Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ του ERICH NEUMANN (3)

Συνέχεια από Κυριακή, 22 Δεκεμβρίου 2013

Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ  (3)

του ERICH NEUMANN

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κοντά και δύσκολος να τον αγγίξης
είναι ο Θεός.
Αλλά όπου βρίσκεται ο κίνδυνος,
εκεί υπάρχει και το γιατρικό.

Hӧlderlin

Το πρόβλημα του κακού είναι ένα από τα πιο κεντρικά προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου. Καμμία έκκληση στις παλιές αξίες και ιδεώδη δεν μπορεί να μας προστατέψη από το να αναγνωρίσουμε ότι ζούμε σε έναν κόσμο, στον οποίο το κακό που βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο ξεπηδάει από τα βάθη του σε γιγαντιαία κλίμακα και βρίσκεται μπροστά σε όλους μας, χωρίς εξαίρεση, με την μορφή της ερώτησης: «Πώς πρόκειται να αντιμετωπίσουμε αυτό το κακό;».

Η σύγχρονη εποχή είναι μια περίοδος στην ανθρώπινη ιστορία, στην οποία η επιστήμη και η τεχνολογία δείχνουν, πέρα από κάθε αμφισβήτηση, την ικανότητα του συνειδητού νου να αντιμετωπίση τον φυσικό κόσμο και να κυριαρχήση επάνω του σε πολύ μεγάλο βαθμό – οπωσδήποτε σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι οποιαδήποτε προηγούμενη περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Αλλά είναι επίσης μια εποχή, στην οποία η ανικανότητα του ανθρώπου να αντιμετωπίση τον ψυχικό κόσμο (Σημ.: Η λέξη «ψυχικός» χρησιμοποιείται σε ολόκληρο το βιβλίο σαν το επίθετο από την λέξη «ψυχή», και όχι με κάποια παραψυχολογική απόχρωση), την ανθρώπινη ψυχή, έχει γίνει περισσότερο τρομακτικά φανερή από οποτεδήποτε στο παρελθόν.

Η λίμνη του αίματος που πλημμύρισε την Ευρώπη και απειλεί να καταπνίξη ολόκληρο τον κόσμο – επειδή οι παγκόσμιοι πόλεμοι είναι μόνο ένα σύμπτωμα αυτής της κατάστασης – είναι το αποτέλεσμα αυτής της ανικανότητας.

Το φαινόμενο που σφραγίζει την εποχή μας είναι το συλλογικό ξέσπασμα του κακού μέσα στον άνθρωπο, σε μια κλίμακα που δεν έχει εκδηλωθεί ποτέ πριν στην ανθρώπινη ιστορία. Οι διάφορες συνειδητές ερμηνείες – ιδεολογικές, πολιτικές, κοινωνιολογικές κλ. – οι οποίες, όπως γνωρίζει η ψυχολογία του βάθους, δεν συλλαμβάνουν την αληθινή αιτία του προβλήματος, δεν μπορούν να δικαιολογήσουν το γεγονός ότι το κακό μπόρεσε να πάρη υπό την εξουσία του εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπινων όντων. Η παλιά ηθική της Ιουδαιο-Χριστιανικής εποχής έχει αποδειχθή ανίκανη να ελέγξη τις καταστρεπτικές δυνάμεις μέσα στον άνθρωπο.

Μπορεί να αποδειχθή ότι η παρακμή αυτού που περιγράφουμε σαν «παλιά ηθική» είναι ένα αναγκαίο φαινόμενο στην ανθρώπινη ιστορία. Αλλά αυτό θέτει μπροστά μας το ερώτημα για το αν οι τάσεις ή τα βασικά χαρακτηριστικά μιας νέας ηθικής ήδη υπάρχουν, δεδομένου ότι η ανθρώπινη φυλή αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της εκμηδένισης από την ηθική παραφροσύνη που την κατέλαβε, και που είναι ένα σύμπτωμα μιας μεταβατικής περιόδου, που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ηθικής.

 Είναι μόνο επιφανειακό το γεγονός ότι οι πρώτες γραμμές στην σύγκρουση που τώρα διαιρεί το ανθρώπινο γένος διαγράφονται καθαρά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αντίπαλος του κακού δεν είναι το ίδιο το κακό. Όμως παραμένει το γεγονός ότι η σημερινή κατάσταση της κατοχής του ανθρώπου από το κακό είναι ένα φαινόμενο που υπερβαίνει τα πολιτικά και στρατιωτικά σύνορα, και μπαίνει στην καρδιά καθενός από εμάς, όποια και αν είναι η θέση μας. Οι δολοφονημένοι είναι επίσης ένοχοι – όχι μόνο ο δολοφόνος.

Αυτοί που δεν είδαν και παρέλειψαν να ενεργήσουν, αυτοί που απέστρεψαν το βλέμμα επειδή δεν ήθελαν να δουν, αυτοί που δεν είδαν αν και μπορούσαν να έχουν δει, και αυτοί, επίσης, που τα μάτια τους ήταν ανίκανα να δουν – κάθε ένας και όλοι αυτοί συμμαχούν στην πραγματικότητα με το κακό. Όλοι είμαστε ένοχοι – όλοι οι λαοί, όλες οι θρησκείες, όλα τα έθνη, όλες οι τάξεις. Η ανθρωπότητα η ίδια είναι ένοχη.

Το κακό που εισέβαλε με την αξίωση των Ναζί για παγκόσμια κυριαρχία είναι το ίδιο κακό που μέχρι τώρα εμπόδισε την λύση του κοινωνικού προβλήματος και την αυτοδιάθεση των έγχρωμων ανθρώπων μέσα στον πολιτισμένο κόσμο, και προσπαθεί με όλη την δύναμή του να καταστρέψη την πραγματικότητα της ενότητας του ανθρώπινου γένους και την συνείδηση ενός μοναδικού πεπρωμένου για το πολιτισμό και την ανθρώπινη φυλή.

Οι άνθρωποι του καιρού μας βρίσκονται σε μια καθόλου αξιοζήλευτη θέση. Στο σύνολό τους δεν έχουν κανένα εφόδιο με το οποίο να μπορούν να αντιμετωπίσουν την σκόπιμη εκμηδένιση του κόσμου από το κακό, εκτός από μια ηθική, η οποία έχει ήδη χάσει την ψυχολογική της δύναμη. Η εσωτερική ανασφάλεια του ατόμου που στηρίζεται στις αξίες της παλιάς Ιουδαιο-χριστιανικής ηθικής, αλλά δεν αισθάνεται πια στην καρδιά του το κύρος της και δοκιμάζει την αδυναμία της στην καθημερινή του ζωή, τον κάνει εύκολη λεία για την μόλυνση του από το κακό.

Έχουμε δει όλοι πως δεν κινείται ούτε ένα δάχτυλο στο όνομα του «Καλού», εκτός εάν αυτό το δάχτυλο συμβαίνει να ανήκει στο σώμα, που απειλείται άμεσα η ίδια του η ύπαρξη. Αλλά αυτό σημαίνει ότι τα άτομα ή οι λαοί δεν κατευθύνονται από το Καλό, ακόμη και όταν αυτά τα άτομα ή οι λαοί αργότερα εκμεταλλεύονται την ιδέα του καλού· κατευθύνονται απλώς από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, που ενεργοποιείται από κάποιον κίνδυνο. Όσο το κακό δεν απειλεί την ύπαρξη κάποιου, περιφέρεται γύρω μας με όλα τα είδη των εύλογων μικρο-προφάσεων, και αυτές οι προφάσεις πετιούνται μακρυά όταν το κακό δείξει τα δόντια της γυμνής επίθεσης εναντίον κάποιου, εναντίον του σπιτιού του ή της χώρας του. Δεν είναι η πάλη ενάντια το ίδιο του κακό – αυτή είναι η πικρή αλήθεια της εμπειρίας μας – αλλά στην καλύτερη περίπτωση είναι η πάλη ενάντια στην εκμηδένιση από το κακό, που κάνει το σύγχρονο άνθρωπο να αναλάβη δράση.

Έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι αυτή η αντίδραση είναι ένα παγκόσμιο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, και ότι πάντα αυτή ήταν η βασική στάση του ανθρώπινου γένους. Αλλά παραβλέπουμε το γεγονός ότι αναμφισβήτητα έχουν υπάρξει περίοδοι, κατά τις οποίες οι άνθρωποι πήραν αυθόρμητα την πρωτοβουλία στην μάχη κατά του κακού, και ότι αυτό οδήγησε στην πράξη σε μαζικά κινήματα. Εάν αναλυθούν παρόμοια μαζικά κινήματα και πρωτοβουλίες, μπορεί εύκολα να δείξη κανείς ότι όχι μόνο έχουν εξαπατηθή από αντίπαλες δυνάμεις, αλλά επίσης ότι έχουν υπάρξει πάντοτε δυνάμεις, οι οποίες έχουν χρησιμοποιήσει το καλό αποκλειστικά σαν μια πρόφαση για εκμετάλλευση. Εν τούτοις, δεν μπορεί να υπάρξη καμμιά αμφιβολία για το ότι στην συνείδηση των ανθρώπων εκείνων των εποχών το κακό ήταν πράγματι κακό, και η μάχη εναντίον αυτού του κακού ήταν ένας «ιερός πόλεμος».

Όσον καιρό η παλιά ηθική παρέμενε ισχυρή, οι αξίες της είχαν ζωντανή δύναμη. Παρ’ όλα αυτά, από την στιγμή που η εικόνα του ανθρώπου για τον κόσμο κατακλύσθηκε από την εισβολή της σκοτεινής πλευράς, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει γίνει τόσο σκεπτικιστής και αβέβαιος για τον εαυτό του σε θέματα αξιών, ώστε δεν μπορεί πια να δη τον εαυτό του σαν μαχητή για το καλό και κατά του κακού. Έχει χάσει την αφέλεια του μαχητή, και το μυστικό ερώτημα που υποσκάπτει την εσωτερική του εμπιστοσύνη είναι το εξής: «Ποιος μάχεται πού, τί, και εναντίον τίνος;».

Όταν ο θρησκευτικός προσανατολισμός του ανθρώπου διαμόρφωνε την βάση για τον ηθικό προσανατολισμό, ήξερε με αρκετά απλό τρόπο ότι ο Γιαχβέ ή ο Ορμούσδ, ο Χριστός ή ο Αλλάχ είχαν ορίσει την μάχη, και μαζί της την ιεραρχία των αξιών. Αλλά το ερώτημα σχετικά με το αν η «παραγωγή» ή η «τάξη», ή ο «ιμπεριαλισμός» ή η «εθνότητα», ή η «φυλή» είναι η κινούσα δύναμη πίσω από αυτήν την σύγκρουση, σχετικά με το αν το άτομο έχει εξαπατηθή ή έχει άγνοια όσο αφορά τις αιτίες, επειδή οι κινούσες δυνάμεις πίσω από την σύγκρουση είναι καμουφλαρισμένες, ή εάν μάχεται χωρίς να έχη συνείδηση της αρρώστειας, της οποίας αυτές οι συγκρούσεις είναι σύμπτωμα, - όλο αυτό το φαινομενικά άλυτο ερώτημα, στο οποίο έχουν δοθή χίλιες διαφορετικές απαντήσεις, ζη στην συνείδηση του κάθε πολεμιστή, σαν έκφραση της χαοτικής κατάστασης του καιρού μας.

Η απολυτότητα με την οποία οι αντιτιθέμενες ιδεολογίες προσφέρονται σαν μια λύση σε αυτό το πρόβλημα, είναι ομολογουμένως μια «βοήθεια» στον συνειδητό νου του ατόμου, το οποίο μπορεί να αφεθή να κυριευθή από μια από αυτές. Αλλά ο ψυχολογικός νόμος, οποίος απαιτεί κάθε φανατισμός εκ μέρους του συνειδητού νου να αντισταθμισθή από μια εξίσου ισχυρή αμφιβολία στο συνειδητό, εξηγεί γιατί αυτές οι ιδεολογίες έχουν συμβάλλει πραγματικά τόσο πολύ στην σύγχυση του καιρού μας, και τόσο λίγο στην επανεύρεση του προσανατολισμού του.

Η «παλιά ηθική» στην Ιουδαιο-χριστιανική της μορφή έχει διαμορφώσει τον χαρακτήρα του Δυτικού ανθρώπου. Η απώλεια του κύρους της, είναι η αιτία, το αποτέλεσμα και η έκφραση μιας καταστροφής, στην οποία οι αντίπαλες δυνάμεις που συγκρατούνταν από την παλιά ηθική έχουν γίνει ορατές. Αλλά τα θεμέλια μιας νέας ηθικής, η οποία εκφράζει την αλλαγή στην βασική διαμόρφωση της ψυχής του σύγχρονου ανθρώπου, μπορούν να ανιχνευθούν παντού.

Το πρόβλημα του κακού βρίσκεται μπροστά στον σύγχρονο άνθρωπο και με συλλογική και με ατομική μορφή. Κατά την διάρκεια των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων της ιστορίας του Δυτικού ανθρώπου, έχει εισβάλει με το ευρύτερο δυνατό μέτωπο. Έχει υπονομεύσει και καταστρέψει τις παλιές πολιτιστικές κατηγορίες, αλλά η πορεία του μπορεί επίσης να ανιχνευθή λεπτομερώς στην ψυχολογική ιστορία του ατόμου.

Η μελέτη σε βάθος της ψυχολογικής ανάπτυξης του ατόμου, στην οποία γίνεται έκδηλο το πρόβλημα του κακού, είναι πολύ πιο αποκαλυπτική από οποιαδήποτε έρευνα συλλογικών συμβάντων σε σχέση με την ανίχνευση αυτών των πρώτων προσπαθειών για μια σύνθεση, που αποτελούν και τα βασικά στοιχεία της νέας ηθικής. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι εξωτερικές συλλογικές εξελίξεις βρίσκονται δεκαετίες πίσω σε σχέση με την ανάπτυξη του ατόμου, το οποίο αποτελεί ένα είδος προφυλακής του συλλογικού στοιχείου, και το οποίο απασχολείται σε πολύ πρωιμότερο στάδιο με τα προβλήματα, τα οποία προσελκύουν αργότερα την προσοχή του συλλογικού στοιχείου σαν συνόλου.

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί θετικές προσπάθειες για μια λύση εμφανίζονται νωρίτερα και είναι ευκολότερα ορατές στην εξέλιξη του ατόμου παρά σε αυτήν του συλλογικού στοιχείου. Το άτομο, που αναπτύσσεται ενάντια στο συντριπτικό πρόβλημα του κακού και συγκλονίζεται απ’ αυτό, και συχνά οδηγείται απ’ αυτό κατ’ ευθείαν στο χείλος της αβύσσου, αμύνεται φυσικά ενάντια στην καταστροφή. Για την ίδια την επιβίωσή του, χρειάζεται, όχι από αυθαίρετη εκλογή αλλά από επείγουσα ανάγκη, την βοήθεια των δυνάμεων του βάθους του ασυνειδήτου· μέσα σε αυτές και μέσα στον εαυτό του μπορεί να βρη καινούργιους τρόπους, καινούργιες μορφές ζωής, καινούργιες αξίες και καινούργια καθοδηγητικά σύμβολα.

Αλλά αυτή η πραγματικότητα του κακού, από το οποίο κατέχεται το άτομο, δεν έχει την πηγή της μόνο στην προσωπική του ύπαρξη· είναι επίσης, την ίδια στιγμή, η ατομική έκφραση μιας συλλογικής κατάστασης. Με παρόμοιο τρόπο οι δημιουργικές ενέργειες του ασυνειδήτου, με τους υπαινιγμούς τους για νέες δυνατότητες, δεν είναι απλώς δικές του ενέργειες, αλλά είναι επίσης η ατομική μορφή που πηγάζει από την δημιουργική πλευρά του συλλογικού – δηλαδή του καθολικά ανθρώπινου – συνειδητού.

Και το πρόβλημα και το επίπεδο στο οποίο αναφαίνεται η λύση εκδηλώνονται στο άτομο· και τα δύο, εντούτοις, έχουν τις ρίζες τους στο συλλογικό στοιχείο. Ακριβώς αυτό είναι που κάνει την εμπειρία του ατόμου τόσο σημαντική. Αυτό που συμβαίνει μέσα του είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της κατάστασης του συνόλου, και τα δημιουργικά κίνητρα που το κάνουν ικανό να βρη τις δικές του λύσεις και την δική του σωτηρία είναι τα αρχικά στάδια μελλοντικών αξιών και συμβόλων για το συλλογικό στοιχείο.

Το άτομο (και η μοίρα του) είναι το πρότυπο για το συλλογικό στοιχείο· είναι το αγγείο (Σ. τ. Μ.: retort=δοχείο με ένα μακρύ στενό λαιμό γυρισμένο προς τα κάτω, για την απόσταξη υγρών. Ειδικά: δοχείο για την διύλιση του υδραργύρου, και για την κατασκευή υγραερίου. Οι αλχημιστές το ονόμαζαν πελεκάνο) στο οποίο διυλίζονται τα δηλητήρια και τα αντίδοτα του συλλογικού στοιχείου. Αυτός είναι ο λόγος που το βαθύ ψυχικό γεγονός που καταλαμβάνει ένα άτομο και αποκαλύπτεται μέσα του σε μια μορφή που μπορεί να βιωθή έχει ιδιαίτερη σημασία για μια μεταβατική περίοδο, και για την συλλογική αποσύνθεση των ιδεωδών.

Το μέλλον του συνόλου ζει στο παρόν του ατόμου, όσο κι’ αν αυτό πιέζεται από τα προβλήματά του – τα οποία μπορούν στην πραγματικότητα να θεωρηθούν σαν τα όργανα αυτού του συνόλου. Οι ευαίσθητοι, ψυχικά προβληματισμένοι και δημιουργικοί άνθρωποι είναι πάντοτε οι πρωτοπόροι. Η ενισχυμένη διαπερατότητά τους από τα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνειδήτου, αυτού του βαθειού στρώματος που είναι ο ρυθμιστής των συμβάντων μέσα στην ομάδα, τους κάνει δεκτικούς στην ανάδυση καινούργιων περιεχομένων, των οποίων δεν έχει συνείδηση ακόμη το συλλογικό στοιχείο. Αλλά αυτοί είναι επίσης οι άνθρωποι, για τους οποίους τα προβλήματα γίνονται πιεστικά στην προσωπική ζωή τους εκατό ή περισσότερα χρόνια πριν το συλλογικό στοιχείο ξυπνήση στην ύπαρξη αυτών των προβλημάτων.

Ακριβώς όπως το γυναικείο πρόβλημα το αντιμετώπισαν νωρίτερα οι γυναίκες του ρομαντικού κινήματος, έτσι και η ηθική κρίση του εικοστού αιώνα αντιμετωπίσθηκε προδρομικά από τον Goethe στον «Faust» και από τον Nietzsche – για να πάρουμε μόνο δύο παραδείγματα. Αλλά αυτό που ισχύει για το δημιουργικό άτομο, ισχύει επίσης, σε μικρότερο βαθμό, για τους ευαίσθητους ανθρώπους, και για μερικούς νευρωτικούς. Όχι σπάνια ένα ευαίσθητο άτομο αρρωσταίνει εξ αιτίας της αδυναμίας του να αντιμετωπίση ένα πρόβλημα που δεν αναγνωρίζεται σαν τέτοιο στον κόσμο που ζη, αλλά που είναι στην ουσία ένα μελλοντικό πρόβλημα της ανθρωπότητας, που ορθώθηκε μπροστά του και τον ανάγκασε να παλέψη μαζί του.

Αυτό εξηγεί την έλλειψη συγχρονισμού, την απομόνωση και την εκκεντρική ερημιά αυτών των ανθρώπων – αλλά και τον προφητικό τους ρόλο σαν πρωτοπόρων. Η μοίρα τους και η συχνά τραγική τους πάλη με τα προβλήματά τους έχουν καίρια σημασία για το σύνολο, επειδή και το πρόβλημα και η λύση, η κριτική που γκρεμίζει το παλιό και η σύνθεση που βάζει τα θεμέλια για το καινούργιο, εκτελούνται από τα ίδια αυτά άτομα για το σύνολο, το οποίο στην πραγματικότητα οικειοποιείται το έργο τους.

 Η σχέση ανάμεσα στα προβλήματα του ατόμου και σε αυτά του συνόλου είναι πολύ πιο στενή από όσο συνήθως νομίζεται. Δεν έχουμε ακόμη καθόλου συνειδητοποιήσει την «κρυστάλλωση της ολότητας», χάρη στην οποία κάθε ένα άτομο είναι ένα όργανο του συνόλου, του οποίου την κοινή εσωτερική δομή φέρει μέσα στο συλλογικό του ασυνείδητο. Σε αυτήν την δομή, το συλλογικό στοιχείο δεν είναι μια αφαίρεση, αλλά η ενότητα όλων των ατόμων με τα οποία αυτό αντιπροσωπεύεται.

 Η τραγωδία του ατόμου στο θέμα του γάμου είναι ο στίβος, στον οποίο το πρόβλημα της μεταβολής των σχέσεων ανάμεσα στον άνδρα και την γυναίκα μεταφέρεται προς λύσιν από το συλλογικό στοιχείο – ένα πρόβλημα που έχει συλλογική σημασία και αναφορά, η οποία ξεπερνάει τις ατομικές συγκρούσεις στο γεγονός του γάμου. Και με παρόμοιο τρόπο, το ηθικό πρόβλημα, που οδηγεί το άτομο στην αρρώστεια της νεύρωσης, είναι την ίδια στιγμή ένας στίβος και μια έκφραση του γεγονότος ότι το συλλογικό στοιχείο δεν καταπιάνεται με το πρόβλημα του κακού, το οποίο στην πραγματικότητα κραυγάζει για να το προσέξουμε.

Όσο ορισμένες συγκεκριμένες αξίες διατηρούν την ζωντανή τους αποτελεσματικότητα και δύναμη στο συλλογικό στοιχείο, το άτομο (εκτός αν πρόκειται για ένα πρόσωπο που αποτελεί εξαίρεση) δεν θα έχη προβλήματα σε σχέση με ζητήματα αξιών. Δεν θα αρρωστήσει εξ αιτίας προβλημάτων που πηγάζουν από αυτές τις αξίες, επειδή υπάρχουν οι θεσμικές διαδικασίες που είναι ικανές να αντιμετωπίσουν θέματα αξιών με έγκυρο τρόπο. Για όσον καιρό και σε όποιον βαθμό ισχύει το μυστήριο του γάμου, δεν θα υπάρχουν νευρώσεις εξ αιτίας του προβλήματος του γάμου, αλλά μόνο μοιχεία και αμάρτημα, τιμωρία και άφεση. Ο προσανατολισμός παραμένει σε ισχύ έστω και αν το άτομο συμπεριφέρεται παράνομα.

Αλλά όταν το συλλογικό στοιχείο δεν έχει πλέον αξίες, δηλαδή όταν έχει συμβή μια κρίση αξιών, το άτομο δεν έχει έναν συλλογικό προσανατολισμό. Αρρωσταίνει εξ αιτίας ενός προβλήματος, για το οποίο δεν υπάρχει πια μια συλλογική απάντηση και μια συλλογική διαδικασία για την επίτευξη μιας λύσης. Τότε εμπλέκεται σε μια σύγκρουση, από την οποία κανένας θεσμός δεν είναι πια σε θέση να τον απαλλάξη, αλλά εξ αιτίας της οποίας πρέπει να υποφέρη, και να βιώση μια ατομική λύση, μέσα στην ζωντανή διαδικασία του προσωπικού του πεπρωμένου.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος