Συνέχεια από Τρίτη, 13 Δεκεμβρίου 2016
4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΗΝ 1Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ
2. Το άμεσο περίγραμμα του στ. 5,6 (συνέχεια 2η)
3) Αυτή η σχετικά νέα ερμηνεία φαίνεται να ταιριάζει περισσότερο στο περιεχόμενο του κειμένου αφού ολόκληρο το απόσπασμα 5,1-12 είναι ακριβώς αφιερωμένο στην πίστη. Ας διατρέξουμε εν συντομία την ακολουθία των στίχων σ’ αυτή την προοπτική. Αφού προσδιορίσει στον στ. 5 το αντικείμενο της πίστεως – πρόκειται για τον Ιησού, Υιό του Θεού και το έργο του της σωτηρίας – ο Ιωάννης προσθέτει ότι τρείς είναι οι μάρτυρες που προσφέρουν την μαρτυρία τους: το Πνεύμα, το ύδωρ και το αίμα, δηλαδή η πίστη, το βάπτισμα και η ευχαριστία. Αυτοί οι τρείς μάρτυρες, λέει ο Ιωάννης εἰς τὸ ἕν εἰσιν, που δεν θα πρέπει να το ερμηνεύσουμε όπως γίνεται συνήθως: «και οι τρείς βρίσκονται εν συμφωνία»· από φιλολογική άποψη, μόνο η επί λέξει ερμηνεία είναι δυνατή: «αυτοί οι τρείς είναι υπέρ (ή τείνουν) σε ένα». Και επειδή πρόκειται για μαρτυρίες θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι: «οι τρείς (μάρτυρες) συγκλίνουν σε μια μοναδική μαρτυρία, οι τρείς μαρτυρίες αποτελούν μια και μοναδική»· ή καλύτερα, σύμφωνα με την διατύπωση του P.F. Regard: «και οι τρείς τείνουν σε μια μοναδική μαρτυρία». Ας θυμηθούμε πόσο πολύ ο Ιωάννης έχει την τάση να ανάγει τις διάφορες μαρτυρίες σε μια μοναδική, την μαρτυρία του Πατρός. Το παρόν κείμενο προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της γενικής τάσης: στους στ. 9-10 η μαρτυρία είναι πλέον μόνο μία, αυτή του Θεού. Και ποιο είναι το περιεχόμενό της; Σύμφωνα με ορισμένες απόψεις η μαρτυρία αυτή του Θεού είναι διαφορετική από τις προηγούμενες· αλλά ύστερα από τις διαπιστώσεις που προηγούνται εμείς θα συμφωνήσουμε με αυτούς που υποστηρίζουν ότι πρόκειται πάντοτε για την ίδια μαρτυρία, παρότι υπάρχει κάποια εξέλιξη στην σκέψη του συγγραφέα, όπως πολύ συχνά συμβαίνει με τον Ιωάννη: η μαρτυρία του Θεού είναι απλώς μια επανάληψη των μαρτυριών του Πνεύματος, του ύδατος και του αίματος, θεωρουμένων ως ένα σύνολο, διότι δι’ αυτής της τριπλής μαρτυρίας ( του Πνεύματος, του βαπτίσματος και της ευχαριστίας), μαρτυρεί ο ίδιος ο Θεός. Αυτό είναι το νόημα του στ. 9 («ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ ἣν μεμαρτύρηκε περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ»), στον οποίο οι τρείς προηγούμενες μαρτυρίες συντίθενται σε μια· τούτο γίνεται ακόμη σαφέστερο στον στ 10, στον οποίο ο Ιωάννης αποκαλεί την μαρτυρία του Θεού απλώς την μαρτυρίαν, σαν να μην υπάρχει καμία άλλη.
Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ
ΤΟΜΟΣ 1ος
Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ. ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ
4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΗΝ 1Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ
ΙΙ. «Το Πνεύμα είναι η αλήθεια» (1η Επιστολή 5,6)
2. Το άμεσο περίγραμμα του στ. 5,6 (συνέχεια 2η)
3) Αυτή η σχετικά νέα ερμηνεία φαίνεται να ταιριάζει περισσότερο στο περιεχόμενο του κειμένου αφού ολόκληρο το απόσπασμα 5,1-12 είναι ακριβώς αφιερωμένο στην πίστη. Ας διατρέξουμε εν συντομία την ακολουθία των στίχων σ’ αυτή την προοπτική. Αφού προσδιορίσει στον στ. 5 το αντικείμενο της πίστεως – πρόκειται για τον Ιησού, Υιό του Θεού και το έργο του της σωτηρίας – ο Ιωάννης προσθέτει ότι τρείς είναι οι μάρτυρες που προσφέρουν την μαρτυρία τους: το Πνεύμα, το ύδωρ και το αίμα, δηλαδή η πίστη, το βάπτισμα και η ευχαριστία. Αυτοί οι τρείς μάρτυρες, λέει ο Ιωάννης εἰς τὸ ἕν εἰσιν, που δεν θα πρέπει να το ερμηνεύσουμε όπως γίνεται συνήθως: «και οι τρείς βρίσκονται εν συμφωνία»· από φιλολογική άποψη, μόνο η επί λέξει ερμηνεία είναι δυνατή: «αυτοί οι τρείς είναι υπέρ (ή τείνουν) σε ένα». Και επειδή πρόκειται για μαρτυρίες θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι: «οι τρείς (μάρτυρες) συγκλίνουν σε μια μοναδική μαρτυρία, οι τρείς μαρτυρίες αποτελούν μια και μοναδική»· ή καλύτερα, σύμφωνα με την διατύπωση του P.F. Regard: «και οι τρείς τείνουν σε μια μοναδική μαρτυρία». Ας θυμηθούμε πόσο πολύ ο Ιωάννης έχει την τάση να ανάγει τις διάφορες μαρτυρίες σε μια μοναδική, την μαρτυρία του Πατρός. Το παρόν κείμενο προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της γενικής τάσης: στους στ. 9-10 η μαρτυρία είναι πλέον μόνο μία, αυτή του Θεού. Και ποιο είναι το περιεχόμενό της; Σύμφωνα με ορισμένες απόψεις η μαρτυρία αυτή του Θεού είναι διαφορετική από τις προηγούμενες· αλλά ύστερα από τις διαπιστώσεις που προηγούνται εμείς θα συμφωνήσουμε με αυτούς που υποστηρίζουν ότι πρόκειται πάντοτε για την ίδια μαρτυρία, παρότι υπάρχει κάποια εξέλιξη στην σκέψη του συγγραφέα, όπως πολύ συχνά συμβαίνει με τον Ιωάννη: η μαρτυρία του Θεού είναι απλώς μια επανάληψη των μαρτυριών του Πνεύματος, του ύδατος και του αίματος, θεωρουμένων ως ένα σύνολο, διότι δι’ αυτής της τριπλής μαρτυρίας ( του Πνεύματος, του βαπτίσματος και της ευχαριστίας), μαρτυρεί ο ίδιος ο Θεός. Αυτό είναι το νόημα του στ. 9 («ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ ἣν μεμαρτύρηκε περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ»), στον οποίο οι τρείς προηγούμενες μαρτυρίες συντίθενται σε μια· τούτο γίνεται ακόμη σαφέστερο στον στ 10, στον οποίο ο Ιωάννης αποκαλεί την μαρτυρία του Θεού απλώς την μαρτυρίαν, σαν να μην υπάρχει καμία άλλη.
Τί έχει όμως εν τέλει κατά νου συγκεκριμένα ο συγγραφέας όταν αναφέρεται σε αυτή την μοναδική μαρτυρία; Έχει κυρίως αυτή την παρούσα εντός Εκκλησίας μαρτυρία δια του Πνεύματος στην καρδιά των πιστών, αλλά επίσης την μαρτυρία των μυστηρίων· επιπλέον ο Ιωάννης μοιάζει να υπονοεί την ιστορική μαρτυρία που παραδίδεται από τον Πατέρα δια της ίδιας της ζωής του Ιησού: εδώ υπάρχει ένα είδος αναφοράς στην αρχή της περικοπής (στ.6α), όπου ο Ιωάννης έλεγε ότι ο Ιησούς ήλθε δι’ ύδατος και αίματος· γι’ αυτό ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί πλέον τον ενεστώτα του ρήματος μαρτυρεῖν όπως στους στ. 6 και 7 (όπου πρόκειται αποκλειστικά για την σύγχρονη μαρτυρία του Πνεύματος στην Εκκλησία), αλλά τον παρακείμενο μεμαρτύρικεν (στ.10): η μαρτυρία του Πατρός είναι τώρα ενιαία, από τον Ιορδάνη ως τον Σταυρό και από τον Σταυρό στην Εκκλησία. Επειδή όμως το έργο του Υιού καρποφορεί μόνο εντός της Εκκλησίας, ο Ιωάννης εξετάζει τώρα την μαρτυρία του Θεού κυρίως ως προς τις σύγχρονες συνέπειές της.
Κατανοούμε έτσι και το νόημα του στ. 11: « καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ μαρτυρία, ὅτι ζωὴν αἰώνιον ἔδωκεν ἡμῖν ὁ Θεός, καὶ αὕτη ἡ ζωὴ ἐν τῷ υἱῷ αὐτοῦ ἐστιν»· εδώ έχουμε υπό την ειδική σκοπιά της μαρτυρίας, μια συνοπτική αναφορά στο έργο της σωτηρίας.
4. Αυτή η τελευταία παρατήρηση μας επαναφέρει στο σημείο από όπου ξεκινήσαμε: στην μαρτυρία του Πνεύματος. Το γεγονός ότι το πνεύμα προηγείται του ύδατος και του αίματος ερμηνεύεται δια της λειτουργικής παραδόσεως στην οποία αναφερθήκαμε. Θα μπορούσαμε όμως να αντιτάξουμε ότι στα κείμενα που αντιπροσωπεύουν αυτή την παράδοση υπάρχει ένα χρίσμα· ο Ιωάννης από την πλευρά του αναφέρεται σε μια μαρτυρία. Μήπως αυτή η διαφορά ορολογίας υπονοεί και μια διαφορά κατεύθυνσης;
Η διαφορά είναι λιγότερο σημαντική από ότι φαίνεται. Στην Επιστολή του ο Ιωάννης υπογραμμίζει επίσης την σημασία του χρίσματος: στο απόσπασμα 2,20-27 υπενθυμίζει στους πιστούς του ότι «έχουν λάβει το χρίσμα», δηλαδή τον λόγο του Χριστού, του οποίου το Πνεύμα της αληθείας τους έχρισε εσωτερικά· εδώ βρισκόμαστε μέσα στο πνεύμα της βαπτισματικής κατήχησης. Αφ’ ετέρου, σε ορισμένα κείμενα της συριακής παράδοσης, στην οποία αναφερθήκαμε (σε σχέση με το χρίσμα προς της βαπτίσεως), το Πνεύμα στο οποία μετέχουμε πριν από την βάπτιση αποκαλείται μάρτυρας Χριστού, όπως και στο κείμενό μας· αναφερόμαστε σε ένα σημαντικό απόσπασμα του κείμενου των Διατάξεων των Αγίων Αποστόλων (ΙΙΙ, 17,2): τ ο ῦ π ν ε ύ μ α τ ο ς ἡ συμπαράληψις ὡ ς μ ά ρ τ υ ρ ο ς, που θυμίζει τον στ. 5,6 της 1η Επ. του Ιωάννη: τ ὸ Π ν ε ῦ μ ά ἐστι τ ὸ μ α ρ τ υ ρ ο ῦ ν. Το ίδιο κείμενο των Διατάξεων αναφέρει στη συνέχεια: το Άγιο Πνεύμα που έχει αποσταλεί από τον Χριστό και που έχει διδαχθεί απ’ Αυτόν, εκείνος είναι που το κηρύττει (καί ἐκείνον κηρύττον, 17,4)· το κείμενο αυτό, επίσης εμπνευσμένο από τον Ιωάννη (15,26/ 16, 13.14), αποδεικνύει ότι η λειτουργία του Πνεύματος στο χρίσμα που προηγείται του βαπτίσματος, αποτελεί ένα είδος μηνύματος, ένα είδος κοινωνίας της αληθείας. Ένα ακόμη απόσπασμα με το ίδιο περιεχόμενο: « Είναι αδύνατον να πιστέψουμε στον Χριστό χωρίς την διδασκαλία του Πνεύματος» (ΙΙ, 26,6). Γι’ αυτό το λόγο το προβαπτισματικό χρίσμα αποτελεί ένα είδος προπαρασκευής στην ομολογία βαπτίσματος (VI, 42,3).
Το γεγονός ότι ο Ιωάννης στον στ. 5,6 της 1ης Επιστολής αναφέρεται στην μαρτυρία και όχι στο χρίσμα δεν αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στην ερμηνεία μας, κατά την οποία το πνεύμα αναφέρεται στην πίστη. Η αναφορά στην μαρτυρία του Πνεύματος, οφείλεται όπως είδαμε, στην ανάγκη προστασίας από τις αντιρρήσεις και την ολιγοπιστία· απέναντι στην αμφισβήτηση του κόσμου οι πιστοί ενδυναμώνονται στην πίστη τους δια της εσωτερικής μαρτυρίας του Αγίου Πνεύματος. Αυτή η ενέργεια του Πνεύματος θα πρέπει να γίνει αντιληπτή αποκλειστικά σε σχέση με την πίστη.
3. Ο στ. 6: «Το Πνεύμα είναι η αλήθεια».
Ύστερα από την ανάλυση που προηγήθηκε η ερμηνεία του στ. 6 που τοποθετεί σε άμεση σχέση το Πνεύμα με την αλήθεια δεν παρουσιάζει
ιδιαίτερη δυσκολία. Ας ξαναδιαβάσουμε το απόσπασμα: «τὸ Πνεῦμά ἐστι τὸ μαρτυροῦν, ὅτι τὸ Πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια».
1. Η λέξη «πνεύμα» χρησιμοποιείται εδώ με το άρθρο της και χωρίς κανένα προσδιορισμό: έτσι υπογραμμίζεται έντονα ο προσωπικός χαρακτήρας του Πνεύματος. Τούτο επιτείνεται από τον παραλληλισμό του έργου του Πνεύματος με το έργο του Χριστού, όπως εμφανίζεται στην κατασκευή του στίχου:
ο ὗ τ ό ς ἐστιν ὁ ἐ λ θ ὼ ν
τ ὸ Π ν ε ῦ μ ά ἐστι τ ὸ μ α ρ τ υ ρ ο ῦ ν
Η ενέργεια του Πνεύματος, όπως και αυτή του Ιησού προσδιορίζεται από μια μετοχή που χρησιμεύει ως κατηγόρημα και συνοδεύεται από το άρθρο, της προσδίδοντας έμφαση στην όλη κατασκευή. Επιπλέον το γενικότερο πλαίσιο έχει τριαδική μορφή: αφού αναφερθεί στον Ιησού, τον Υιό του Θεού (στ. 5) και στο Πνεύμα (στ. 6,7,8), ο Ιωάννης φτάνει μέχρι την μαρτυρία του ίδιου του Θεού περί του Υιού του (στ. 9,10,11). Άρα το Πνεύμα στο οποίο αναφέρεται το απόσπασμα για τις τρείς μαρτυρίες είναι το Πνεύμα το Άγιο.
Ακριβώς όπως και στο Ευαγγέλιο (Ιωάν., 15,26) αποστολή του Πνεύματος είναι να μαρτυρήσει περί του Χριστού, του Υιού του Θεού. Οι λέξεις ἐστι τ ὸ μ α ρ τ υ ρ ο ῦ ν υπογραμμίζουν με έμφαση ότι η μαρτυρία αυτή του Πνεύματος αποτελεί την ιδιαίτερη αποστολή του. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο που αναλύσαμε προηγουμένως – σ’ αυτό που η πίστη εισάγει στην βάπτιση, και σ’ αυτό της ενδυνάμωσης της πίστεως των χριστιανών απέναντι στις αρνήσεις των αιρετικών και του κόσμου – μπορούμε να διακρίνουμε καλύτερα το νόημα της μαρτυρίας του Πνεύματος: δωρίζει στους χριστιανούς την γνώση και την κατανόηση της αλήθειας του Χριστού, ενισχύοντάς τους ταυτόχρονα στην πίστη.
2. Η ενέργεια αυτή του Πνεύματος ερμηνεύεται από την δήλωση ὅτι τὸ Πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια. Η ερμηνεία του τέλους του στ. 6 γνώρισε αρκετές άχρηστες περιπλοκές. Πολλοί σχολιαστές απέδωσαν στην ἀλήθεια το νόημα του ἀληθούς: το Πνεύμα είναι η αλήθεια διότι είναι αληθές, διότι δεν παραπλανά· αλλά η εξήγηση αυτή αποτελεί σημαντική εξασθένιση της σημασίας του όρου· και δεν ταιριάζει καθόλου στην ορολογία που χρησιμοποιεί παντού ο Ιωάννης. Ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, καθώς και μερικοί σύγχρονοι αποδίδουν στην ἀλήθεια το ελληνικό νόημα μιας θείας ουσίας, μιας αιώνιας πραγματικότητας που αποκαλύπτεται· αλλά πουθενά αλλού στον Ιωάννη η λέξη δεν έχει αυτό το νόημα· επίσης δεν θα ήταν δυνατόν να ταιριάξει με το γενικότερο πλαίσιο: πώς το Πνεύμα, ως «η θεία πραγματικότητα που αποκαλύπτεται», θα χρησίμευε εδώ σαν ερμηνεία της παρουσίας του στο πλευρό των πιστών, με την μορφή του μάρτυρα του Ιησού και του έργου του;
Μαζί και με άλλους συγγραφείς θα υποστηρίξουμε ότι η φράση αυτή πρέπει να τύχει μιας πιο λειτουργικής ερμηνείας: το Πνεύμα αποκαλείται εδώ η αλήθεια διότι διδάσκει την αλήθεια, τον λόγο του Χριστού, διότι αποκαλύπτει και γνωρίζει (εσωτερικά) στους πιστούς την αλήθεια του Ιησού. Μήπως όμως το συνδετικό ἐστιν («το Πνεύμα είναι η αλήθεια»), που υποδεικνύει ένα είδος ταυτότητας ή αντιστοιχίας ανάμεσα στο Πνεύμα και την αλήθεια, αντιτάσσεται σ’ αυτή την ερμηνεία; Η χρήση του από τον Ιωάννη δείχνει αντιθέτως ότι αυτή είναι η πιθανότερη και μάλιστα η μόνη δυνατή ερμηνεία. Στα τρία σημαντικότερα κείμενα στα οποία ο Ιωάννης φαίνεται να επιχειρεί να δώσει ένα είδος ορισμού του Θεού ( (Ιωάν., 4,24· 1η Επ. 1,5· 4,8.16), γίνεται πάντοτε αναφορά όχι σε αυτό που είναι η ίδια η θεία ουσία ως αιώνια ύπαρξη, αλλά σε αυτό που ο Θεός «είναι» ενεργεία για τους ανθρώπους: το «πνεῦμα ὁ Θεός» (4,24) δεν περιγράφει το πνευματικό και άυλο Είναι του Θεού, αλλά το γεγονός ότι αποκαλύπτεται και κοινωνεί μαζί μας δια της δωρεάς του Πνεύματος· «ὁ Θεὸς φῶς ἐστι» (1η Επ. 1.5) δεν εκφράζει «αυτό που είναι ο Θεός καθαυτόν, αλλά αυτό που είναι για μας, το πώς ενεργεί και συμπεριφέρεται απέναντί μας για την σωτηρία μας»: ο Θεός είναι αυτός που μας αποκαλύπτεται δια του Ιησού Χριστού· «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν» (1η Επ. 4,8.16) σημαίνει τέλος ότι ο Θεός προσφέρεται και κοινωνείται: «ο Θεός είναι ορμητικότητα και κίνηση· είναι έκχυση και διάχυση»· αυτή η προσφορά και αυτή η κοινωνία του Θεού με τους ανθρώπους πραγματώνονται δια του Υιού του, του Ιησού Χριστού (βλ. στ. 9 και το παράλληλο κείμενο 3,16).
Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο εκφράζεται ο Ιωάννης στον στ. 5,6 όταν λέει ότι «το Πνεύμα είναι η αλήθεια». Ο F. Büchsel παρατηρεί ορθά ότι αυτού του είδους η ταύτιση του Πνεύματος με την αλήθεια αποτελεί «σημιτισμό». Πράγματι η διατύπωση παραπέμπει σε ένα καθαρά εβραϊκό τρόπο έκφρασης: «Δεν είπατε ότι ο Ιακώβ, ο πατέρας σας είναι η αλήθεια;» (Pesikta, 11,98a)· «Όπως εσύ ο Θεός είσαι η αλήθεια έτσι και οι λόγοι σου είναι αλήθεια. Ο λόγος που πρόφερες μένει εις τον αιώνα» (Exod. R., 38,1). Παρόμοιες αναφορές συναντάμε στους ύμνους του Κουμράν: «Είσαι αλήθεια, και δικαιοσύνη είναι όλα (τα έργα σου)»· «Και εγώ γνωρίζω ότι το στόμα σου είναι αλήθεια,, και ότι στο χέρι σου βρίσκεται η δικαιοσύνη και στην σκέψη σου όλη η γνώση». Βλέπουμε ότι υπάρχουν εκφράσεις που προετοιμάζουν την διατύπωση του Ιωάννη «ο Θεός είναι φως» και «ο Θεός είναι έλεος» κ.τ.λ. Η πρόταση επομένως «το Πνεύμα είναι η αλήθεια» δεν ορίζει επομένως την ουσία· προσδιορίζει μια δυναμική ταυτότητα: το Πνεύμα είναι για μας η αλήθεια· ενεργώντας στην καρδιά των πιστών, αποτελεί γι’ αυτούς μια νέα και εσωτερικότερη παρουσία της αλήθειας του Ιησού.
Μια νέα δυσκολία όμως εμφανίζεται: στο Ευαγγέλιο ο Ιωάννης λέει για τον Χριστό εγώ εἰμι ἡ ἀλήθεια (14,6)· ενώ εδώ ταυτίζει την αλήθεια με τον Πνεύμα: τὸ πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια. Σε ότι αφορά στο κείμενο του στ. 14,6 είχαμε δια μακρόν εξηγήσει ότι θα έπρεπε να αποφύγουμε μια καθαρά λειτουργική ερμηνεία: εφαρμόζοντας την αλήθεια στον Ιησού τον αναγνωρίζουμε εμμέσως ως Λόγο του Πατρός, ως Υιό του Θεού· σε ότι αφορά όμως το εξεταζόμενο κείμενο θα εισηγηθούμε αντίθετα μια καθαυτό λειτουργική ερμηνεία: το Πνεύμα είναι η αλήθεια διότι αυτό είναι που μας την κοινωνεί. Αυτή η διαφορά στην ερμηνεία των κειμένων θα μπορούσε να θεωρηθεί αυθαίρετη. Αυτό όμως αποκλείεται. Διότι οι δύο εκφράσεις έχουν αισθητή διαφορά: στο 14,6 έχουμε την προσφιλή στον Ιωάννη αποκαλυπτική διατύπωση εγώ εἰμι που αποτελεί την αποκάλυψη μιας όψης του μυστηρίου και του ίδιου του προσώπου του Ιησού. Αντίθετα, σε εκφράσεις όπως «ο Θεός είναι φως», «ο Θεός είναι έλεος» ή στην έκφραση «το Πνεύμα είναι η αλήθεια», το συνδετικό ἐστίν υποδεικνύει πώς ο Θεός (ή το Πνεύμα) εκδηλώνονται κάθε φορά δια της ενέργειάς του· μας γνωρίζουν αυτό που είναι για μας. Η διαφορά τόσο από φιλολογική όσο και από θεματική και θεολογική άποψη είναι σαφής. Επομένως η λειτουργική ερμηνεία αυτού του στίχου είναι όχι μόνο θεμιτή αλλά και στοιχειοθετημένη.
3. Ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ αυτής της ερμηνείας μας προσφέρουν ορισμένα παράλληλα κείμενα της αρχαίας παράδοσης. Είναι αξιοσημείωτο ότι ήδη από τον δεύτερο αιώνα ξαναβρίσκουμε αρκετές φορές την έκφραση αυτή του Ιωάννη – ή τουλάχιστον την ιδέα που εκφράζει – σε ένα παρόμοιο πλαίσιο άμυνας κατά των αιρετικών. Ενάντια στις γνωστικές αιρέσεις που ορθώθηκαν απέναντι στην Μεγάλη Εκκλησία, οι Πατέρες αντέταξαν ότι η Εκκλησία κατέχει την αλήθεια διότι βρίσκεται υπό την ενέργεια του Πνεύματος. Στο ίδιο ακριβώς πνεύμα με την φράση του Ιωάννη, ο Ειρηναίος συντάσσει ένα διάσημο κείμενο που τελειώνει ως εξής: «Εκεί όπου βρίσκεται η Εκκλησία, εκεί βρίσκεται επίσης του Πνεύμα του Θεού· και εκεί όπου βρίσκεται το Πνεύμα του Θεού, εκεί βρίσκεται η Εκκλησία και η πλήρης χάρη της. Και το Πνεύμα είναι η αλήθεια» (Κατά Αιρετικών, ΙΙΙ, 24,1). Στη συνέχεια χρησιμοποιεί μια διατύπωση που αποτελεί ένα είδος σχολίου της προηγουμένης: «Το Πνεύμα του Θεού … δίδει την γνώση της αληθείας» (IV, 33,7). Η ίδια άποψη επανεμφανίζεται στον Τερτυλλιανό, ο οποίος εμπνέεται προφανώς από τον Ειρηναίο: το Πνεύμα ενεργεί μέσα στην Εκκλησία, άρα το Πνεύμα είναι «εκπρόσωπος του Χριστού», ο οποίος το απέστειλε ως «τον θεματοφύλακα της αληθείας»· είναι επομένως αδιανόητο να υπάρξει αντίφαση ανάμεσα στην αλήθεια του Χριστού και το δόγμα της Εκκλησίας γιατί αυτή εμπνέεται από το Πνεύμα. Το νόημα αυτών των δύο κειμένων είναι βασικά το ίδιο με αυτό της 1η Επιστολής του Ιωάννη: η Εκκλησία υπερασπίζεται την πίστη της ενάντια στα ετερόδοξα δόγματα. Η διατύπωση του Ειρηναίου «το Πνεύμα είναι η αλήθεια» σημαίνει ότι το Πνεύμα εξασφαλίζει και εγγυάται την ακεραιότητα και την διάδωση της πίστεως μέσα στην Εκκλησία. Στον άγιο Ιωάννη δεν αναφέρεται τόσο η Εκκλησία στο σύνολό της όσο οι απλοί πιστοί· αλλά η μαρτυρία του Πνεύματος είναι και εδώ θεμέλιο της αληθούς πίστεως· «το Πνεύμα είναι η αλήθεια» σημαίνει επομένως ότι το Πνεύμα, δια της μαρτυρίας του, στερεώνει τους χριστιανούς στην πίστη τους: αποβλέπει αποκλειστικά στο να καταστήσει παρούσα και ζωντανή στην ζωή των πιστών την αλήθεια που έφερε ο Ιησούς, απέναντι στην πλάνη του κόσμου.
4. Μια τελευταία επαλήθευση είναι αναγκαία για να καταστήσει αξιόπιστη αυτή την ερμηνεία. Στο ερώτημα αν απηχεί το γενικότερο πλαίσιο των κειμένων η απάντηση είναι μάλλον θετική: η ερμηνεία που δώσαμε στην κατάληξη του στ. 6 επιβεβαιώνει το γεγονός ότι «το Πνεύμα καταθέτει μαρτυρία». Η μαρτυρία του Πνεύματος αποτελεί όντως για τον Ιωάννη την παγίωση των χριστιανών στην πίστη τους, εν όψει του αιρετικού κινδύνου. Η ερμηνεία που δίνει ο συγγραφέας είναι προφανής: «διότι το Πνεύμα είναι η αλήθεια», όπως λέει· με άλλα λόγια, δια της μαρτυρίας του το Πνεύμα εγγυάται την παρουσία της αληθείας τις καρδιές των πιστών· η ενέργεια του Πνεύματος στην λατρευτική ζωή τους δεν είναι τίποτε άλλο από την πραγμάτωση της αλήθειας του Ιησού.
Ποια είναι συγκεκριμένα η «αλήθεια» την οποία το Πνεύμα εμφυτεύει στους πιστούς; Το κείμενο την περιγράφει ως εξής: είναι η διδασκαλία την οποία απέρριψαν οι αρνητές του, ότι δηλαδή ο Ιησούς είναι ο Μεσσίας και ο Υιός του Θεού, και ότι μας σώζει δια του σταυρικού θανάτου του (5,1.5.6α). Δια της μαρτυρίας του στις καρδιές των πιστών και απέναντι στους αρνητές της πίστης, το Πνεύμα γίνεται αποδεκτό ως δόγμα και ως αλήθεια από τους πιστούς μαθητές του Χριστού. Η αλήθεια που μαρτυρεί το Πνεύμα δεν είναι η ιστορική «επαλήθευση» ενός γεγονότος ( «η αλήθεια» με το προφανές νόημα της ελληνικής ιστοριογραφίας: «αυτό δηλαδή που συνέβη στ’ αλήθεια»)· είναι άμεσα αυτό που διδάσκει η πίστη περί του προσώπου του Ιησού και του έργου του της σωτηρίας· είναι το ίδιο το νόημα του έργου της σωτηρίας. Η λέξη «αλήθεια» σημαίνει επομένως, και εδώ και πάντοτε, το μήνυμα της πίστεως, την «αποκάλυψη». Σε αντίθεση με τον κόσμο και τους ψευδοδιδασκάλους ο όρος αλήθεια αποκτά το εκκλησιαστικό νόημα του «αληθούς δόγματος». Αλλά αυτή η αποκάλυψη, αυτό το δόγμα, αναφέρεται στον Χριστό και στην αποστολή του. Γι’ αυτό παρότι το Πνεύμα αποκαλείται εδώ μάρτυρας και εμπνευστής της αλήθειας, κατά βάθος είναι, αν και δεν αναφέρεται ρητά, ένας μάρτυρας του ίδιου του Ιησού. Ο στίχος που εξετάζουμε είναι επομένως πολύ κοντά στον στ. 15,26 του Ευαγγελίου: προειδοποιώντας του πιστούς για μια αντίστοιχη συνθήκη αντιπαράθεσης και εχθρότητας εκ μέρους του κόσμου, και αναφερόμενος στην μελλοντική αποστολή του Πνεύματος, ο Ιησούς είχε πεί: «ἐκεῖνος μαρτυρήσει περὶ ἐμοῦ».
Συγκρίνοντας αυτά τα συμπεράσματα με αυτά στα οποία είχαμε καταλήξει προηγουμένως, ως προς το εδάφιο 4,6 της 1η Επιστολής σε σχέση με τον Πνεύμα της αληθείας, θα διαπιστώσουμε ότι και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για την ίδια διδασκαλία: αποστολή του Πνεύματος είναι πάντοτε να ενεργεί επί του εν πίστει βίου των χριστιανών· και άμεσος σκοπός αυτής της ενέργειας του Πνεύματος είναι να μας γνωρίσει την αλήθεια, ή με άλλα λόγια, είναι η βαθειά γνώση του Ιησού.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου