Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ του ERICH NEUMANN (5)

Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ  (5)

του ERICH NEUMANN

Συνέχεια από Παρασκευή, 17 Ιανουαρίου 2014

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Η ΠΑΛΙΑ ΗΘΙΚΗ    (συνέχεια)

Κάτω από την εξουσία της συνείδησης, η persona αποβάλλει έναν αριθμό από ψυχικά συστατικά. Κατά ένα μέρος, αυτά απωθούνται μέσα στο ασυνείδητο, αλλά, επίσης κατά ένα μέρος, ελέγχονται από το εγώ και εξαλείφονται συνειδητά από την ζωή της προσωπικότητας. Όλες αυτές οι ικανότητες, ιδιότητες και τάσεις οι οποίες δεν εναρμονίζονται με τις συλλογικές αξίες – ο,τιδήποτε αποφεύγει το φως της κοινής γνώμης, στην ουσία – τώρα συγκεντρώνονται για να σχηματίσουν την σκιά, την σκοτεινή πλευρά της προσωπικότητας, που δεν την ξέρει και δεν την αναγνωρίζει το εγώ. Η ατέλειωτη σειρά των μορφών σκιάς και κακού σωσία στην μυθολογία, στα παραμύθια και στην λογοτεχνία ξεκινάει από τον Κάιν και τον Εδώμ (δηλ. τον Ησαύ, αδελφό του Ιακώβ), περνάει από τον Ιούδα και τον Hagen (αντίπαλο του Siegfried), μέχρι τον Mr. Hyde του Stevenson και τον απεχθή άνθρωπο του Nietzsche· επανειλημμένα τέτοιες μορφές έχουν κάνει την εμφάνισή τους και έχουν περάσει μπροστά από την ανθρώπινη συνείδηση, αλλά η ψυχολογική σημασία αυτού του αρχετύπου του αντιπάλου δεν έχει ακόμη αρχίσει να γίνεται αντιληπτή από το ανθρώπινο γένος.

Η σκιά βρίσκεται στην άλλη πλευρά. Είναι η έκφραση της ατέλειας και του γήινου χαρακτήρα μας, το αρνητικό που είναι ασυμβίβαστο με τις απόλυτες αξίες· είναι η κατώτερη σωματική μας φύση σε αντίθεση με τον απόλυτο χαρακτήρα και την αιωνιότητα μιας ψυχής που «δεν ανήκει σ’ αυτόν τον κόσμο». Αλλά μπορεί επίσης να εμφανισθή με την αντίθετη ιδιότητα του «πνεύματος», για παράδειγμα όταν ο συνειδητός νους αναγνωρίζει μόνο τις υλικές αξίες αυτής της ζωής. Η σκιά αντιπροσωπεύει την μοναδικότητα και τον παροδικό χαρακτήρα της φύσης μας· είναι η κατάσταση του περιορισμού μας και της υποταγής στις συνθήκες του χώρου και του χρόνου. Την ίδια στιγμή, όμως, διαμορφώνει ένα μέρος της βαθειάς δομής της ατομικότητάς μας.

Η παλιά ηθική παραδέχεται δύο αντιδράσεις στην ψυχική κατάσταση που δημιουργείται από την λειτουργία της συνείδησης. Και οι δύο είναι επικίνδυνες, αλλά σε διαφορετικό βαθμό και με διαφορετικά αποτελέσματα για το άτομο. Η κατάσταση που είναι περισσότερο κοινή και συνηθισμένη στον μέσο άνθρωπο είναι αυτή, κατά την οποία το εγώ ταυτίζεται με τις ηθικές αξίες. Αυτή η ταύτιση συμβαίνει μέσω μιας ταύτισης του εγώ με την persona. Το εγώ συγχέει τον εαυτό του με την φαινόμενη προσωπικότητα (η οποία είναι, φυσικά,  στην πραγματικότητα, μόνο εκείνο το μέρος της προσωπικότητας, που είναι προσαρμοσμένο για να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του συνόλου) και ξεχνάει ότι έχει πλευρές που πηγαίνουν αντίθετα με την persona. Αυτό σημαίνει ότι το εγώ έχει απωθήσει την πλευρά της σκιάς και έχει χάσει την επαφή του με τα σκοτεινά περιεχόμενα, που είναι αρνητικά, και γι’ αυτόν τον λόγο αποσχίζονται από τον συνειδητό τομέα της ψυχής.

Εξ αιτίας της ταύτισής του με τις συλλογικές αξίες, το εγώ τώρα έχει μια «καλή συνείδηση». Φαντάζεται ότι βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με εκείνες τις αξίες του πολιτισμού του που είναι δεκτές σαν θετικές, και νοιώθει τον εαυτό του σαν φορέα όχι πια απλά του συνειδητού φωτός της ανθρώπινης κατανόησης, αλλά επίσης του ηθικού φωτός του κόσμου των αξιών.

Σε αυτή την διαδικασία, το εγώ πέφτει θύμα μιας πολύ επικίνδυνης διόγκωσης – δηλαδή μιας κατάστασης, κατά την οποία η συνείδηση «φουσκώνει» εξ αιτίας της επίδρασης ενός ασυνείδητου περιεχομένου. Η διόγκωση της καλής συνείδησης συνίσταται στην αδικαιολόγητη ταύτιση μιας πολύ προσωπικής αξίας (δηλαδή του εγώ) με μια υπερπροσωπική αξία, και αυτό κάνει το άτομο να ξεχάση την σκιά του (δηλαδή τον γήινο περιορισμό του και την σωματικότητά του). Το αποτέλεσμα είναι ότι η αναπόφευκτη έλλειψη απόλυτης αρμονίας ανάμεσα στο εγώ και στις συλλογικές αξίες σιωπηρά παραλείπεται από τον λογαριασμό.

Η απώθηση της σκιάς και η ταύτιση με τις θετικές αξίες είναι δύο πλευρές μιας και της αυτής διαδικασίας. Είναι η ταύτιση του εγώ με την φαινόμενη προσωπικότητα που κάνει δυνατή αυτήν την απώθηση, και η απώθηση με την σειρά της είναι η βάση της ταύτισης του εγώ με τις συλλογικές αξίες μέσω της persona.

Οι μορφές που μπορεί να πάρη αυτή η ηθική μάσκα κυμαίνονται από την ειλικρινή ψευδαίσθηση και την στάση του «σαν να…», ως την ψευδοευλαβή υποκρισία και το απροκάλυπτο ψέμμα. Αυτές οι ψευδείς ανθρώπινες απαντήσεις στις ηθικές απαιτήσεις δεν περιορίζονται σε κάποια ιστορική περίοδο· εντούτοις είναι γεγονός ότι αυτή η ψευδής στάση έχει εμφανισθή με ιδιαίτερη συχνότητα στην ιστορία της Δύσης τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια. Στην πραγματικότητα, η ψευδαίσθηση της ταύτισης του Δυτικού ανθρώπου με τις θετικές αξίες, η οποία κρύβει την αληθινή κατάσταση των πραγμάτων, ποτέ δεν ήταν περισσότερο διαδεδομένη από ότι στην αστική εποχή που τώρα φθάνει στο τέλος της. Αντίθετα με προηγούμενες περιόδους, πάντως, αυτή η ψευδαίσθηση έχει τώρα εκτεθή από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες στην αυτοκριτική του σύγχρονου ανθρώπου.

Η θετικιστική πίστη στην πρόοδο ήταν ένα από τα προμηνύματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, και οι αλαζονικοί ισχυρισμοί του σύγχρονου ανθρώπου, που θεωρεί τον εαυτό του σαν το νόημα και την εξελικτική κορύφωση της δημιουργίας, ήταν ένα προανάκρουσμα της κτηνώδους αλαζονείας της Αρίας «Herrenvolk» (φυλή κυρίων) κάτω από τον εθνικοσοσιαλισμό.

Οι ψευδαισθήσεις και τα ψεύδη του συνόλου, στον πόλεμο και στην ειρήνη, είναι συγχρόνως και αιτία και αποτέλεσμα των ψευδαισθήσεων και των ψευδών των ατόμων-μελών του, τα οποία προδίδουν τις ψευδο-χριστιανικές, ψευδο-ουμανιστικές, ψευδο-φιλελεύθερες και ψευδο-ανθρώπινες στάσεις τους σε κάθε επίπεδο της ζωής.

Η διόγκωση του εγώ πάντοτε προϋποθέτει μια κατάσταση, κατά την οποία το εγώ κατακλύζεται από ένα περιεχόμενο που είναι μεγαλύτερο, ισχυρότερο και πιο έντονα φορτισμένο με ενέργεια από την συνείδηση, και το οποίο επομένως προκαλεί ένα είδος κατάστασης κατοχής στον συνειδητό νου. Αυτό που κάνει την κατάσταση της κατοχής τόσο επικίνδυνη – ανεξάρτητα από την φύση του περιεχομένου που βρίσκεται πίσω από αυτήν – είναι το ότι εμποδίζει το εγώ και τον συνειδητό νου από το να επιτύχουν έναν γνήσιο προσανατολισμό σε σχέση με την πραγματικότητα.

Όλες οι καταστάσεις διόγκωσης και κατοχής συνοδεύονται από έναν περιορισμό της συνείδησης. Το πιο καθαρό παράδειγμα αποτελεί η   i d é e    f i x e, (έμμονη ιδέα), όταν το εγώ καταλαμβάνεται και κυριεύεται από μια ιδέα που του καρφώνεται επίμονα, με αποτέλεσμα να αγνοή βασικές πλευρές της πραγματικότητας. Η τυραννία του περιεχομένου από το οποίο κατέχεται η συνείδηση οδηγεί στην απώθηση αυτών των στοιχείων της πραγματικότητας, που είναι ασυμβίβαστα με την ιδέα που έχει επιτύχει την «κατοχή»· και η αγνοία αυτών των παραγόντων οδηγεί ακριβώς στην καταστροφή.

Όπως δείχνει ένα πλήθος από ιστορικά παραδείγματα, κάθε μορφή φανατισμού, κάθε δόγμα και κάθε τύπος αναγκαστικής μονομέρειας ανατρέπεται τελικά από εκείνα ακριβώς τα στοιχεία που είχε απωθήσει, καταπιέσει ή αγνοήσει. Η διόγκωση του εγώ προκαλείται από την ταύτισή του με τις συλλογικές αξίες. Αυτό, όμως, που κάνει αυτή την διόγκωση τόσο καταστρεπτική, δεν είναι κάποιος εσωτερικός κίνδυνος που βρίσκεται μέσα στην φύση των ίδιων των αξιών· είναι μάλλον το ότι, ταυτίζοντας το προσωπικό εγώ του με το υπερπροσωπικό στοιχείο στην μορφή των συλλογικών αξιών, το περιορισμένο άτομο χάνει την επαφή του με τους ίδιους του περιορισμούς και γίνεται απάνθρωπο.

Αλλά η ουσιαστική μη-ταυτότητα του ατόμου με το υπερπροσωπικό στοιχείο είναι στην πραγματικότητα βάση της ζωής του. Η μοναδικότητα και η ατομικότητα του ανθρώπου έγκειται στην διαφοροποίηση του γήινου και περιορισμένου του στοιχείου από την απεριόριστη δύναμη του Δημιουργού. Με την διόγκωση αυτή η δυνατότητα παρακάμπτεται και ο άνθρωπος γίνεται μια χίμαιρα, ένα «καθαρό πνεύμα» ή ένα ασήμαντο φάντασμα.

Αυτή η κρυστάλλωση, που ενίοτε εμφανίζεται στα όνειρα με την μορφή της πτήσης ή της μεταμόρφωσης κάποιου σε αόρατο ον, έχει αρκετά συχνά την ίδια κατάληξη με την πτήση του Ίκαρου, η οποία αναπαριστά στην ουσία αυτήν την βασική ψυχολογική κατάσταση με τους όρους της συμβολικής γλώσσας του μύθου. Οι φτερούγες του διογκωμένου εγώ, που δεν συγκρατούνται από τίποτε και είναι στερεωμένες με κερί, δεν μπορούν να αντέξουν την διαλυτική δύναμη του υπερπροσωπικού ήλιου στην υπερβολική υψηλή και ιλιγγιώδη πτήση του. Το αποτέλεσμα είναι η πτώση του Ίκαρου στην θάλασσα· το εγώ, που είχε φαντασθεί τον εαυτό του αθάνατο, καταστρέφεται μέσα στο ασυνείδητο που το καταπίνει.

Αυτό ακριβώς το κατώτερο στοιχείο, το τμήμα του ανθρώπου που παραβλέπεται από την  ύ β ρ η (Σ.τ.Μ. στο κείμενο: hubris) και την αμαρτωλή υπερηφάνειά του, είναι υπεύθυνο για την τελική του πτώση· το απωθημένο στοιχείο, που έχει περιφρονηθή στην αλαζονεία της πτώσης, παίρνει τελικά την εκδίκησή του.

Η θάλασσα που καταβροχθίζει είναι γνωστή σε εμάς από τον συμβολισμό μύθων και ονείρων σαν μια εικόνα του ασυνειδήτου. Στην μυθολογία, είναι αξίωμα ότι η  ύ β ρ ι ς  του ανθρώπου θα τιμωρηθή με την πτώση του και με την εκδίκηση των θεών. Αλλά αυτό το αξίωμα είναι η προβολή ενός ψυχολογικού νόμου. Κάθε διόγκωση, κάθε ταύτιση του εγώ με ένα υπερπροσωπικό περιεχόμενο – και αυτή είναι ακριβώς η σημασία της             ύ β ρ η ς, κατά την οποία ο άνθρωπος φαντάζεται τον εαυτό του ίσο με τους θεούς – αναπόφευκτα καταλήγει στην πτώση· το υπερπροσωπικό περιεχόμενο (δηλαδή οι θεοί) εκμηδενίζει το εγώ, το οποίο δεν μπορεί να αναμετρηθή με τις ανώτερές του δυνάμεις.

Η μυθολογική εικόνα παρουσιάζει ζωντανά τις συνέπειες της διόγκωσης για το ατομικό εγώ. Για την ώρα, πάντως, μας ενδιαφέρουν οι συλλογικές καταστροφές που έρχονται σαν αποτέλεσμα της συμπεριφοράς που απαιτεί η παλιά ηθική. Η διόγκωση εξ αιτίας της ταύτισης με τις αξίες δεν είναι η μόνη μέθοδος εφαρμογής της παλιάς ηθικής – αν και αυτή είναι η μέθοδος που διάλεξε πιο συχνά ο μέσος άνθρωπος.

Αρχικά, η παλιά ηθική ήταν η ηθική μιας ελίτ. Ήταν η λύση που είχε υιοθετηθή από ισχυρές προσωπικότητες, οι οποίες επιθυμούσαν να λύσουν το ηθικό πρόβλημα μέσω της καταπίεσης – δηλαδή με την συνειδητή άρνηση του αρνητικού.

Η ψυχολογική κατάσταση αυτών των ομάδων-ελίτ τις εκθέτει σε πολύ διαφορετικούς κινδύνους από αυτούς της απώθησης και της διόγκωσης του εγώ· οι ίδιες χαρακτηρίζονται στην ουσία από μια εντελώς διαφορετική ψυχική κρυστάλλωση. Στην περίπτωσή τους, η απανθρωποποίηση που προκαλείται από την διόγκωση εμποδίζεται από ένα ψυχικό φαινόμενο το οποίο συνδέεται συγχρόνως και με την καταπίεση και με την θυσία. Εμποδίζεται από τον πόνο.

Η ασκητική τάση της παλιάς ηθικής συνοδεύεται πάντα από τον συνειδητό πόνο του ατόμου που συνθλίβεται ανάμεσα στα δύο άκρα του υπαρξιακού του διλλήματος – τον διχασμό του σε «δύο ψυχές», την πλευρά που έχει απορριφθή και πρέπει να καταπιεσθή, και το συνειδητό πνεύμα με την κατάφασή του απέναντι στις αξίες. Το εάν αυτός ο πόνος παίρνει την μορφή της ασκητικής απάρνησης, των ηρωικών κατακτήσεων, της πιστής αφοσίωσης ή της τυφλής υπακοής στον Νόμο είναι δευτερεύουσας σημασία. Στον πόνο, η βασική ανθρώπινη κατάσταση του περιορισμού είναι αποδεκτή και κατανοητή. Το αδύνατο μιας ταύτισης του προσωπικού του εγώ με τις υπερπροσωπικές αξίες βιώνεται από τον άνθρωπο σαν ζωντανή πραγματικότητα όταν  υ π ο φ έ ρ ε ι  την ένταση της δυαδικής του φύσης και την θυσία της αποκλεισμένης πλευράς του.

Ο στόχος της παλιάς ηθικής εκφράζεται με το αξίωμα: «Ο άνθρωπος πρέπει να είναι ευγενής, χρήσιμος και καλός» ή με τις παραλλαγές των ακόλουθων ηθικών κατηγορημάτων: ευσεβής, πιστός, γενναίος, ικανός, αφοσιωμένος και λογικός. Όπως ήδη έχουμε επανειλημμένα τονίσει, οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η απώθηση και η καταπίεση όλων των «αρνητικών» συστατικών. Αυτό υπονοεί ότι η παλιά ηθική, είναι, βασικά, δυαλιστική. Φαντάζεται έναν κόσμο γεμάτο από αντιθέσεις φωτός και σκιάς, διαιρεί την ύπαρξη σε δύο ημισφαίρια καθαρού και ακάθαρτου, καλού και κακού, θεού και διαβόλου, και αναθέτει στον άνθρωπο το ανάλογο έργο του μέσα στα πλαίσια αυτού του δυαλιστικά διασπασμένου σύμπαντος.

Η δουλειά του εγώ είναι να αντιπροσωπεύση την φωτεινή πλευρά. Αυτή η βασική στάση μπορεί να εκφράζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί να είναι ενεργητική ή παθητική, εξωστρεφούς ή εσωστρεφούς χαρακτήρα, πολιτική ή θρησκευτική, φιλοσοφική ή καλλιτεχνική – και ούτω καθεξής. Το εγώ μπορεί να ταυτίζει τον εαυτό του με την φωτεινή πλευρά στην μάχη αυτή, και να προσπαθή να ενεργή σαν αντιπρόσωπός της, Μπορεί επίσης να πολεμάη και να υποφέρη για λογαριασμό της. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, ο δυαλιστικός κόσμος, με τον τυπικό του διαχωρισμό σε φως και σκοτάδι, αντανακλάται στον ίδιο τον άνθρωπο.

Το άτομο τώρα είναι ουσιαστικά διασπασμένο σε έναν κόσμο από αξίες, με τις οποίες του ζητείται να ταυτισθή, και έναν κόσμο από απαξίες, οι οποίες είναι ένα μέρος της φύσης του και μπορούν στην πραγματικότητα να είναι συντριπτικά ισχυρές, και οι οποίες αντιτίθενται στον κόσμο της συνείδησης και των αξιών, με την μορφή των δυνάμεων του σκότους.

Ο δυαλισμός της παλιάς ηθικής, ο οποίος είναι ιδιαίτερα τονισμένος στην Ιρανική, Ιουδαιο-Χριστιανική και Γνωστική μορφή της, διαιρεί τον άνθρωπο, τον κόσμο και την θεότητα σε δύο επίπεδα, έναν ανώτερο και έναν κατώτερο άνθρωπο, έναν ανώτερο και ένα κατώτερο κόσμο, έναν θεό και έναν διάβολο. Αυτή η διχοτόμηση είναι αποτελεσματική στην πράξη παρ’ όλες τις φιλοσοφικές, θρησκευτικές ή μεταφυσικές διακηρύξεις μονιστικού τελικά χαρακτήρα. Η πραγματική κατάσταση του Δυτικού ανθρώπου είναι ουσιαστικά καθορισμένη από αυτήν την διχοτόμηση μέχρι τις μέρες μας.

Συνεχίζεται

Aμέθυστος