Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (22)--ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο

Η βελτίωση της ζωής
Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του
Εγκέφαλος α

Ο άνθρωπος γίνεται συμβατός με τα αυτόματα

Τα αυτόματα σκουριάζουν και η εποχή της ατμομηχανής ξανοίγεται. Οι μηχανές έχουν την δύναμη να παράγουν κανόνες για την κοινωνία, χωρίς να είναι υποχρεωμένες να ανακοινώσουν ή να δικαιολογήσουν τους κανόνες που θέτουν. Όπως το έδειξε η ιστορία της τεχνολογίας, οι μηχανές μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικές από τά νομοθετικά όργανα140.

Το επιχείρημα τους είναι η λειτουργικότητά τους, και οι μηχανές δουλεύουν μέσα στα κεφάλια, ακόμα καί όταν στον πραγματικό κόσμο έχουν από καιρό σκουριάσει. Χωρίς να έχουν δει ποτέ μια ατμομηχανή, οι άνθρωποι λένε μέχρι σήμερα: βρίσκομαι υπ' ατμόν. Τις μηχανές τις κατανοούμε διαισθητικά.

Η βαλβίδα ασφαλείας της ατμομηχανής, που την ονόμασαν «governor»(κυβερνήτης), ήταν αρκετή για την θεμελίωση της ιδέας τών αυτορρυθμιζόμενων συστημάτων, και συνεπώς τού φιλελευθερισμού141. 

Ο δρόμος τού «governor» οδηγεί από την ατμομηχανή του Watt μέχρι την έννοια «κυβερνητική» (από την λέξη gubernator, κυβερνήτης, ο πηδαλιούχος) και τους νομικά απρόσβλητους, δηλαδή των αυτορρυθμιζόμενους Gouverneurs του ευρωπαϊκού μηχανισμού στήριξης ESM.

Ακόμα και ο Sigmund Freud είχε δανειστεί από τον κόσμο των μηχανών τις μεταφορές του όπως πίεση, ενέργεια, δύναμη και απώθηση, με τις οποίες ερμήνευσε το ασυνείδητο. Όποιος μιλά για μηχανές, ή όπως σήμερα για τους υπολογιστές, μιλά πάντα και περί κοινωνικής φυσικής.

Με τον «governor» η ατμομηχανή είχε εδραιώσει στα κεφάλια των ανθρώπων την έννοια της αυτορρύθμισης. Όμως: η βαλβίδα ασφαλείας δεν ήταν εκεί για να προστατεύσει τους ανθρώπους. Όταν ο άνθρωπος δεν πρόσεχε, η μηχανή είχε την συνήθεια να κόβει χέρια και πόδια. Η βαλβίδα δεν το απέτρεπε αυτό. Μάλλον εξυπηρετούσε την προστασία του συστήματος, ώστε να μην διαλυθεί η ακριβή μηχανή. Αυτή ήταν η δεύτερη «πολιτική» δήλωση της μηχανής: η λειτουργικότητα της συσκευής είναι πιο σημαντική από την λειτουργικότητα του ανθρώπου.

Όταν σήμερα λέμε ότι τα ψηφιακά συστήματα ακρωτηριάζουν τον άνθρωπο ή ότι ο user συγχωνεύεται με το μηχάνημα του, αυτή είναι μια σκοτεινή ανάμνηση εκείνων των ημερών, κατά τις οποίες αυτό είχε κυριολεκτικά, και για πρώτη φορά συμβεί. Η ατμομηχανή ακρωτηρίαζε τον άνθρωπο τόσο συχνά, ώστε είχε δημιουργηθεί μια μεγάλη, αυτοματοποιημένη αγορά τεχνητών πλευρών, χεριών και ποδιών. Τα μοντέλα για τα ανταλλακτικά του ανθρώπου βρίσκονταν στο μουσείο του Μέρλιν με τις θαυμαστές μηχανές. Μια ολοκληρωτική αντιστροφή είχε λάβει χώρα: ο άνθρωπος είχε εν μέρει γίνει ανδροειδές για να μπορεί να χειρίζεται την μηχανή. Και αυτή ήταν η τρίτη πολιτική δήλωση: ο εργάτης πρέπει κυριολεκτικά να συγχωνευτεί με την μηχανή142. 

Και επειδή τότε δεν ήταν σε θέση να κατασκευάσουν ρομπότ, ο άνθρωπος έπρεπε να γίνει ρομπότ. Αυτός είναι ο πολιτικός κώδικας τον οποίο φέρει και το «νούμερο 2» στα υπερσύγχρονα περιβάλλοντα του 21ου αιώνα. Γιατί ο μαθηματικός ορισμός τού εγωισμού του και ο ακρωτηριασμός κάθε ψυχικής ατομικότητας δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά, το ότι ο άνθρωπος γίνεται αυτόματο. Αυτή δεν είναι κάποια φαντασία αποκλειστικά της εποχής μας. Ακόμα και κατά την βικτωριανή εποχή είχαν αυτό το όνειρο: μια μηχανή που νά σκέφτεται για τον άνθρωπο.

Την στιγμή ακριβώς που ο William Wordsworth είχε δει την «βουλή των τεράτων» στο Λονδίνο, μια μητέρα με τον μικρό της γιο πήγαινε στο μουσείο του Μέρλιν. Χρόνια αργότερα ο μικρός θα θυμάται ακόμα την «χορεύτρια» του Vaucanson, «μια θαυμαστή μπαλαρίνα, με ένα πουλί πάνω στον δείκτη του δεξιού της χεριού, που κουνούσε την ουρά του, φτερούγιζε και άνοιγε το ράμφος του. Η κυρία αυτή ήταν πολύ ελκυστική. Τα μάτια της είχαν μια εκφραστική δύναμη και ήταν ακαταμάχητα.143»

Αυτός ο μικρός θα αγόραζε μια μέρα το παραμελημένο αυτόματο της μπαλαρίνας και θα τό επιδείκνυε στους επισκέπτες του. Πάνω απ’ όλα όμως, με την παρακίνηση τού Vaucanson, το 1823 συνέλαβε τον πρώτο ψηφιακό υπολογιστή και λίγο αργότερα μια διαφορική μηχανή, η οποία θα ήταν σε θέση να διαμελίζει τις διαδικασίες τής σκέψης τόσο καλά όσο και τα στάδια της κίνησης.

Αυτός ο Άγγλος μαθηματικός, ο Charles Babbage (1792-1871), ο αληθινός πατέρας του ηλεκτρονικού υπολογιστή, τα είχε σκεφτεί όλα: τις διάτρητες κάρτες, την μέσω υπολογιστή ρυθμιζόμενη κατανομή εργασίας, το αυτοματοποιημένο εργοστάσιο και τις μηχανές, «στις οποίες διδάσκει κανείς αριθμητική  και όχι ποίηση144». Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, προέβλεψε και την θεωρία των παιγνίων.

«Για το τεστ μου επέλεξα την ιδέα μιας μηχανής που θα έπαιζε ένα παιχνίδι, για το οποίο απαιτούνται μόνο διανοητικές ικανότητες, όπως τρίλιζα, τάβλι, σκάκι... λίγο αργότερα ήμουν σε θέση να αποδείξω πως ένα αυτόματο θα μπορούσε να παίξει οποιοδήποτε παιχνίδι που απαιτεί σωματικές ικανότητες.145»

Σχεδόν κανένας που ασχολείται με τον Babbage, με αυτόν τον ιδιόρρυθμο του 19ου αιώνος, δεν ξεφεύγει από το σοκ της διαπίστωσης πως κάτι επαναλαμβάνεται. Ο Babbage δημιουργεί στο κεφάλι του τίποτα λιγότερο από την ατμομηχανή της σκέψης. Σκοπό έχει να γίνει αυτό που ήταν τα τεχνητά χέρια για όσους εργάζονταν με τις πραγματικές ατμομηχανές: ένα προσθετικό μέλος για το ανερχόμενο στρώμα εμπόρων, οι οποίοι έπρεπε να συγχωνευτούν με τους αριθμούς, τα κέρδη και τις λειτουργίες του νέου συστήματος που αναπτυσσόταν, του καπιταλισμού.

Ήταν όμως πολύ νωρίς για το «νούμερο 2». Επειδή τότε κανείς δεν ήθελε να κατασκευάσει την ατομική βόμβα, ούτε χρειαζόταν διαδικασίες έκδοσης στρατιωτικών διαταγών όπου δεν παρεμβάλλονταν άνθρωποι, η βρετανική κυβέρνηση ενδιαφέρθηκε εφήμερα για το πρόγραμμα. Ο Babbage παραπονιόταν πως ο παλιός κόσμος ενδιαφερόταν μόνο για την χορεύτρια του, αλλά όχι για την διαφορική μηχανή του. Στο διαμέρισμα του, είχε στο ένα δωμάτιο την χορεύτρια, και σε ένα άλλο την υπό κατασκευή υπολογιστική μηχανή του: σχεδόν κανένας επισκέπτης δεν ενδιαφερόταν για την αφηρημένη μηχανή, όλοι ήθελαν να δουν την προσομοίωση του ανθρώπινου αυτόματου. Η διαφορική μηχανή όμως ήταν αυτή που θεμελίωνε την ιδέα του αυτόματου. Ο Babbage δεν μπορούσε να γνωρίζει, πως σήμερα, 150 χρόνια αργότερα, την εποχή των «Big Data», θα δημιουργούσαν τεράστιες υπεραγορές δεδομένων, αποθήκες και βιομηχανίες για την ανθρώπινη σκέψη. Για τον λόγο αυτό ήταν ακόμα πιο προφητικό το γεγονός πως την μηχανή του την ονόμασε «εργοστάσιο».

Το να μεταφραστούν σε τύπους τής φυσικής οι κινήσεις, οι δυνάμεις και οι μηχανισμοί του ανθρώπινου σώματος, ήταν καλό και όμορφο. Αλλά το να αναπαραχθεί η ίδια η σκέψη μέσω των τύπων που έλεγχαν μια μηχανή, και να καταστεί έτσι ένα μετρήσιμο αγαθό-αυτό δεν ήταν απλά ωραίο, ήταν τιτάνιο.

Στην πραγματικότητα όμως, οι σύγχρονοι του Babbage ενδιαφέρονταν έντονα για το ανθρώπινο αυτόματο. Ακολουθούσαν όμως ένα πολύ πιο ευθύ δρόμο. Από τον Babbage είχε διαφύγει, πως στα σαλόνια του Λονδίνου κατά την βικτωριανή εποχή, (καθυστερημένα σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες), το πνεύμα του Galvani και προπάντων του Mesmer και του «ζωικού μαγνητισμού» του, είχαν τον ίδιο στόχο, που προσπαθούσαν να επιτύχουν με άλλα μέσα. Γύρω στο 1851 είχε εξαπλωθεί η «mesmeric mania», που ήθελε με την σωματική ενέργεια να δημιουργήσει από τον άνθρωπο ένα αυτόματο ον, δυνατό σαν ατμοκίνητο σφυρί, έξυπνο σαν τον Νεύτωνα και με την δυνατότητα πρόβλεψης του μέλλοντος (όλα αυτά που έχουμε σήμερα, μόνο που τότε δεν χρησιμοποιούσαν τύπους αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο)146.  

Συνεχίζεται

Αμέθυστος

Σημειώσεις

140. Βλέπε Langdon Winner, The Whale and the Reactor: A Search for Limits in a Age of High Technology («Do Artifacts Have Politics;»), το οποίο αναφέρει επίσης μια σειρά από μερικές φορές αμφιλεγόμενα παραδείγματα.
141. Mayr, Authority, Liberty, and Automatic Machinery in Early Modern Europe, σ. 197.
142. Herbert Sussman, Victorian Technology: Invention, Innovation, and the Rise of the Machine, σ. 50.
143. Kenner, The Counterfeiters, σ. 37. 
144. Kenner, The Counterfeiters, σ. 37 και 108.
145. Mirowski, Machine Dreams, σ. 34–5.
146. Alison Winter, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain, σ. 285.