ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (2) -επανάληψη

F.M. SCIACCA

Περιεχόμενα:

- Το πρόβλημα της Ιστορίας και τα μεταφυσικά θεμέλια αυτής (συγκυρία, συμμετοχή και συνέχεια).
- Το πρόβλημα του χρόνου.
- Επιστήμη και σοφία: φιλοσοφία και θεολογία της Ιστορίας. Οι δύο αγάπες και οι δύο πόλεις. Ελευθερία και χρόνος. Η Ιστορία σαν «προσωπική» Ιστορία.

Δέν υπάρχει ιστορία χωρίς χρόνο, αλλά μπορεί να υπάρξει χρόνος χωρίς ιστορία : ο εξωτερικός χρόνος τών πραγμάτων δέν διαθέτει : η ιστορία ξεκινά με τον πρώτο άνθρωπο, τον Αδάμ, όχι με τα πράγματα που υπήρχαν πρίν τον δημιουργήσει ο Θεός. Δέν υπάρχει ιστορία της Φύσεως. Ο χρόνος λοιπόν δέν ταυτίζεται με την ιστορία : υπάρχει ένας ανιστορικός χρόνος, ο χρόνος των πραγμάτων χωρίς συνείδηση.
Ο Αυγουστίνος δέν είχε ξεκαθαρίσει αυτή την έννοια, ούτε μπορούσε στην εποχή του: η σύγχρονη σκέψη την ξεκαθάρισε και την εμβάθυνε, αλλά το ξεκαθάρισμα και η εμβάθυνση πηγάζουν ακριβώς απο τον Ιερό Αυγουστίνο, ο οποίος ανακάλυψε τον χρόνο της συνειδήσεως ή, όπως λέγεται συνήθως, της διαδοχής (της συνέχειας, της ακολουθίας και επομένως της διάρκειας). Συνέχεια και συμπτωματικότης είναι τα δύο μεταφυσικά θεμέλια της ιστορίας. Αλλά η συνέχεια είναι ο χρόνος της συνειδήσεως, είναι ανθρώπινος και έτσι αυτός είναι ο χρόνος, μαζί με το τυχαίο, που θεμελιώνουν μεταφυσικά την ιστορία και την δημιουργούν όπως την γνωρίζουμε.
Πολύ συχνά ο Αυγουστίνος διστάζει μπρός σε μία σύλληψη της ιστορίας που δέν είναι ανώτερη του πολιτισμού της εποχής του. Μιλάμε για την ιστορία που κατανοείται σαν σύνολο πεπραγμένων που έλαβαν μέρος στην διάσταση του χρόνου και η οποία γίνεται αφήγηση σαν παρελθόν, η γνώση τής οποίας πραγματοποιείται με την εμπειρία και όχι με την λογική ή την νόηση : την ιστορία δηλ. η οποία κατανοείται σαν μόρφωση, σαν παράδειγμα, χρήσιμη γνώση πραγμάτων που συνέβησαν κ.τ.λ. Είναι η ιστορία του εξωτερικού χρόνου, των γεγονότων που έγιναν, τα οποία τοποθετούνται στον χρόνο και καταμετρώνται σύμφωνα με την χρονολογική τάξη.
Εάν ο Αυγουστίνος δέν είχε πεί τίποτε άλλο, δέν θα είχαμε προβληματιστεί ποτέ για το πρόβλημα τής έννοιας της ιστορίας που συνέλαβε, ούτε θα τον είχαμε αντιμετωπίσει με στοχαστική στάση. Αλλά δέν αναφέρθηκε μόνον σ’αυτό, και μάλιστα ακόμη και αυτός ο χρόνος εννοιολογείται βάσει της άλλης προοπτικής του χρόνου της συνειδήσεως ή του εσωτερικού χρόνου, για τον οποίον το παρελθόν είναι παρόν στο παρόν και προβάλλεται στο μέλλον. Και αυτό ακριβώς το παρελθόν είναι ιστορία, και μόνον αυτός ο χρόνος είναι χρόνος ιστορικός. Οπωσδήποτε το αντικείμενο της ιστορίας είναι πάντοτε το παρελθόν, αλλ’όμως άλλο είναι το παρελθόν του εξωτερικού χρόνου και άλλο εκείνο που μεταφέρεται στον χρόνο της συνειδήσεως.
Παρελθόν είναι αυτό που υπήρξε, και εάν υπήρξε, δέν είναι πλέον. Μέλλον είναι αυτό που θα είναι, και εάν πρέπει να είναι, δέν είναι ακόμη. Παρόν είναι αυτό που κυλά και είναι στιγμή χωρίς διάρκεια, δέν είναι, το Είναι του χρόνου είναι το τίποτα. Αυτός είναι ο χρόνος εξωτερικώς υπολογιζόμενος, εμπειρικά συλλαμβανόμενος, σαν χώρος όπου συμβαίνουν διάφορα γεγονότα και πράξεις. Ο χρόνος δέν είναι η κίνηση ενός σώματος, αλλά το μέτρο του. Και ποιό είναι αυτό το μέτρο; Είναι επέκταση αλλά δέν είναι χωρική, είναι πνευματική επέκταση, η distensio ipsius animi, δηλ. του νού και του πνεύματος.
Παρελθόν, παρόν και μέλλον, οι τρείς τρόποι του χρόνου, είναι τρείς ενέργειες του πνεύματος ξεχωριστές, αλλά και συνδεδεμένες, απο τις οποίες η μία συνεχίζει στην άλλη και γι’αυτό ο χρόνος είναι διάρκεια ή καλύτερα, η διάρκεια της συνειδήσεως. Ο εσωτερικός χρόνος είναι παρόν αλλά δέν είναι εκεί έξω απο μένα ή σαν ένα δεδομένο μέσα σε μένα, αλλά είναι η προσοχή της ψυχής που διαρκεί. Σ’αυτή την διάρκεια το παρελθόν είναι παρόν σαν μνήμη, είναι παρόν το παρόν σαν προσοχή και είναι παρόν το μέλλον σαν αναμονή. Παρόν του παρελθόντος, παρόν του παρόντος και παρόν του μέλλοντος. Αυτοί είναι οι τρείς τρόποι του χρόνου ή του πνεύματος το οποίο ενθυμείται, προσέχει και αναμένει. Στο πνεύμα, και ακριβέστερα στην στιγμή του παρόντος ή στην ενέργεια της προσοχής, συγκεντρώνεται το παρελθόν και προβλέπεται το μέλλον. Έτσι λοιπόν είναι εσωτερική πρόοδος στον χρόνο και όχι φυσική επέκταση σαν να υπάρχουν τρείς χρόνοι, ο καθένας να είναι ξεχωριστός απο τον άλλον, το παρελθόν να τοποθετείται για λογαρισμό του, πίσω απο μάς, το παρόν να σημειώνεται στην εμπειρική, απραγματοποίητη στιγμή, το μέλλον κολλημένο εκεί, μπροστά απο εμάς. Αυτή είναι η εμπειρική ψευδαίσθηση, την οποία διαλύει η συνειδητοποίηση και μας βοηθά να ξαναβρούμε τον χρόνο της εσωτερικότητος μας.
Μέσα σ’αυτόν τον εσωτερικό χρόνο μπορούμε να ξαναβρούμε την ιστορία και το νόημα της : δέν είναι ένα παρελθόν που συνέβη και το οποίο έχει γίνει αφήγηση σε ένα παρόν που του είναι ξένο και απο το οποίο είναι μακρυά (έγινε), αλλά ένα παρελθόν που είναι παρόν, στο παρόν, μνήμη, και γι’αυτό δέν είναι πλέον μόνον παρελθόν ή αφηρημένο γεγονός, αλλά συστατικό στοιχείο αυτού του ίδιου του παρόντος, συνθετική πράξη αυτού του παρόντος, που είναι αυτό το παρόν και το παρόν του παρελθόντος. Και δέν είναι ένα μέλλον που βρίσκεται όπου θέλει, περιμένοντας να γίνει παρόν για να περάσει με την σειρά του, αλλά ένα μέλλον που λειτουγεί ήδη στο παρόν, στο οποίο είναι παρόν το παρελθόν, παρόν και ενεργό σαν αναμονή και το οποίο συντίθεται με το παρόν που είναι γεμάτο απο παρελθόν και είναι γεμάτο μέλλον. Μιλάμε επίσης για διαδοχή, αλλά δέν πρέπει να δώσουμε στην λέξη ένα εμπειρικό νόημα, χωρικά η ακολουθία αυτή είναι η διάρκεια της συνειδήσεως, αλλά όχι πάλι με την έννοια πως το παρελθόν είναι πρίν και το μέλλον μετά και το παρόν στη μέση, αλλά με την άλλη έννοια, πως κάθε σημείο της πνευματικής επεκτάσεως είναι σύνθεση των τριών στιγμών, ώστε η ακολουθία αυτή είναι τό πνεύμα τό οποίο, παρά το ότι είναι προσοχή σαν παρόν, είναι σ’αυτήν την ενεργό προσοχή και μνήμη και αναμονή.
Χρόνος της συνειδήσεως και της προσωπικής λοιπόν ιστορίας κάθε ανθρώπου όπως επίσης και χρόνος της ιστορίας των ανθρώπων και ολοκλήρου της ανθρωπότητος : ο χρόνος της ζωής μου είναι ο ίδιος χρόνος της ιστορίας (εξ.XI, 28,38). Το τυχαίο είναι χρονικό, αλλά ιστορικό, διότι η διαδρομή του χρόνου έχει μία τάξη, που είναι η τάξη της ιστορίας, διότι μέσα στην τυχαιότητα τής οποίας ο τρόπος υπάρξεως είναι η χρονικότης, φανερώνονται και ζούν αξίες που δέν παράγονται ούτε αποδίδονται στην ροή της ιστορίας και γι’αυτό υπάρχει η ιστορικότης: αυτό που περνά είναι ιστορικό καθότι δέν είναι νεκρό και ζεί στο παρόν, σαν μνήμη αξίας, εκφρασμένη απο την πράξη και το έργο. Η ιστορική πράξη είναι factum για το Verum (είναι για την αλήθεια), που πράττει, που είναι παρόν μέσα στο παρόν, είναι ενέργεια η οποία τροφοδοτεί το μέλλον, το οποίο περιέχει σαν αναμονή.
Η ιστορία δέν είναι το πέρασμα των ανθρωπίνων γεγονότων όπως περνούν και τα πράγματα του κόσμου, δέν είναι μόνον ροή και Γίγνεσθαι, αλλά στάση εν ενεργεία, που είναι εσωτερική κίνηση των γεγονότων, τα οποία παρόντα στην μνήμη του παρόντος, δέν χάνονται στην λήθη του παρελθόντος και στις προβλέψεις του μέλλοντος : την στιγμή της ενέργειας της συνειδήσεως το παρελθόν και το μέλλον έχουν μία γλώσσα, ομιλούν : ο χείμαρρος της ιστορίας είναι η proflucio mortalitatis humanae : όλα τρέχουν και γλιστρούν, συγκεντρώνονται και τοποθετούνται το ένα πάνω στο άλλο, γεννιούνται άνθρωποι, ζούν και πεθαίνουν. Άλλοι θα γεννηθούν, θα ζήσουν και θα πεθάνουν. Γεγονότα εναλλάσσονται, πεθαίνουν και δέν παραμένουν, και άλλα θα ακολουθήσουν. Τα πάντα συγκεντρώνονται στην άβυσσο του θανάτου: σιωπή το παρελθόν, σιωπή και το μέλλον, και στο μέσον ανάμεσα σε δύο σιωπές ο ήχος του παρόντος, που σβήνει στο παρελθόν ή σε κείνο το άδειο ακόμη του μέλλοντος. Αλλ’όμως είναι ακριβώς αυτή η στιγμή, εάν κατανοηθεί σαν στιγμή του εσωτερικού χρόνου της συνειδήσεως, και όχι σαν ένα λεπτό του εξωτερικού ή φυσικού χρόνου, αυτή η μεσότης στην οποία το όλον sonat et transit, το παρόν της συνειδήσεως ή η προσοχή που συγκεντρώνει το παρελθόν και το μέλλον—συγκεντρώνει τον χρόνο—τον ήχο του παρελθόντος και του μέλλοντος της ανθρωπότητος , που βοηθά να μήν καταγκρεμιστεί στην άβυσσο. Οι δύο σιωπές, στο μέσον των οποίων βρίσκεται το είμαι του παρόντος, γίνονται ο «λόγος» αυτού του ίδιου του παρόντος, με τις πολλές διακοπές, αλλά χωρίς κανένα σημείο που να τον κλείνει επάνω στον εαυτό του. Η διάρκεια αυτής της στιγμής είναι ιστορία του κάθε μοναδικού ανθρώπου και ολοκλήρου της ανθρωπότητος, η ιστορία χωρίς καμμία ετερότητα, ή οποία δέν είναι πλέον κλεισμένη ανάμεσα σε δύο σιωπές (που καταργούν την ιστορία), αλλά ανοιχτή στην παρουσία του παρελθόντος και στην αναμονή του μέλλοντος, που είναι ο λόγος του παρόντος.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος