ΜΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΑΘΕΟΥΣ

Η ΑΙΩΝΙΑ, ΑΔΙΑΛΕΙΠΤΟΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑ.

ΤΟΥ Franco Ferrarotti.
Μετα-Χριστιανικοί στοχασμοί. 

1) Η κρίση του ατόμου.

JACQUES MARITAIN

Η Θετική σημασία της σύγχρονης παγκόσμιας κρίσεως πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός, το οποίο είναι εμπειρικώς τεκμηριωμένο, πώς εισερχόμαστε σε μία ιστορική φάση που είναι ταυτοχρόνως μετά-Χριστιανική και μετα-μαρξιστική. Είναι απίστευτο σχεδόν να εννοήσουμε πώς ένας ποιητής, ο Oscar Wilde, είχε δεί με σίγουρη διαίσθηση, αυτό που συνεχίζει να διαφεύγει απο τους πολιτικολόγους και απο τους ειδικούς του κοινωνικού και πολιτικού στοχασμού. Με όλες του τις απλοϊκότητες, το σύντομο γραπτό, η «ψυχή του ανθρώπου στον σοσιαλισμό» παραμένει εντυπωσιακό. Η αξία του προσώπου και τα εσωτερικά του χαρακτηριστικά, τα ατομικά, τα ανεπανάληπτα και αμείωτα-αυτό που θα ονομάζαμε συνοπτικά η προσωπικότης του ανθρώπου-δέν μπορούν να εξασφαλισθούν απο μία απλή δομική αλλαγή της μορφής της κοινωνίας. Απο το άλλο μέρος, είναι πολύ απλοϊκό να περιοριστούμε να διακηρύττουμε το πρωτείο του πνευματικού, απέναντι στο πρωτείο του οικονομικού. Είναι θέσεις σχηματικές και συμμετρικές, οι οποίες αντιστοιχούν στο ουσιώδες, και αναγκαίως καλούν η μία την άλλη. Είναι αλήθεια πώς η γραμμή της ιστορίας πάει, σύμφωνα με τον Μάρξ, απο την σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία στην σοσιαλιστική κοινωνία κατ’αρχάς και στήν συνέχεια στήν κομμουνιστική, τό αληθινό πέρας καί τέλος τής ιστορίας καί αληθινό γήϊνο μύθο. Για τον Maritain όμως η ιστορία δέν έχει ένα τέλος στον χρόνο, δέν κινείται πρός μία μελλοντική γήϊνη Χρυσή εποχή , αλλά διασχίζει μία σειρά σταδίων ή σταθμών : τότε ο στοχασμός στην μετακίνηση δέν σημαίνει την υπόθεση μιάς μέσης πορείας (την σοσιαλιστική κοινωνία του Μάρξ), που ξεχύνεται σε κάτι καθοριστικό, αλλά την επεξεργασία των συνθηκών που θα βοηθήσουν στην έλευση μίας νέας, αλλά όχι καθοριστικής, ιστορικής εποχής στην οποία θα ξεπεραστούν και θα συσταθούν οι σύγχρονοι δυαλισμοί.

Ακριβώς όμως οι δύο τοποθετήσεις, η Ορθόδοξη μαρξιστική και η Χριστιανική νεοθωμιστική, δέν μοιάζουν να είναι σε θέση να υπερβούν τον βασικό δυαλισμό που κόβει στα δύο τις βιομηχανικές κοινωνίες που είναι τεχνολογικά προοδευμένες,οδηγώντας τες προς μία συνθήκη, στην καλύτερη περίπτωση, μίας κοινής σχιζοφρένειας.

Η μεταμόρφωση της κοινωνικής δομής είναι αναγκαία, αλλά δέν είναι επαρκής. Η ανακήρυξη του πρωτείου του πνεύματος μπορεί να φαίνεται γοητευτική, αλλά δέν μπορέι να αντιμετωπίσει τις κοινωνικές σχέσεις που είναι σχέσεις εξουσίας. Χωρίς αμφιβολία οι ερωτήσεις του Maritain συνεχίζουν να έχουν το ειδικό τους βάρος ακόμη και σήμερα, στην νέα, ιστορικώς πρωτοφανή πυρηνική κατάσταση με την οποία πορεύεται η ανθρωπότης. «Δέν μας φανερώνει η περίπτωση του Λούθηρου-ρωτά ο Maritain ένα απο τα προβλήματα εναντίον των οποίων ταράζεται και στριφογυρίζει ο μοντέρνος άνθρωπος; Είναι το πρόβλημα της εξατομικεύσεως και της προσωπικότητος. Ρίξτε μία ματιά σ’αυτόν τον Καντιανό περιτυλιγμένο στην αυτονομία του, σ’αυτόν  τον Προτεστάντη τον βασανισμένο απο την ίδια του την εσωτερική ελευθερία, κυττάξτε αυτόν τον Νιτσεϊκό που συσπειρώνεται για να κάνει το άλμα πέρα απο το καλό και το κακό, αυτόν τον Φροϋδικό που καλλιεργεί τα συμπλέγματα του και ψάχνει την εξιδανίκευση της δικής του libido, αυτόν τον στοχαστή που ετοιμάζει για το επόμενο συνέδριο της φιλοσοφίας μία πρωτότυπη σύλληψη του κόσμου, αυτόν τον σουρεαλιστή ήρωα που αγωνιά και βυθίζεται μέσα στην άβυσσο του ονείρου, αυτόν τον μαθητή του Gide που αυτοδιαλογίζεται με μία πονεμένη έξαρση μέσα στον καθρέφτη της χάρης του! Όλο αυτό το φτωχό πλήθος ψάχνει την προσωπικότητα του. Κυττάξτε μέ πόση θρησκευτική μεγαλοπρέπεια ο μοντέρνος κόσμος ανακήρυξε τα δικαιώματα του ατόμου ιερά και πόσο του κόστισε αυτή η ανακήρυξη. Και όμως παρ’όλα αυτά, το άτομο, υπήρξε ποτέ περισσότερο κυριευμένο, πιό εύκολα χειραγωγημένο απο τις μεγάλης ανώνυμες δυνάμεις τού Κράτους, του χρήματος, της Γνώμης; Ποιό είναι λοιπόν αυτό το μυστήριο;»

2) Πρόσωπο: μάσκα ή υποκείμενο;

Για τον Maritain, όμως αυτά τα ερωτήματα είναι μόνον ρητορικές ερωτήσεις. Έχει ήδη έτοιμη την απάντηση. Και ότι γι’αυτόν το πρόβλημα δέν είναι ένα αληθινό υπαρξιακό πρόβλημα, πέρα απο διανοητικό, φανερώθηκε αρκετά καλά σ’εκείνη την πατερναλιστική φράση: όλο αυτό το φτωχό πλήθος! Η απάντηση είναι πώς ο μοντέρνος κόσμος ζεί κάτω απο το σημείο ενός τραγικού μπερδέματος: συγχέει την ατομικότητα και την προσωπικότητα. Μία σχολαστική απάντηση, έτοιμη και εύκολη. Αλλά επίσης και μία απάντηση που προϋποθέτει το χωρίς κριτική αγκάλιασμα της Ορθοδοξίας. Την ίδια στιγμή που αρθρώνεται, ενόψει της λύσεως του προβλήματος, αυτή η απάντηση δέν το λύνει, δέν το αναγνωρίζει κάν σαν τέτοιο. Το βλέπει σαν ένα απλό προϊόν συγχύσεως, μίας αβλεψίας. Απλώς το απορρίπτει. Ο Maritain βεβαίως στηρίζεται στον Ακινάτη. Ακολουθώντας τον δηλώνει πώς το όνομα πρόσωπο σημαίνει το πιό ευγενικό και πιό υψηλό πράγμα που υπάρχει σ’ολόκληρη την Φύση.

Πρόσωπο όμως σημαίνει και μάσκα, σχέση ανάμεσα σ’έναν κοινωνικό ρόλο και ένα ατομικό Εγώ. Κοινωνικό δεσμό και μοίρα. Δέν είναι μόνον ένα θέμα ορισμών. Πρόκειται για προβλήματα ουσίας. Δέν είναι αρκετό, για να λυθούν ή τουλάχιστον για να φανούν οι αληθινοί όροι, να δικάζουμε σαν υπέρτατοι κριτές. Το πρόσωπο για το οποίο μιλά ο Maritain και μαζί του όλη η σχολαστική παράδοση, ακόμη και η πλέον εκμοντερνισμένη, κινδυνεύει να τεθεί σαν μία κούκλα της βιτρίνας-προωθημένη μέ αστραφτερή καθαρότητα, καθορισμένο με λεπτότητα απο κάθε πλευρά, αλλά σκληρό στατικό, δοσμένη μία για πάντα. Αυτό σημαίνει πώς ψάχνοντας να ορίσουμε το πρόσωπο, τελικώς το καταψύχουμε και το σκοτώνουμε σαν ζωντανή πραγματικότητα.

Ο άνθρωπος είνα καταρχάς ένα ιστορικό ζώο. Είναι οπωσδήποτε μέρος της Φύσεως, έχει ύλη, ζεί με μία φυσιολογική και νευρική φύση, την οποία διαθέτει απο κοινού με τα άλλά ζώα και η σπουδαιότητα του, για να υπογραμμιστεί, δέν θα’πρεπε να έχει τήν ανάγκη των σύγχρονων κηρυγμάτων. Της κοινωνιοβιολογίας. Διότι αυτό που καθορίζει ποιοτικά τον άνθρωπο είναι πώς πρόκειται για ένα ζώο που παράγει ιστορια, πώς δέν επαναλαμβάνεται αορίστως με ένα μηχανικό τρόπο. Παρότι υπνοβατεί αυτόματα στην καθημερινότητα του, ο άνθρωπος είναι ικανός ιστορικής μνήμης, κριτικού στοχασμού και μέσα σε κάποια περιορισμένα όρια δυστυχώς, λογικού αυτοσχεδιασμού.

Όταν όμως η ίδια η εννοιολόγηση της ανθρώπινης ιστορίας σκληραίνει στο δόγμα μίας σταθερής φύσεως, δοσμένης μία φορά για πάντα, τότε μεταμορφώνεται σε Ορθοδοξία. Μ’αυτό αρνείται τον εαυτό της, αρνείται και απορρίπτει αυτό που είναι κατεξοχήν ανθρώπινο σ’αυτή: το ρευστό στοιχείο, το απρόβλεπτο, το άμετρο, αυτό που είναι μονίμως κρεμασμένο ανάμεσα στο λογικό, στο άλογο καί στο παράλογο. Η λογική της νοήσεως καταναλώνει τον εαυτό της αυξάνοντας την κυριαρχία της Αρχής της, της χάρης της, σε όλη τη ζωή. Όταν επιτέλους πιστέψει πώς κρατάει την ζωή στην γροθιά της, τότε είναι ήδη νεκρή και αποξηραμένη.

Η Καρτεσιανή νόηση μπορεί να αναπτύξει και να διευρύνει την κυριαρχία της μόνον διαγράφοντας, αποσιωπώντας, πνίγοντας όλα όσα βρίσκει ασυμβίβαστα μαζί της. Δέν κατανοεί στην πραγματικότητα αλλά προγράφει, εκτοπίζει. Δέν Φωτίζει, αλλά βυθίζει και καταπιέζει το σκοτεινό μίγμα, τον φαινομενικά ακίνητο βάλτο απο τον οποίο η ζωή φυτρώνει καταιγιστικά. Μόνον σήμερα έχουμε αρχίσει να κατανοούμε πώς διάκριση, τάξη και διαύγεια-οι υπέρτατες καρτεσιανές αρετές-δέν είναι αναγκαίως ασυμβίβαστες με το σκοτάδι, με τις μεγάλες ζώνες σκιάς που σαν μία ουσιαστική σφραγίδα σημειώνουν την ανθρώπινη παρουσία στον κόσμο και υπογραμμίζουν με έμμεσο τρόπο και με ανησυχία το απρόβλεπτο και την απλησίαστη τρέλλα της, όμορφη όμως και διαθέτουσα μέθοδο και οργάνωση παρ’όλα αυτά!

Είναι αυτό ακριβώς το μίγμα ενστίκτων, βαθειών ωθήσεων, εκλογικευμένων σχημάτων, φλυαρίας και θεσμών, σώματος και ψυχής, πάθους και λογικής, που καθιστά γοητευτική την ανθρώπινη περιπέτεια. Ενάντια στο ξεκοκκαλισμένο πνεύμα του Καρτεσιανισμού και το κομμάτιασμα μίας αγγελικής ασκητικής, απόκοσμης τελικώς, ξαναανακαλυπτεται η μεγάλη σημασία του σώματος, το απλό γεγονός πώς σκεπτόμαστε με όλο μας το Είναι, με την νόηση και με την κοιλιά.

Οι ανάγκες του ανθρώπου που ζεί στην κοινωνία-απο εκείνη της πνευματικής αναγνώρισης μέχρι εκείνη ενός δικού μου χώρου-είναι ανάγκες, όχι μόνον οι σκέψεις του, αλλά οι χειρονομίες του, η μυρωδιά του, η ταραχή που τον συγκλονίζει μερικές φορές, ο ρυθμός της αναπνοής του και η πίεση του. Οι ευγενικές αξίες, τα μεγαλα διανοητικά συστήματα, καθεαυτά δέν λένε τα πάντα. Παραμένουν σαν εγκαφαλικά όνειρα, νυχτερινοί εφιάλτες και συμπτώματα. Το θέμα του ανθρώπου είναι επίσης, ίσως δέ και κατεξοχήν, ένα θέμα δέρματος, η αίσθηση μίας γειτνιάσεως, η τρυφερότης που δοκιμάζουν τα βράδυα τα μέλη της φυλής των ίντιος στον Αμαζόνιο ενώ ακουμπιούνται και σιγοτραγουδούν μέσα στο σκοτάδι και ενώ αντηχεί γύρω τους το μεγάλο πανηγύρι απο ουρλιαχτά, κραυγές, κρωξίματα, της νυχτερινής ζούγκλας.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.