο θα μπορούσε να ορισθεί σαν τέτοιο ως το ζώον αυτόν; Εις εαυτόν;

Ο Πλάτων μιλά για το αιώνιο μοντέλλο και στον Τίμαιο 37 C-D και στον Τίμαιο 39 Ε 1-2. Στο πρώτο χωρίο ο Δημιουργός κυττάζει με ευχαρίστηση στο ολοκληρωμένο του έργο, στον κόσμο, σαν μία δημιουργία ζωντανή και προικισμένη με κίνηση. Λέγεται πως αυτό περιλαμβάνει «κάθε τι σωματικό» (36 D 8). Στο άλλο χωρίο, ο Πλάτων αναφέρεται ξανά στον ορατό κόσμο σαν ένα όλον, αλλά συμπεριλαμβάνει επίσης και τους αστερισμούς που κινούνται μέσω των ουρανών. Επιπλέον στον Σοφιστή (249 Α), μιλώντας για το τέλειο όν, δηλ. για το νοητό Είναι καθ’εαυτό και σαν ένα όλον, ο Πλάτων δηλώνει πως αυτό δέν μπορεί να νοηθεί χωρίς ζωή και κίνηση, χωρίς ψυχή και νόηση. Ένα τέλειο ζωντανό όν, και παρ’όλα αυτά μία ολότης που αγκαλιάζει τα πάντα και η οποία θα μπορούσε, θα τολμούσα να πω, να εκφραστεί με τον όρο κόσμος νοητός.

Ο Φίλων θα μπορούσε να μην είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο. Αλλά μπορούμε να ισχυρισθούμε σε κάθε περίπτωση, στηριζόμενοι σε λογική βάση, πως αυτή η έννοια, αυτή η σύλληψη δεν ήταν ξένη στον Πλάτωνα.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος