ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ DE TRINITATE TOY AYΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (10)

Συνέχεια από Τετάρτη, 28 Μαΐου 2014

Του Pierre Hadot. 

            Και πραγματικά στους νεοπλατωνικούς «λόγους» του Βιττορίνο βρίσκουμε την θεωρία του Πορφύριου. Θα  βρούμε από την αρχή μία τριάδα, εκείνη του Είναι, της ζωής και της σκέψης, η οποία αντιστοιχεί στην Χαλδαϊκή τριάδα. Και διακρίνουμε ότι ο θεός είναι πραγματικά ο πρώτος όρος αυτής της Τριάδος. Είναι το Είναι, ο πρώτος όρος που περιέχει τους άλλους δύο, την ζωή και την σκέψη, οι οποίοι θα φανερωθούν εκκινώντας από αυτόν (τον όρο). 'Οχι μόνον ο θεός είναι ο πρώτος όρος της Τριάδος, αλλά, αρχή του παντός, είναι επίσης και το Ένα, διότι το Είναι και το Ένα ταυτίζονται. Βρίσκουμε λοιπόν στους λόγους μας μία θεωρία των πρώτων Αρχών η οποία δεν είναι εκείνη του Πλωτίνου - ο θεός θα προηγείτο της Τριάδος - ούτε του Ιάμβλιχου - διότι θα υπήρχαν δύο αρχές να προηγούνται της Τριάδος. Σε αυτό το ουσιώδες και χαρακτηριστικό σημείο, αφού κανείς άλλος νεοπλατωνικός δεν υιοθέτησε αυτή την κατά κάποιο τρόπο αιρετική θεωρία, βρίσκουμε καθαρά την παρουσία μιας τυπικής θεωρίας του Πορφυρίου.

            Εάν δεν βρίσκουμε στον Βιττορίνο κανένα ίχνος του πολλαπλασιασμού των πρώτων Αρχών, τόσο αγαπητού στον Ιάμβλιχο, δεν βρίσκουμε εξίσου ίχνη μιας άλλης θεωρίας του Ιάμβλιχου η οποία προβαίνει σε μία διάκριση ανάμεσα στο νοητό και στο νοερό. Καθότι, όπως όλοι οι ιστορικοί του νεοπλατωνισμού ισχυρίζονται, ο Ιάμβλιχος υπήρξε ο πρώτος ο οποίος αντιπαράθεσε τα νοητά στα νοερά σαν δύο επίπεδα της θείας πραγματικότητος!

            Πρόκειται γι' άλλη μια φορά για ένα πρόβλημα ερμηνείας των Χαλδαϊκών λόγων. Αυτοί χρησιμοποιούσαν χωρίς διάκριση το νοητόν και το νοερόν για να καθορίσουν τον νοητό κόσμο σε αντίθεση με τον αισθητό. Όπως υπογραμμίζει ο A. J. Festugiere, αυτή η σύγχυση είχε την καταγωγή της στην θεωρία των νοητών (υπήρξε κοινή στον δεύτερο αιώνα) σαν σκέψεις του θεού. Όμως μερικά χωρία των Χαλδαϊκών λόγων φαίνεται να συνεπάγονται την ύπαρξη ενός νοητού εντελώς απλού, χωρίς εσωτερική διάκριση, και επομένως χωρίς νοερή δραστηριότητα. Σε αυτές τις δυσκολίες που ενυπάρχουν στα Χαλδαϊκά λόγια, προστίθεται το παραδοσιακό πρόβλημα που έθεσε η ερμηνεία του χωρίου του πλατωνικού Τίμαιου 39e, όπου η καθαυτό ζωή συνιστά έναν νοητό κόσμο που προηγείται της νοερής δημιουργικότητος που τον θεωρεί. Και για να επιστρέψουμε στα Χαλδαϊκά λόγια, είναι απαραίτητο να ταυτίσουμε αυτή τη νοερή δημιουργικότητα και τους θεούς, που σύμφωνα με τα λόγια, θεωρούν την πατρική άβυσσο; {Χαλδαϊκά λόγια u. 351: οι τον υπέρκοσμον πατρικόν βυθόν ίστε νοούντες, λέγει προς αυτούς, τους νοερούς θεούς, ο ύμνος. (Πρόκλος, στον Κρατύλο). Για τα Χαλδαϊκά λόγια, αυτός ο πατρικός βυθός παρουσιάζει τον ίδιο τον πατέρα, αλλά για τους νεώτερους νεοπλατωνικούς δείχνει τον καθαρά νοητό κόσμο}.

            Υπήρχε λοιπόν μια αντίθεση ανάμεσα στον Γνωστό ή νοητό και τον θεωρό ή το νοερό, που ήταν κατώτερο του νοητού. Ο  απίστευτος πολλαπλασιασμός των τριάδων, είχε σαν σκοπό κυρίως, να κατορθώσει την συστηματοποίηση των διαφόρων πάνθεον και των πλατωνικών δεδομένων.

            Βρίσκουμε επίσης (στον Βιττορίνο) και μία θεωρία τυπική του Πορφυρίου. Ο Πορφύριος υπολογίζει την ψυχή, ουσιαστικώς νοερή και της δίνει αυτή την ονομασία ακριβώς διότι αυτή γνωρίζει το νοητό. Η νόηση κατά τον Πορφύριο, όπως και κατά τον Πλωτίνο, είναι ένας νοητός κόσμος που γνωρίζει τον εαυτό του, είναι δηλαδή ακριβώς νοητός και νοερός. Η νόηση λοιπόν γνωρίζει τον εαυτό της άμεσα, ενώ η ψυχή γνωρίζει τον εαυτό της μέσα στην νόηση.

            Και τέλος συναντούμε και την έκφραση, το υπέρ το ον μη ον, που ανήκει στον Πορφύριο. Είναι η έννοια της αυτογένεσης που εφαρμόζεται στην πρόοδο της δευτέρας υποστάσεως. [Η οποία θεωρία χρησιμοποιείται σήμερα από τους νεοορθόδοξους θεολόγους για να δείξουν την γένεση του Υιού από τον πατέρα].

            Στον Πορφύριο υπάρχει επίσης και η θεωρία, καλά αναπτυγμένη, της ενώσεως της ψυχής με το σώμα: Ο Πορφύριος είχε χρησιμοποιήσει το σχήμα των στωϊκών περί των σύνθετων, και ιδιαιτέρως την αντίθεση ανάμεσα στην σύγχυση και την παράθεση, για να καθορίσει τον τρόπο της ενώσεως της ψυχής στο σώμα! Στην σύγχυση τα συστατικά τροποποιούνται αλλήλως και σχηματίζουν μία νέα ενότητα που είναι πλέον αδιάρρηκτη, ακατάλυτη.

            Στην παράθεση τα συστατικά παραμένουν αντιμέτωπα χωρίς να τροποποιηθούν μεταξύ τους και μπορούν να ξεχωρίσουν χωρίς να καταστρέφονται. Η ενότης της ψυχής υπερβαίνει αυτή την αντίθεση διότι η ψυχή και το σώμα είναι διαφορετικής ουσίας. Και σχηματίζουν επομένως μία ενότητα τόσο στενή όπως εκείνη η οποία προκύπτει από την σύντηξη και παρ'όλα αυτά είναι τόσο εύκολα διαχωριζόμενα όπως τα στοιχεία μίας παράθεσης. Αυτό το στωϊκό σχήμα κυριαρχεί εξίσου την λογική του Πορφύριου. Τα συμβεβηκότα απλώς παρατίθενται στο υποκείμενο: και γι'αυτό το συμβεβηκός μπορεί να εξαφανιστεί χωρίς να επιφέρει την καταστροφή του υποκειμένου, στο οποίο βρίσκεται. Αντιθέτως τα μέρη της ουσίας, για παράδειγμα "ζώον" και "λογικόν", είναι τόσο στενά συνδεδεμένα που η εξαφάνιση ενός εκ των στοιχείων συνεπιφέρει και την εξαφάνιση της ενότητος που σχηματίζουν μαζί. (Κατηγορίες! Ουσιώδεις εισίν ποιότητες αι συμπληρωματικαί των ουσιών. Συμπληρωματικά δε είσιν εκείνα άτινα απογινόμενα φθείρει τα υποκείμενα… Tο γάρ λογικόν εάν αρθή από του ανθρώπου, φθείρεται! Και από το έργο του Πορφυρίου Εισαγωγή, συμβεβηκός δε εστίν ο γίνεται και απογίνεται χωρίς της του υποκειμένου φθοράς).

           

Πορφύριος

Υπάρχει επομένως στην ουσία του ανθρώπου σύγχυσις, ανάμεσα στο γένος και την διαφορά. Ο Πορφύριος λοιπόν διαλέγει ακριβώς αυτό το παράδειγμα της ουσίας του ανθρώπου, για να καταστήσει κατανοητή την σχέση ανάμεσα στο Ένα και το όν, στην ολότητα: Ένα-Όν. Όπως ζώον και λογικόν τροποποιούνται αλλήλως σχηματίζουν δηλαδή μία σύγχυση, έτσι το Ένα και το όν συνιστούν ένα αδιάρρηκτο όλον και όχι μία παράθεση. Όταν πρόκειται για την ψυχή και το σώμα, φαίνεται σαν αναγκαίο να φανταστούμε έναν ιδιαίτερο τρόπο σύνθεσης, που ενώνει παράδοξα τα αντίθετα χαρακτηριστικά των δύο τύπων του σύνθετου, την σύντηξη και την παράθεση, ενώ αντιθέτως στον νοητό κόσμο μπορεί να γίνει αποδεκτή αυτή η μέγιστη ενότης, που είναι σύγχυσις, καθότι πρόκειται για την εσωτερική ενότητα της νοητής ουσίας, ομοούσια με τον εαυτό της. Η θεωρία των σύνθετων που επεξεργάστηκαν οι στωϊκοί βρίσκει την αλήθεια της μόνον στο νοητό επίπεδο. Και ο Πορφύριος τρόπον τινά, αποδεικνύει πώς ο στωϊκισμός είναι αυθεντικός μόνον στην νεοπλατωνική μετάθεση, καταλήγοντας έτσι μία μεταφυσική ή στωϊκή φυσική.

            Μία άλλη σημαντική θεωρία του Πορφύριου είναι η επιμονή του στην αντιστροφή της προοπτικής που συμβαίνει όταν περνούμε από το σωματικό στο ασώματο, από το αισθητό στο νοητό. «Πραγματικά λοιπόν, έτσι όπως για το σώμα είναι άπιαστο αυτό που δεν έχει μάζα, και γι'αυτό είναι ένα τίποτα, αναλογικώς, για το ασώματο, αυτό που έχει μάζα δεν είναι ένα εμπόδιο, και είναι εξίσου ένα τίποτα». Ή ακόμη «Έτσι όπως το αληθινό όν δεν διαθέτει μέγεθος και μάζα, σε σχέση με την μάζα, έτσι επίσης και το σωματικό δεν διαθέτει ισχύ και δύναμη σε σχέση με το αληθινό όν. Ο λόγος είναι ότι αυτό που είναι πιο μεγάλο στην μάζα είναι πιο μικρό στην δύναμη… αυτό δε που είναι υπέρτερο σε δύναμη είναι ξένο από κάθε μάζα».

            Έτσι μπορούμε να συναντήσουμε αυτό το είδος της αντιθέσεως, εφαρμοσμένο όμως στις σχέσεις ανάμεσα στον Θεό και το "εμείς". «Έτσι δεν είναι ο Θεός που είναι μη-όν και ακατανόητο για όσους θέλουν να τον γνωρίσουν, αλλά είμαστε εμείς και όλα τα υπόλοιπα όντα που είμαστε τίποτα σε σύγκριση μ'Αυτόν. Είμαστε τίποτα λοιπόν σε σύγκριση με τον Θεό, δεδομένου ότι Αυτός είναι αληθινά και μόνον όν, σε σχέση με όλα τα πράγματα που είναι μετά από Αυτόν».

            Αυτή η αναλογία των σχέσεων εξηγείται με την τάση της σκέψης του Πορφύριου να μπερδέψει, σε σχέση με εμάς, τα χαρακτηριστικά του νοητού με εκείνα του υπέρ-νοητού. Για παράδειγμα η ψυχή που απομακρύνεται από το σώμα, μας λέει ο Πορφύριος, έχει την εντύπωση ότι πέφτει στο κενό και στο τίποτα, δύο εκφράσεις οι οποίες θα μπορούσαν να δείχνουν την στάση, την συμπεριφορά της ψυχής, όχι στην επιστροφή της προς το νοητό, αλλά στην έκστασή της προς το Ένα. Ή χρησιμοποιεί την αποφατική μέθοδο για να ορίσει τα ασώματα και το αληθινό όν.

            Για την ακρίβεια, ο Πορφύριος ονομάζοντας τον Θεό, το "αληθινό όν" οδηγείται στην ίδια σύγχυση που ο Πλωτίνος, ο Ιάμβλιχος ή ο Πρόκλος θα είχαν αποφύγει και απορρίψει. Κανείς εξ'αυτών δεν προσπαθεί να αναπαραστήσει το Ένα σαν μία πληρότητα του Είναι. Τους αρκούν οι έννοιες της υπερβατικότητος και της απλότητος. Αλλά ο Πορφύριος μένει κοντά στον μεσοπλατωνισμό αντιπαραθέτοντας μ'αυτόν τον τρόπο "εμείς" και Θεό. Θα μπορούσαμε να θυμηθούμε τέλος ένα χωρίο του Πλουτάρχου σε αυτό το σημείο: «Εμείς δεν μετέχουμε αυθεντικά στο Είναι… αλλά ο Θεός, σαν Ένα, γεμίζει το "πάντοτε" του μοναδικού του "τώρα" και είναι ο μόνος αληθινός όντως όν, κατοικώντας στην ταυτότητα». Πλούταρχος, περί του Ε των Δελφών, 17-18, 3917-393b. (ημίν μέν γάρ όντως του είναι μέτεστιν ουδέν… αλλ' είς ών ενί τω νύν το αεί πεπλήρωκε και μόνον εστί το κατ' αυτό όντως όν.)

            [Οι Έλληνες φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι οι οποίοι ξεκλείδωσαν το κατ'εικόνα και καθ'ομοίωσιν, το οποίο αμαυρώθηκε με την πτώση. Την πνοή ζωής, η οποία διαθέτει Τριαδική σύσταση. Μέχρι τον Πλωτίνο περιγράφεται ιδιαιτέρως, με την εικόνα των ομόκεντρων κύκλων. Στην κορυφή του διαθέτει τις τέσσερις αρχές και αιτίες, όπως τις καταθέτει περίπου ο Αριστοτέλης. Αμέσως μετά έρχεται ο τόκος εν καλώ, η δημιουργικότης και τέλος η πολλαπλότης, η ψυχή, η τρίτη υπόσταση του Πλωτίνου, στην οποία εδρεύει η ενότης. Αυτό το κατ'εικόνα περιγράφει σαν το τριμερές της ψυχής και ο Πλάτων. Τα χαλδαϊκά λόγια όμως έκαναν ένα παραπάνω βήμα και κατέστρεψαν την δωρεά που είχε δοθεί στον Σωκράτη και την οποία είχε περιγράψει σαν δεύτερο πλού. Θέλησαν να κυριαρχήσουν στην έμπνευση με τεχνικές διαλογισμού, να καταργήσουν το εξαίφνης και οδηγήθηκαν στο Μηδέν από όπου δημιουργηθήκαμε, στην άβυσσο ή στον βυθό του Πατρός, καταργώντας και τα όρια του κτιστού ή τον ορίζοντα του είναι, τον οποίο περιγράφουν σαν θεωρούς θεούς του βυθού του Πατρός. Αυτή την ύβρη κληρονόμησε η Δύση σαν φιλοσοφία την οποία βάφτισε θεολογία με τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες οι οποίες διά του Χάϊντεγκερ φτάνουν μέχρι τις μέρες μας! Όσοι είχαν την υπομονή να βαδίσουν αυτόν τον δύσβατο δρόμο των νεοπλατωνικών θεωριών, αλλά και όσοι δεν την διέθεσαν, θα μπορέσουν στην συνέχεια να δουν την γέννηση του υποκειμένου, που διαλύει τις ψυχές μας μέχρι σήμερα].

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.