ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ (7)

Συνέχεια από: Τετάρτη, 6 Μαΐου 2015

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ.

Του Giovanni Reale

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ – ΣΤΟΙΧΕΙΩΣΙΣ ΦΥΣΙΚΗ

Τα “Στοιχεία της Φυσικής” εμπνευσμένα από τον Αριστοτέλη και η φιλοσοφική τους σημασία.

«Ο Πρόκλος παρακολούθησε για να γνωρίσει τις Αριστοτελικές θεωρίες, τον φιλόσοφο Ολυμπιόδωρο, η φήμη του οποίου ήταν εξαπλωμένη. Διάβασε με την καθοδήγηση του Πλουτάρχου το Περί Ψυχής του Αριστοτέλη.

Διάβασε μαζί με τον Συριανό όλα τα έργα του Αριστοτέλη ...τις οποίες (τις Αριστοτελικές θεωρίες) θεωρούσε σαν εισαγωγικά μυστήρια και κατώτερης τάξεως». Μαρίνος, “Πρόκλος” 9, 12 και 13.

Ι) Γιατί σε αυτό του το έργο ο Πρόκλος συγκεντρώθηκε μονον στο θέμα της κινήσεως.

Τα “Στοιχεία της Φυσικής” αποτελούνται από 52 θεωρήματα, βασισμένων εξ' ολοκλήρου σχεδόν στα βιβλία VI και VII της Φυσικής του Αριστοτέλη. Το έργο δεν είναι ένα σχόλιο τού Αριστοτέλη, αλλά επεξεργάζεται μόνον το πρόβλημα της κινήσεως. Και δεν είναι ούτε μία επιτομή, αλλά έχει μια δική του αυτονομία, στις σύντομες διατυπώσεις του.

Κατόπιν αυτού όμως, παραμένει για διευκρίνηση το βασικό πρόβλημα, δηλαδή για ποιον λόγο ο Πρόκλος εκμεταλλεύθηκε την Φυσική του Αριστοτέλη με αυτόν τον τρόπο, περιοριζόμενος δηλαδή στο θέμα της κινήσεως και αδιαφορώντας για τα άλλα προβλήματα που έχουν τόσο μεγάλη σημασία στο έργο του Σταγειρίτη, όπως για παράδειγμα εκείνα που αφορούν την ίδια την έννοια της φύσεως, τις έννοιες του υποστρώματος, της μορφής και της ελλείψεως, τις τέσσερις αιτίες, τα προβλήματα τής τελεολογίας, της τύχης και της ανάγκης και άλλα που συνδέονται με αυτά!

Κατά την άποψή μας, η απάντηση (την οποία αποφεύγουν συνήθως οι μελετητές) είναι σημαντική. Ο Πρόκλος άφησε κατά μερος εκείνα τα προβλήματα που διαπραγματεύεται ο Αριστοτέλης στην Φυσική του, διότι στην πραγματικότητα ανήκουν στην μεταφυσική, και συγκεντρώνεται στην κίνηση διότι αποτελεί το αληθινά κεντρικό σημείο και αυτό που αναδεικνύει την ποιότητα τής αριστοτελικής Φυσικής.

Πρέπει δε να σημειώσουμε ιδιαιτέρως το γεγονός ότι ο ίδιος ο Αριστοτέλης έδειχνε ακριβώς στήν κίνηση την ουσία της φυσικής πραγματικότητος και επομένως της Φυσικής επιστήμης. Στο VI βιβλίο της Μεταφυσικής γράφει: «Επειδή όμως και η Φυσική επιστήμη τυχαίνει να ασχολείται με κάποιο γένος τού όντος γιατί έχει αντικείμενο τής ερεύνης της την ουσία που έχει μέσα της τήν αρχή της κινήσεως και της στάσεως (την ουσίαν εν ή η αρχή της κινήσεως και στάσεως εν' αυτή»(Μεταφ. 1025B 18). Και τονίζει: «Περί κινητών γαρ τινων η Φυσική»(Μεταφ. 1026 α10), και ακόμη: «η δε του φυσικού περί τα έχοντ' εν εαυτοίς κινήσεως αρχήν εστιν»(Μεταφ. 1064 α15).

Ο Πρόκλος αναπτύσσει την έρευνά του σύμφωνα με τρεις κατευθύνσεις:

1. Εφαρμόζει την γεωμετρική Ευκλίδειο μορφή στην συζήτηση.

2. Ουσιώνει όχι μόνον την μορφή, αλλά και το περιεχόμενο της αριστοτελικής φυσικής, επικεντρωμένος σε εκείνο το σημείο το οποίο μπορεί να υπολογισθεί σαν το δομικό σημείο τής Φυσικής.

3. Παρουσιάζει το έργο (ιδιαιτέρως στο τέλος, για το οποίο θα μιλήσουμε στην συνέχεια) σαν είσοδο ή σαν πέρασμα σε πιο υψηλά προβλήματα!

ΙΙ) Οι δύο τρόποι αναγνώσεως της “Φυσικής στοιχειώσεως” και το κριτήριο που ακολουθήσαμε.

Για όποιον διαβάζει σήμερα αυτά τα στοιχεία της Φυσικής, τίθεται ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα. Με ποιο κριτήριο ερμηνευτικό διαβάζονται;

Κατά την γνώμη μας τα κριτήρια είναι δύο: ή αντιμετωπίζεται το έργο ακολουθώντας τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα της Ιστορίας των ειδικών επιστημών, ή αντιμετωπίζεται σε μία ιδιαιτέρως φιλοσοφική οπτική. Εμείς θα ακολουθήσουμε το δεύτερο κριτήριο.

Ο Bastid έγραψε πολύ σωστά σχετικά με το θέμα: «Δεν θα ερευνήσουμε στον Πρόκλο έναν πρωτότυπο επιστήμονα. Αυτό που τον ενδιέφερε στην θετική επιστήμη δεν ήταν παρά το στήριγμα που μπορούσε να δώσει στις μεταφυσικές του έρευνες. Καθώς οι μεταφυσικές αυτές έρευνες διενεργούντο σε θέσεις αρκετά απομακρυσμένες από το πραγματικό, οι ευκαιρίες επαφής μαζί του ήταν σπάνιες. Αλλά ήταν αρκετά πληροφορημένος για τα αποτελέσματα των επιστημών τής εποχής του. Έτσι είτε επρόκειτο για μαθηματικά, ή φυσική, ή αστρονομία, μας προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες πάνω στην ανάπτυξη αυτών των σπουδών, τις οποίες μάταια θα ψάχναμε αλλού, και οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν ήδη από τους ιστορικούς των επιστημών αυτών». Φανερώνει επίσης πολύ σωστά ότι αυτός που ασχολείται με την φιλοσοφία του Πρόκλου δεν πρέπει να επιμείνει σε αυτό το σημείο, αναθέτοντάς το ακριβώς στους ιστορικούς των ειδικών επιστημών. Όποιος ασχολείται με την φιλοσοφία του Πρόκλου πρέπει αντιθέτως να καθορίσει την σχέση των επιστημονικών του έργων με την φιλοσοφία του.

Ο Bastid έχει δίκαιο. Δυστυχώς όμως προσπάθησε να καθορίσει την σχέση ανάμεσα στην επιστήμη και την φιλοσοφία για άλλα έργα, άλλα όχι για την “Φυσική στοιχείωση”. Εμείς θα προσπαθήσουμε να το πετύχουμε στηριζόμενοι σε όσα έχουμε ήδη διευκρινίσει.

Πριν ξεκινήσουμε όμως θα θέλαμε να δείξουμε στον αναγνώστη με ποια σημασία η φυσική στοιχείωση θα μπορούσε να κινήσει το ενδιαφέρον την ιστορίας της Φυσικής. Ας θυμηθούμε λοιπόν ότι η αριστοτελική θεωρία της κινήσεως αποτέλεσε ένα αληθινό και ιδιαίτερο “παράδειγμα” (για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kuhn), το οποίο είχε μεγάλη διάρκεια στον χρόνο, δηλαδή μέχρι την επανάσταση του Γαλιλαίου. Μέχρι τον Γαλιλαίο είχαν γίνει μόνον μερικές προσπάθειες επανοργάνωσης αυτού του παραδείγματος και είχαν φανερωθεί μερικές του ανωμαλίες.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν την Ιστορίας της φυσικής η “στοιχείωσις φυσική” του Πρόκλου, καταλαμβάνει μια πολύ σημαντική θέση. Διότι, ας το αναφέρουμε με συντομία, η θεωρία τής κινήσεως του Αριστοτέλη έχει ακόμη στο βάθος της σαν θέμα της, το ξεπέρασμα τής αρνήσεως τής πραγματικής δυνατότητος τής κινήσεως, που έθεσαν οι Ελεάτες, οι οποίοι θεωρούσαν αδύνατη την κίνηση, διότι ενέπλεκε το μη-Είναι. Η μεγάλη προσφορά τού Αριστοτέλη, σε αυτό το πεδίο, υπήρξε η επαναπρόσληψη, η ανάκτηση της κινήσεως, στην μήτρα του Είναι. Στον Πρόκλο υπάρχουν πλέον μια θεωρητική και ολοκληρωτική μετάγγιση του προβλήματος και μια ολοσχερής μορφοποίησή του.

(Συνεχίζεται)