Η ΑΝΤΙ-ΟΥΣΙΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ (3)

Συνέχεια από: Παρασκευή 23 Δεκεμβρίου 2016

Η ΑΝΤΙ-ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ
Ο Πλωτίνος καί η οντολογία
Τού Riccardo Chiaradonna.

        
  Δέν είναι δυνατόν εδώ να εξετάσουμε λεπτομερώς τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς για να υπεραμυνθεί την ουσιαστικότητα τής μορφής! Όμως αξίζει να σταθούμε σ'ένα απο αυτά, καθώς προσπαθεί να πολεμήσει τα συμπεράσματα τού Boeto τοποθετούμενος στο δικό του έδαφος, δηλαδή το κριτήριο τής ουσιαστικότητος που διετυπώθη στις κατηγορίες. Η στρατηγική του Αλεξάνδρου στρέφεται πρός την συγχώνευση στον υλομορφισμό τον όρο τής ουσίας τών κατηγοριών. Για να το πετύχει ο Αλέξανδρος πρέπει να εξουδετερώσει, επικαλούμενος το ίδιο το κείμενο των κατηγοριών, το πιό επικίνδυνο συμπέρασμα του Boeto, δηλαδή ότι η μορφή είναι μία ιδιότητα η οποία προστίθεται στην ύλη, εννοημένη σαν ένα ουσιώδες και ανεξάρτητο υποκείμενο. Στις κατηγορίες, είναι γνωστό, ο Αριστοτέλης δέν αναφέρει διόλου τις φυσικές αρχές τών αντικειμένων τής εμπειρίας. Παρ'όλα αυτά ο Αριστοτέλης προσφέρει έναν σύντομο ορισμό περί του κατηγορήματος το οποίο είναι συμφυές σε ένα υποκείμενο. "Λέω σε ένα υποκείμενο αυτό που, ευρισκόμενο σε κάτι όχι όμως σαν ένα μέρος, δέν μπορεί να ζήσει ξεχωριστά απο αυτό στο οποίο είναι. (Κατηγορίες, 2,1 α 24-25).

          Ο Αλέξανδρος αξιοποιεί την λεπτομέρεια στον όρο "μέρος", ο οποίος παρουσιάζεται σ'αυτόν τον ορισμό, για να διεκδικήσει την ουσιαστικότητα τής μορφής. Η μορφή πράγματι δέν είναι μία εξωτερική ιδιότητα στην ουσία, αλλά είναι συστατικό μέρος τού ουσιώδους σύνθετου μαζί με την ύλη! Γι'αυτόν τον λόγο δέν είναι ένα συμβεβηκός!

          Έτσι λοιπόν δέν είναι σώμα καμμία απο τις δύο αρχές απο τις οποίες αποτελείται το απλό σώμα: διότι δέν είναι σώμα η ύλη διότι κάθε σώμα είναι απτό, χειροπιαστό, και διαθέτει μία κάποια αντίθεση, ενώ η ύλη είναι πέραν κάθε ποιότητος και χεροπιαστής αντιθέσεως. Επι πλέον το σώμα είναι κάτι το οποίο υφίσταται, ενώ η ύλη έχει την ανάγκη μίας μορφής, για να υπάρξει. Γι'αυτόν τον λόγο ούτε η μορφή είναι σώμα, δότι ούτε αυτή μπορεί να υπάρξει καθαυτή καθότι είναι αχώριστη απο την ύλη. Παρ'όλα αυτά κάθε ένα απο τα δύο είναι ουσία. Όπως ακριβώς είναι η ύλη, έτσι και η φυσική μορφή είναι ουσία! Είναι ουσίες, πράγματι, τα μέρη τής ουσίας ή καλύτερα, καθότι κάθε μία απο αυτές τις δύο είναι ουσία, ακόμη και αυτό που προκύπτει απο τις δύο είναι ουσία και είναι μόνον μία φύση. Όχι όπως τα προϊόντα της τέχνης, τα οποία ώς πρός το υπόστρωμα και την ύλη είναι ουσίες αλλά ώς πρός την ποιότητα μορφή. (Αλεξ. Αφροδ. Περί ψυχής, σ. 5, 18-6, α μετφ. Donini).

          Η θεωρία του Αφροδισιέως, τών "οντολογικών μερών" τής ουσίας είναι δύσκολη και προσφέρεται σε διαφορετικές αξιολογήσεις. Για την δική μας έρευνα αρκεί να σημειώσουμε ότι για να αντιμετωπίσει τον Boeto, πρόσφερε μία ερμηνεία τού όρου "συμφυής", ο οποίος διατυπώνεται στις κατηγορίες, τέτοια ώστε να αποκλείει την δυνατότητα τής μορφής να υπολογισθεί σαν ένα συμβεβηκός τής ύλης.

          Όλες αυτές οι συζητήσεις περιέχονται στην επιχειρηματολογία του Πλωτίνου, ο οποίος κάνει σύντομες αναφορές πολύ συχνά, χωρίς να ονομάσει ποτέ τις πηγές του και τους αντιπάλους του, σε κείμενα απρόσιτα! Παρ'όλα αυτά εάν κατορθώσουμε να ξετυλίξουμε τον ιστό τών αναφορών και των υπενθυμίσεων που περιέχονται στις πραγματείες περί των γενών του Είναι, η επιχειρηματολογία γίνεται κατανοητή και με τον τρόπο της πειστική. Ο Πλωτίνος προτίθεται να ισχυρισθεί ότι οι διάφορες δυσκολίες οι οποίες προκαλούνται απο την θεωρία τής αισθητής ουσίας είναι το σημείο μίας βαθειάς ανεπάρκειας, η οποία συνίσταται στην έλλειψη διευκρινίσεως, γύρω απο το τί πραγμα είναι στην πραγματικότητα ή "φύση" της ουσίας, την οποία ισχυρίζονται οι Αριστοτελικοί. Γι'αυτόν τον λόγο, οι διάφορες τακτοποιήσεις και διακρίσεις οι οποίες προτείνονται αποδεικνύονται μάταιες και χωρίς θεμέλιο. Στην "ουσία" τους ο Αριστοτέλης και οι Αριστοτελικοί συγκεντρώνουν χαρακτήρες και λειτουργίες απο εδώ και εκεί, χωρίς να διαθέτουν κάποιο ενοποιό κριτήριο. Η αισθητή ουσία αποδεικνύεται αδύνατον να συλληφθεί, καθότι λείπει ένα κριτήριο ικανό να ξεχωρίσει αυτό που στον φυσικό κόσμο είναι "ουσία" απο εκείνο που δέν είναι και προϋποθέτει την ουσία! "Όλως δέ τι έστιν η ουσία ειπείν ούκ έστιν, ουδέ γάρ, ει το ίδιον τις αποδοίη, ήδη έχει το τί έστι, (διότι ούτε και εάν τής αποδώσουμε τον χαρακτήρα τής  ιδιαίτερης διαφοράς  της, θα είχαμε τον ορισμό), και ίσως ουδέ το εν και ταυτόν αριθμώ δεκτικόν τών εναντίων" επί πάντων αρμόζει. (Αλλά ούτε και η διατύπωση "αυτό που είναι ένα και τό αυτό τού αριθμού είναι εις θέσιν να δεχθεί τα αντίθετα" θα μπορούσε να ταιριάζει σε κάθε περίπτωση! "

          "Θα μπορούσαμε όμως να δηλώσουμε ότι αυτοί είναι ιδιαίτεροι χαρακτήρες τής ουσίας σε σχέση με τα άλλα πράγματα. Γι'αυτόν τον λόγο, θα μπορούσαμε να τους συγκεντρώσουμε όλους σε μία ενότητα και να τούς ονομάσουμε "ουσίες", αλλά δέν θα μπορούσαμε να τους δώσουμε ένα μοναδικό γένος, ούτε και να φανερώσουμε την έννοια και την φύση της ουσίας" (VI 1, 3, 19-22).

          Απο εδώ λοιπόν προέρχεται η θέση την οποία παρουσιάζει ο Πλωτίνος στο VI 3,8 : εκείνη την οποία ονομάζουν οι Αριστοτελικοί αισθητή ουσία είναι στην πραγματικότητα ένα Όλον στο οποίο δέν είναι δυνατόν να διαχωρίσουμε ορισμένες πλευρές απο τις άλλες. Στην καθολικότητά του αυτό το όλον. σύνθετο με ποιότητα και ύλη, δέν είναι ουσία, αλλά εικόνα τής μοναδικής ασώματης και υπερφυσικής ουσίας: "αλλά άρα γε η αισθητή ουσία συμφόρησις τις ποιοτήτων και ύλης και ομού μέν πάντα ταύτα συμπαγέντα επί ύλης μίας ουσίας, χωρίς δέ έκαστον λαμβανόμενον το μέν ποιόν, το δέ ποσόν έσται, ή ποιά πολλά; (Τότε λοιπόν η αισθητή ουσία είναι μία κάποια συμφόρηση ποιότητος και ύλης και όλα αυτά τα πράγματα συγκεντρωμένα μαζί σε μία μοναδική ύλη είναι ουσία, ενώ υπολογιζόμενες καθεμία ξεχωριστά είναι η μία ποιότης, ή άλλη ποσότης ή επίσης πολλές ποιότητες;).... ουδέ γάρ το όλον αληθής ουσία, αλλά μιμούμενον την αληθή, ήτις άνευ των άλλων τών περί αυτήν έχει το όν και των άλλων εξ'αυτής γινομένων, ότι αληθώς ήν : (ούτε και το όλον (το σύμπαν) είναι αληθινή ουσία, αλλά μιμείται την αληθινή ουσία, η οποία έχει το Είναι χωρίς τα άλλα πράγματα που βρίσκονται γύρω της. Και τα άλλα πράγματα έρχονται στο Είναι απο αυτή-απο την αληθινή ουσία-καθότι αυτή ήταν αληθώς) ωδί δέ και το υποβεβλημένον άγονον και ούχ ικανόν είναι όν, ότι μηδέ εξ'αυτού τα άλλα, σκιά δέ και επι σκιά αυτή ούση ζωγραφιά και το φαίνεσθαι. (Εδώ όμως ακόμη και αυτό που υπόκειται είναι άγονον και δέν είναι ικανό να είναι όν, καθότι ούτε τα άλλα πράγματα προέρχονται απο αυτό. Είναι σκιά και πάνω σ'αυτή, που είναι σκιά, ακόμη και το φαίνεσθαι είναι ζωγραφιά). (VI 3,8, 19-37).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.