ENRICO BERTI-ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (27)

Συνέχεια από Τρίτη, 3 Απριλίου 2012

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΑ Ζ,Η,Θ-VII,VIII,ΙΧ

Enrico Berti

Τέλος, η τελευταία σημαντική θεωρία που περιέχεται στο βιβλίο Θήτα είναι η προτεραιότης της ενέργειας έναντι της δυνάμεως. Και εδώ ακριβώς οι έννοιες του δυνάμει και ενεργεία φανερώνουν όλη τους την επάρκεια, διότι δέν είναι μόνον ονόματα που χρησιμεύουν για να εκφράσουν με πιό δυναμικό τρόπο την έννοια της ύλης και της μορφής. Εννοώντας ύλη και μορφή αντιστοίχως σαν δυνάμει και ενεργεία, είναι δυνατόν να βεβαιώσουμε την προτεραιότητα της ενέργειας έναντι της δυνάμεως, που σημαίνει επίσης και την προτεραιότητα της μορφής έναντι της ύλης.

Με ποιά σημασία η ενέργεια προηγείται της δυνάμεως; Ο Αριστοτέλης λέει με πολλές σημασίες, δηλαδή κατ’αρχάς απο την άποψη της έννοιας. Δέν μπορώ να έχω την έννοια της δυνάμεως, εάν δέν αναφερθώ πρίν στην έννοια της ενέργειας. Για να πούμε τί είναι ένα πράγμα εν δυνάμει, πρέπει να γνωρίζω πάνω απ’όλα τί είναι ένα πράγμα εν ενεργεία (1049 b 16-17). Για παράδειγμα, για να πούμε πώς το υδρογόνο και το οξυγόνο τοποθετημένα μαζί σχηματίζουν το νερό και επομένως γιά να πούμε πώς είναι εν δυνάμει νερό, πρέπει να διαθέτουμε ήδη την έννοια τί πράγμα είναι το νερό, ήδη εν ενεργεία!

Επιπλέον η ενέργεια κατά τον Αριστοτέλη, προηγείται της δυνάμεως ακόμη και χρονικώς, ακόμη δέ και ώς πρός το Είναι. Με ποιά έννοια; Όχι βεβαίως στο ξεχωριστό άτομο. Διότι στο ξεχωριστό άτομο έρχεται πρώτα το δυνάμει και κατόπιν το ενεργεία, πρώτα υπάρχει ο σπόρος και κατόπιν το φυτό, πρώτα υπάρχει το μωρό και έπειτα ο άνθρωπος ο ώριμος. Τώρα, εάν το μωρό είναι δυνάμει σχετικώς με τον ώριμο άνθρωπο και ο ώριμος άνθρωπος είναι ο ενεργεία άνθρωπος, δέν υπάρχει αμφιβολία πώς στην ανάπτυξη του ξεχωριστού ατόμου, στην πρόοδο της αναπτύξεως, κάποιοι είναι πρώτα μωρό και έπειτα άνθρωπος και επομένως το δυνάμει προηγείται στον χρόνο του ενεργεία, όταν αναφερόμαστε σε ένα ξεχωριστό άτομο. Αλλά λέει ο Αριστοτέλης, εάν αντιθέτως αναφερόμαστε στο είδος, τότε αναφερόμαστε ιδιαιτέρως στην αιτία για την οποία έχουμε το πέρασμα απο το δυνάμει στο ενεργεία, τότε φανερώνεται πώς η αναγκαία συνθήκη για να συμβεί το πέρασμα απο το δυνάμει στο ενεργεία είναι η ύπαρξη μιάς αιτίας που ενεργεί ήδη (1050 α 2-3). Εδώ εισάγει την έννοια της επαρκούς αιτίας: αυτό δηλαδή που κάνει κάθε πράγμα απο το δυνάμει στο ενεργεία είναι μία επαρκής αιτία η οποία πρέπει να ενεργεί ήδη, δηλαδή πρέπει να υπάρχει, πρέπει να υπάρχει ήδη, δέν μπορεί να είναι μόνον εν δυνάμει. Και τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί λαμβάνονται απο τον κόσμο της ζωής, η οποία όπως πάντα, είναι το προνομιούχο αντικείμενο της προσοχής του Αριστοτέλη.

Και πραγματικά ο Αριστοτέλης, όπως και οι περισσότεροι των Ελλήνων, είχε εκείνο που θα μπορούσαμε σήμερα να ονομάσουμε ένα «βιομορφικό» όραμα του Σύμπαντος, έβλεπε δηλαδή το σύμπαν κυρίως σαν σχηματισμένο με ζωντανά όντα, και μάλιστα δέ σε κάποιο χωρίο θεωρεί το ίδιο το σύμπαν σαν ένα ζωντανό όν. Η μοντέρνα φιλοσοφία και η μοντέρνα επιστήμη, τουλάχιστον στο ξεκίνημα τους, είχαν μία μηχανιστική θεωρία, όχι βιομορφική, δηλαδή έτειναν να δούν το σύμπαν σαν μία μηχανή κατασκευασμένη απο πολλά κομμάτια, απο πολλές μάζες οι οποίες μετακινούνται μέσω καθαρά μηχανικών κινήσεων. Έτσι λοιπόν ενώ η σύγχρονη επιστήμη και απο κοντά της ή μοντέρνα φιλοσοφία για να εξηγήσουν τον ζωντανό κόσμο ξεκινούν γενικώς απο τον κόσμο που δέν είναι ζωντανός, ο Αριστοτέλης πραγματοποιεί πάντοτε την αντίθετη διαδρομή, ξεκινά πάντοτε από τον ζωντανό κόσμο. Ο ζωντανός κόσμος είναι γι’αυτόν ο πιό πλουσιος σε πληροφορίες, μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα την δομή της πραγματικότητος, και στον ζωντανό κόσμο, ο τύπος της κινήσεως, ο τύπος της αλλαγής που προκαλεί πιό πολύ την προσοχή του είναι εκείνος που τον ονομάζει η γένεση και η φθορά, δηλ, η γέννηση και ο θάνατος. Η γέννηση των ζωντανών όντων και ο θάνατος τους.

Με ζωντανά όντα ο Αριστοτέλης εννούσε φυτά, ζώα ανθρώπους και ένα άλλο είδος ζωντανών όντων, τα οποία δέν ήταν υποκείμενα στην γένεση και την φθορά, διότι αθάνατα, δηλαδή οι Θεοί. Ας αφήσουμε όμως στην άκρη τους Θεούς, διότι ο Αριστοτέλης δέν εκκινεί ποτέ απο αυτούς, για να εξηγήσει κάποιο πράγμα και ας θεωρήσουμε μόνον τα θνητά ζωντανά όντα: φυτά, ζώα και ανθρώπους. Το φαινόμενο της γεννήσεως, που είναι πολύ πιό ενδιαφέρον απο την φθορά, διότι στην γέννηση παρακολουθούμε την ανάδυση μιάς μορφής και επομένως το πέρασμα απο την δύναμη στην ενέργεια, ενώ αντιθέτως στην φθορά παρακολουθούμε την καταστροφή μιας μορφής - το φαινόμενο της γεννήσεως κατά τον Αριστοτέλη, δείχνει καθαρά πώς κάθε γέννηση ζωντανών όντων επιτυγχάνεται μέσω της συναντήσεως ανάμεσα στον αρσενικό γεννήτορα και τον  θηλυκό, είτε στα ζώα είτε στα φυτά, και επομένως προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός γεννήτορος, δύο ή τουλάχιστον ενός, ο οποίος πρέπει να είναι ήδη εν ενεργεία, πρέπει δηλαδή να διαθέτει ήδη εν ενεργεία εκείνον τον τύπο μορφής που το γεννημένο θα λάβει στην γέννηση. Έτσι λοιπόν η γέννηση θεωρείται απο τον Αριστοτέλη σαν μία μετάδοση της μορφής. Αυτό λοιπόν που μας λέει ξεκάθαρα στο βιβλίο Θήτα της μεταφυσικής είναι πώς απο την άποψη της γεννήσεως η ενέργεια προηγείται της δυνάμεως. Η ενέργεια είναι η γεννήτωρ. Ο γεννήτωρ διαθέτει ήδη ενεργεία την μορφή που το γεννηθέν λαμβάνει εν δυνάμει και η οποία στην συνέχεια θα περάσει απο το δυνάμει στο ενεργεία μέσω της γεννήσεως. Έτσι λοιπόν δέν μένει καμμία αμφιβολία πώς η ενέργεια προηγείται της δυνάμεως.

Τέλος, μας λέει ο Αριστοτέλης, ας κοιτάξουμε και πάνω απο μας, δηλαδή στα άστρα, στον ουρανό, διότι ο Αριστοτέλης είναι πολύ προσεκτικός στον κόσμο της ζωής πάνω στη Γή, αλλά συνεχώς στην συνέχεια, αναφέρεται στον ουρανό, στα άστρα, στόν ήλιο, στο φεγγάρι. Αυτά είναι τα αιώνια όντα γι’αυτόν και αυτά ακριβώς κινούνται αιωνίως (1050 b 6-8). Αυτή η θεωρία είναι τυπικά Αριστοτελική, δέν είναι ένας κοινός τρόπος σκέψης των Ελλήνων. Ο Πλάτων σκεπτόταν πώς ο κόσμος είχε γεννηθεί απο έναν Δημιουργό, όπως και οι προσωκρατικοί, όπως ο Εμπεδοκλής, ή ο Αναξαγόρας, δεχόντουσαν και αυτοί μία πρωτογενή συνθήκη χάους, αδιαφοροποιήσεως, απο την οποία κάποια στιγμή εξέρχεται το σύμπαν όπως εμείς το βλέπουμε. Για τον Αριστοτέλη όμως όχι. Αυτό το Σύμπαν, όπως το βλέπουμε, υπήρξε πάντοτε. Πάνω στη γή υπήρξαν πάντοτε τα ίδια είδη ζώων, καθώς παρότι τα άτομα συνεχώς γεννιούνται και πεθαίνουν, το είδος διαρκεί πάντοτε, και στον ουρανό υπάρχουν αυτά τα όντα που είναι τα άστρα, τα οποία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κινούνται αιωνίως με τις ίδιες κινήσεις πάντοτε, οι οποίες γενικώς είναι κυκλικές. Όλα αυτά είναι γι’αυτόν όντα εν ενεργεία, διότι δέν περνούν απο το δυνάμει στο ενεργεία, αλλά συνεχίζουν πάντοτε να κάνουν αυτό που έκαναν πάντοτε, είναι δηλαδή πάντοτε ενεργεία και έτσι είναι μία ακόμη απόδειξη του γεγονότος πώς το ενεργεία υπήρξε απο πάντοτε και επομένως και στον χρόνο επίσης, προηγείται του δυνάμει. Εδώ ο Αριστοτέλης εισάγει ήδη μία πρώτη νύξη για μία εξάρτηση των κινήσεων που συμβαίνουν στη γή, και ιδιαιτέρως η γέννηση και η φθορά, όχι μόνον απο έναν γεννήτορα αλλά και απο τις κινήσεις των άστρων (1050 b 16-19).

Μία απο τις θεωρίες που επαναλαμβάνει συνεχώς ο Αριστοτέλης ειναι: ο άνθρωπος γεννά τον άνθρωπο, επομένως ο Πηλεύς είναι η αιτία τού Αχιλλέα. Η αιτία η δική σου είναι ο πατέρας σου, και στην συνέχεια συμπληρώνει: ο ήλιος (1071 α 13-15).

Τί ρόλο παίζει ο ήλιος; Εάν δέν υπήρχε ο ήλιος δέν θα υπήρχε θέρμη στη γή, δέν θα υπήρχε η αλληλοδιαδοχή των εποχών, δέν θα γεννιόντουσαν τα φυτά και επομένως τα ζώα δέν θα είχαν τροφή για να τραφούν, δέν θα υπήρχε ζωή. Ο ήλιος είναι η αιτία της ζωής, η θέρμη του ηλίου είναι μία απο τις αιτίες της γεννήσεως, δέν είναι μόνον ο πατέρας ή η μητέρα, χρειάζεται και ο ήλιος. Να λοιπόν πώς εμπλέκονται τα άστρα, να μιά εξάρτηση της γήινης ζωής απο τα ουράνια φαινόμενα, κάτι που δημιουργεί ήδη τις συνθήκες για τον μεγάλο λόγο που εκτίθεται στο δωδέκατο βιβλίο, στο οποίο ο Αριστοτέλης θα καθορίσει σαν πρώτη επαρκή αιτία ένα πρώτο κινητό ακίνητο, καθότι κινεί τα άστρα!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος