MARIE-DOMINIQUE RICHARD: Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ (18)

 Συνέχεια από Τετάρτη, 24 Μαΐου 2017

                

                          Μια νέα ερμηνεία του πλατωνισμού

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3^Ο : ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

Α. Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΉ ΙΕΡΑΡΧΙΣΗ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

ΙΙ. Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ

   

  Επόμενο στάδιο της μελέτης μας είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Πλάτων ανέλυσε το ον, προκειμένου να καταλήξει «σε απώτερες αρχές, γνωστές μονάχα στον Θεό και τους προσφιλείς στον Θεό ανθρώπους» (Τίμαιος, 53 D). Οι μαρτυρίες περιγράφουν δύο μεθόδους μείωσης: την πυθαγόρειας εμπνεύσεως μείωση «κατά τα στοιχεία», ή «κατά την διάσταση», και την σωκρατικής εμπνεύσεως μείωση «κατά την κατηγορία».

1. Η μείωση κατά την διάσταση

      Σύμφωνα με την πρώτη μέθοδο ανάλυσης ο Πλάτων ξεκινά από τα «σώματα» και επιχειρεί μια διάκριση ανάμεσα στα φυσικά (αισθητά)  και τα μαθηματικά (νοητά) σώματα. Όπως προκύπτει από την αναφορά του Αλέξανδρου τα επόμενα στάδια είναι τα εξής: επίπεδα-γραμμές-αριθμοί-Αρχές των αριθμών = Αρχές των όντων.

   Στην ερμηνεία του των Μεταφυσικών, ο περιπατητικός φιλόσοφος αναφέρει τα εξής:

     Ο Πλάτων και οι πυθαγόρειοι έθεσαν του αριθμούς ως αρχές των όντων. Κατά την άποψή τους το Πρώτο και το Ασύνθετο είναι αρχή. Επομένως πρότερον των σωμάτων είναι τα επίπεδα (…), πρότερον των επιπέδων είναι οι γραμμές, πρότερον των γραμμών οι στιγμές, τις οποίες οι μαθηματικοί αποκαλούν σημεία και αυτοί μονάδες – διότι είναι όντα εντελώς ασύνθετα, των οποίων τίποτε δεν προηγείται. Άρα οι μονάδες είναι αριθμοί, και επομένως οι αριθμοί είναι οι πρώτοι των όντων.

     Το σχόλιο του Σιμπλίκιου στα Φυσικά περιλαμβάνει μια αναφορά του Αφροδισιέα που είναι παράλληλη προς αυτό το απόσπασμα:

     Και υποσχόμενος να επιχειρηματολογήσει περί των «Λόγων Περί του Αγαθού» του Πλάτωνα, τους οποίους μας παρέδωσαν ο Αριστοτέλης και οι άλλοι μαθητές του Πλάτωνα, ο Αλέξανδρος γράφει τα εξής: «Κατά τις έρευνές του περί των αρχών των όντων, επειδή οι αριθμοί του εφαίνετο ότι από τη φύση τους προηγούνται των υπόλοιπων όντων (και πράγματι τα όρια της γραμμής είναι οι στιγμές, άρα οι στιγμές είναι ενότητες που μετέχουν των όντων, και χωρίς γραμμή δε μπορεί να υπάρξει ούτε επίπεδο, ούτε στερεό, ενώ ο αριθμός υφίσταται και χωρίς αυτά)· και επειδή ο αριθμός του εφαίνετο επομένως ότι είναι από την φύση του πρώτος από τα άλλα όντα, ο Πλάτων θεώρησε ότι είναι αρχή και ότι οι αρχές του πρώτου αριθμού είναι επίσης αρχές του κάθε αριθμού.»

     Επομένως αφού ο Αλέξανδρος αποδίδει με έμφαση αυτή τη μέθοδο ανάλυσης στον Πλάτωνα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κάθε φορά που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί αυτή την επιχειρηματολογία, έχει κατά νου τον Πλάτωνα. Επιπλέον, η σύμπτωση των απόψεων του διαπρεπούς σχολιαστή με αυτές του Σέξτου Εμπειρικού στις παραγράφους 259-262 της αναφοράς του, μας οδηγεί και πάλι στα ίχνη του Πλάτωνα. Ας δούμε το περιεχόμενο αυτού του αποσπάσματος:

(259) Και τα στερεά σχήματα προϋπάρχουν των σωμάτων, διότι είναι εκ φύσεως ασώματα· αλλά ούτε αυτά είναι αρχές των πάντων· διότι προηγούνται με τη σειρά τους, στην τάξη των νοητών, τα επίπεδα σχήματα, διότι από αυτά συνίστανται τα στερεά σχήματα· (260) Αλλά ούτε και τα επίπεδα σχήματα θα μπορούσαν να αποτελέσουν στοιχεία των όντων· διότι καθένα απ’ αυτά συνίστανται με τη σειρά τους από στοιχεία που προηγούνται, τις γραμμές, ενώ κατά την τάξη της νοητής αντίληψης, των γραμμών προηγούνται οι αριθμοί, ακριβώς επειδή αυτό που αποτελείται από τρείς γραμμές καλείται τρίγωνο, και από τέσσερις τετράγωνο. Και επειδή η απλή γραμμή δεν νοείται χωρίς τον αριθμό, αλλά αντιθέτως – αποτελούμενη από δύο σημεία – εξαρτάται από το δύο, όλοι οι αριθμοί εξαρτώνται από το Έν : διότι η δυάδα είναι μία «δυάδα», και η τριάδα είναι ακριβώς μία τριάδα, και η δεκάδα ένας απόλυτος αριθμός. (261) κατόπιν αυτών ο Πυθαγόρας ονόμασε την μονάδα αρχή των όντων, διότι σε σχέση προς αυτήν καθένα από τα όντα λέγεται εν.

     Και αυτή κατά την ταυτότητά της νοείται ως μονάδα, αλλά προστιθέμενη στον εαυτό της καθ’ ετερότητα, συνθέτει την αποκαλούμενη αόριστη δυάδα – που καλείται έτσι διότι καμία από τις αριθμητικές και ορισμένες δυάδες δεν είναι σαν κι’ αυτήν, παρότι όλες υπάρχουν εν αναφορά προς αυτήν, όπως ακριβώς αποδεικνύεται και στην περίπτωση της μονάδας. (262). Υπάρχουν επομένως δύο αρχές των όντων: η πρώτη μονάδα δια της συμμετοχής στην οποία όλες οι αριθμητικές μονάδες καλούνται μονάδες, και η αόριστη δυάδα δια της συμμετοχής στην οποία ορίζονται όλες οι υπόλοιπες δυάδες.

    Και ότι αυτές είναι αληθώς οι αρχές των πάντων, διδάσκουν με διάφορους τρόπους οι Πυθαγόρειοι.

     Αυτός είναι περιληπτικά ο τρόπος που ο Πλάτων, δια της προοδευτικής αφαιρέσεως των διαφοροποιήσεων μείωσε τον αισθητό κόσμο στις ασώματες αρχές, το Έν και την αόριστη Δυάδα. Η μέθοδος αυτή του Πλάτωνα βασίζεται στην μέθοδο που χρησιμοποιείται στις μαθηματικές επιστήμες: ο μαθηματικός πράγματι μελετά τα αντικείμενα του πεδίου του εξ αφαιρέσεως, δηλαδή απομονώνοντάς τα νοερά από την σωματική τους υπόσταση. Η αντίστροφη διαδικασία, η πρόσθεσις προσδίδει στην αφαίρεση τον μαθηματικό χαρακτήρα. Δια της «προσθέσεως» μεταβαίνουμε από μια απλή πραγματικότητα σε μία σύνθετη, και δια της «αφαιρέσεως», επαναφέρουμε μια προκύπτουσα πραγματικότητα σε μια απλούστερη: έτσι, για παράδειγμα, αν στην καθαρή έννοια μιας ενότητας προσθέσουμε την τοποθέτησή της στο σύμπαν, θα έχουμε μια στιγμή, «σταθερή ενότητα», την αρχή των συνεχών μεγεθών, ενώ δια της αφαιρέσεως μπορούμε να μειώσουμε την στιγμή σε μια καθαρή ενότητα, την αρχή του αριθμού. Επομένως ο Πλάτων αυτή την μέθοδο χρησιμοποίησε για να ανέλθει δια της αναγωγής, από το Αισθητό στις ιδιότητες του Όντος και τα στοιχεία του.

     Η οντολογική σημασία αυτής της μεθόδου στην φιλοσοφία του Πλάτωνα, ερμηνεύεται από την θέση των μαθηματικών συνόλων στην πλατωνική ιεραρχία του Όντος. Τα μαθηματικά δηλαδή τοποθετούνται ανάμεσα στο Νοητό και το Αισθητό, διότι συγκεντρώνουν και εκφράζουν με αναλογικό τρόπο το σύνολο της δομής του πραγματικού. Ή, πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτων τοποθέτησε την ιεράρχηση του Όντος, από τις Ιδέες μέχρι των Αισθητά πράγματα, σε αναλογία με την  ιεράρχηση κατά την διάσταση (Αριθμός-Γραμμή-Επίπεδο-Στερεό). Και στη βάση αυτής της αναλογίας απέδωσε οντολογικό περιεχόμενο στις αρχές της μαθηματικής επιστήμης.

     Έτσι αποδεικνύεται ότι ο Πλάτων σκιαγραφούσε την προοδευτική μείωση του όντος στις αρχές, καθώς και την ένταση ανάμεσα στο Πέρας και το Άπειρον δια της διαδοχής των λόγων (ξεκινώντας από τις λογικές σχέσεις και καταλήγοντας στις μη-λογικές σχέσεις). Ο Αριστοτέλης περιγράφει αυτή την ακολουθία των λόγων προκειμένου να σχολιάσει την έννοια του «σχετικού». Και σύμφωνα με τον K. Gaiser,  η σχέση που υφίσταται ανάμεσα στην μαθηματική θεωρία των αναλογιών και την πλατωνική θεωρία των αρχών καθίσταται εμφανής, αν την συνδέσουμε με την ακολουθία των διαστάσεων.

     Η προοδευτική διαφοροποίηση των λόγων, από τον έλλογο, ή προσδιοριζόμενο λόγο, μέχρι τους άλογους ή απροσδιόριστους λόγους, αντιστοιχεί στην πλατωνική μείωση του ειδικού στο γενικό, και κατά συνέπεια στην δεύτερη αρχή, την αρχή της απροσδιοριστίας. Ταυτόχρονα, προς την αντίθετη κατεύθυνση, η διαβάθμιση των λόγων εκφράζει την μείωση στην ενότητα: χάρη στην παρέμβαση των τριών κατηγοριών διαμεσολάβησης (αριθμητική, αρμονική και γεωμετρική) καθίσταται δυνατός ο ακριβής ορισμός των απροσδιόριστων ή αόριστων λόγων, καθώς και η άμεση ή έμμεση μείωσή τους σε μια έλλογη ενότητα, δηλαδή στην πρώτη αρχή, την αρχή του προσδιορισμού.

     Επομένως η μαθηματική επιστήμη είναι αυτή που πρόσφερε στον Πλάτωνα το «λειτουργικό πρότυπο» που θα του επέτρεπε να ανάγει στις αρχές τις διαφορετικές όψεις την πραγματικότητας.

2. Η μείωση κατά την κατηγορία

     Θα εξετάσουμε τώρα τον δεύτερο τρόπο μείωσης στις αρχές: την κατηγορική μείωση. Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε γι’ αυτό το θέμα είναι πολύ διαφωτιστικές και βασίζονται σε μια ανεξάρτητη πηγή, την αναφορά του Ερμόδωρου, όπως μας την μετέφεραν ο Αλέξανδρος και ο Σέξτος.

Τα κείμενα αυτά παρουσιάζουν την κατάταξη των όντων σε διαφορετικές κατηγορίες. Σύμφωνα με αυτές ο Πλάτων διέκρινε δύο γένη όντων εκ των οποίων το ένα περιελάμβανε τα καθαυτά όντα, και το άλλο τα όντα σε σχέση προς άλλα όντα (πρός έτερα), και σκιαγραφούσε την πρώτη κατάταξη με τα παραδείγματα του ανθρώπου και του αλόγου. Στην αναφορά του, ο Σέξτος Εμπειρικός αναφέρεται στα φυτά και τα στοιχεία.

     Τα καθαυτά όντα χαρακτηρίζονται αφ’ ενός από την αυτόνομη ύπαρξή τους (κατ’ ιδίαν περιγραφέν) και αφ’ ετέρου από το γεγονός ότι συλλαμβάνονται κατά τρόπο απόλυτο (απολύτως). Όσο για τα υπόλοιπα όντα αυτά δεν μπορούν να υπάρξουν παρά σε σχέση με άλλα όντα. Ενώ στους Διαλόγους του ο Πλάτων αντιπαραθέτει τα καθαυτά όντα στα πρός τι, στις προφορικές του παραδόσεις φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε τις εκφράσεις πρός έτερα ή αντικείμενα, ενώ τον όρο πρός τι τον χρησιμοποιούσε ως υποδιαίρεση. Έτσι τα όντα  που βρίσκονται σε αντίθεση κατατάσσονται σε δύο ομάδες, τα ενάντια και τα πρός τι. Η διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δύο είδη όντων συνίσταται στο γεγονός ότι στην πρώτη περίπτωση η ύπαρξη ενός μέλους αποκλείει την ύπαρξη του άλλου, και στην δεύτερη στο ότι οι δύο όροι της σχέσης εμφανίζονται και εξαφανίζονται ταυτόχρονα. Επιπλέον, ανάμεσα σε δύο συσχετιζόμενους όρους, όπως το άνω και το κάτω, ή το διπλάσιο και το ήμισυ, μπορεί πάντοτε να παρεμβληθεί ένας ενδιάμεσος όρος, ενώ αυτό είναι αδύνατον όταν πρόκειται για όρους του ενάντιου: όπως ανάμεσα στην ζωή και τον θάνατο, την υγεία και την ασθένεια.

     Έτσι βρισκόμαστε μπροστά σε μια τριπλή κατάταξη των όντων. Θα πρέπει επομένως να αναζητήσουμε τα γένη στα οποία υπάγονται. Σύμφωνα με τον Σέξτο «οι πυθαγόρειοι θεώρησαν ότι το Έν είναι το γένος αυτών που αντιλαμβανόμαστε ως καθαυτά: διότι όπως ακριβώς το Έν υπάρχει καθαυτό, έτσι και καθένα από τα πράγματα που κατανοούμε ξεχωριστά είναι «εν» και απολύτως αντιληπτό». Επομένως το Εν είναι το γενικό κατηγόρημα και το κοινό γένος όλως των υποστάσεων. Αντιστρόφως όμως το ίδιο το Εν υπάρχει καθαυτό. Η αντίληψη αυτή την οποία ο Σέξτος αποδίδει αποκλειστικά στους πυθαγόρειους συμπίπτει απολύτων με αυτήν που ο Αριστοτέλης αποδίδει επίσης και στον δάσκαλό του:

     Ως προς ότι το Έν είναι εν τούτοις η ίδια η ουσία και όχι το κατηγόρημα κάποιας άλλης ουσίας, την οποία επίσης αποκαλούμε εν, ο Πλάτων συμφωνεί με τους πυθαγόρειους.

     Έτσι λοιπόν η υπόσταση δεν είναι υπόσταση παρά μόνο στο βαθμό που είναι «μία». Και επειδή προϋπόθεση της αντίληψης της υπόστασης είναι η ενότητά της, η ενότητα είναι αυτή που προηγείται της υπόστασης, όπως και το γένος «ζώον» προηγείται του είδους «άνθρωπος».

     Τα ενάντια από την πλευρά τους ανήκουν στο Ίσον ή στο Άνισον, ως ανώτερα γένη. Για να τα ανάγουμε σε ένα από αυτά τα δύο γένη θα πρέπει να εξετάσουμε αν δέχονται ή όχι το μέγιστο και το ελάχιστο. Και ενώ το σώμα ανήκει στην κατηγορία του Ίσου, η κίνηση ανήκει σ’ αυτήν του Άνισου, διότι δέχεται το μέγιστο και το ελάχιστο. Εκτός από το ζεύγος «αδράνεια- κίνηση», ο Σέξτος αναφέρει επίσης τα ζεύγη «υγεία- ασθένεια», «ευθεία- καμπύλη» και «κατά φύσιν-παρά φύσιν». Ο Ερμόδωρος παραθέτει μόνο το ζεύγος «αρμοσμένο- ανάρμοστο» δίπλα στο ζεύγος «κινούμενο - μη κινούμενο».

     Τέλος, η Υπεροχή και η Έλλειψη αποτελούν τα γένη στα οποία ανάγονται τα συσχετιζόμενα: οι όροι «μέγα – μείζον», «υψηλό – ύψιστο» ανήκουν στο γένος της Υπεροχής, ενώ οι όροι «μικρόν – έλαττον» «ολίγον – ελάχιστον» ανήκουν στο γένος της Ελλείψεως.

     Επομένως οι τρείς τάξεις των όντων ανάγονται σε πέντε ανώτερα γένη. Δεν πρόκειται εμφανώς για μια μείωση αλλά αντιθέτως για μια πολύπλοκη κατάταξη. Αλλά στην πραγματικότητα ακόμη και αυτά τα ανώτερα γένη υπόκεινται σε άλλα ανώτερα απ’ αυτά. Για παράδειγμα η Ισότητα συναρτάται με το Εν διότι Εν σημαίνει κατ’ αρχήν «Ισότητα». Δηλαδή το Εν δεν μετέχει της Ισότητας, αλλά είναι καθαυτό Ισότητα. Κατά τον ίδιο τρόπο η Ισότητα περιλαμβάνεται στο ζεύγος Υπεροχή-Έλλειψη, διότι «η Ανισότητα απαρτίζεται από δύο όρους, το Μέγα και το Μικρόν, που εκφράζουν την Υπεροχή και την Έλλειψη». Τα πέντε ανώτερα γένη περιορίζονται επομένως σε τρία, ή μάλλον σε δύο ανώτερα γένη, διότι Υπεροχή και Έλλειψη δεν είναι δύο γένη διαφορετικά, αλλά ανήκουν με τη σειρά τους στην κατηγορία της αόριστης Δυάδας.

     Στη συνέχεια θα εξετάσουμε εάν η κατάταξη των όντων σε καθαυτά και πρός έτερα αντιστοιχεί σε μια οντολογική ιεράρχηση. Οι απόψεις των ερευνητών διίστανται.

     Μετά από τον H.J. Krämer, ο K. Gaiser προσπάθησε να αποδείξει ότι τα καθαυτά που ανήκουν στο κατηγορικό σχήμα αναφέρονται στις Ιδέες και τα πρός έτερα στα αισθητά Πράγματα: με τον τρόπο αυτό πράγματι, η δομή του Όντος, σε οριζόντια κατεύθυνση, με την μορφή της λογικής κατάταξης, περικλείει επίσης μια ιεραρχική οντολογία σε κάθετη κατεύθυνση, όπως συμβαίνει και με την μείωση κατά την διάσταση.

     Αλλά όπως παρατηρεί ο H. Happ,  η κατάταξη σε κατηγορίες του Παρμενίδη και του Σοφιστή αποδεικνύει ότι οι έννοιες του Καθαυτό και το συσχετικού εφαρμόζονται σε όλα τα επίπεδα των όντων (Ιδέες – αισθητά Πράγματα). Είναι γεγονός ότι κάθε ον υπάρχει καθαυτό μόνο ως ένα σημείο, όπως αναδεικνύουν οι ακόλουθες σχέσεις: Αρχή – Ιδέα, καθαυτό Ιδέα – συσχετιζόμενες Ιδέες, Ιδέες – αισθητά Πράγματα, κ.τ.λ.

     Έτσι λοιπόν, σε όλα τα επίπεδα των όντων δημιουργείται μια στοιχειώδης δομή (= η σχέση της εναντιότητας, δηλαδή Ενότητα / Πολλαπλότητα, Ταυτότητα / Ετερότητα, Όμοιο / Διάφορο, κ.τ.λ.), ενώ οι ποικίλες εκδηλώσεις της (λογικο-κατηγορική ή μαθηματική) διαφέρουν μόνο ως προς την μέθοδο.

(συνεχίζεται