Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΜΙΑΣ «ΥΛΙΣΤΙΚΗΣ» ΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΗ ΣΥΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

HENRY HUGONNARD-ROCHE

             (C.N.R.S. Paris)

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΛΟΓΙΚΗΣ  ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΜΙΑΣ «ΥΛΙΣΤΙΚΗΣ» ΛΟΓΙΚΗΣ  ΣΤΗ ΣΥΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

                                          Ι

      Σύμφωνα με την παραδοσιακή ακαδημαϊκή διδασκαλία, όπως αυτή καθιερώθηκε από την νεοπλατωνική σχολή κατά την ύστερη αρχαιότητα, τα έργα του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα υπάγονται σε μια σειρά πραγματειών προς μελέτη και σχολιασμό, κατά μια ορισμένη τάξη, η οποία αντιστοιχεί σε μια προοδευτική κατάταξη που ξεκινά από τα απλούστερα στοιχεία και καταλήγει σε κείμενα υψηλών νοημάτων περί την φιλοσοφία και την θεολογία.

     Στο πρώτο μέρος αυτής της διδασκαλίας των δογμάτων τα έργα του Αριστοτέλη ανήκουν, σε σχέση με αυτά του Πλάτωνα, στην προπαρασκευαστική μελέτη, της οποίας την πρώτη θέση κατέχουν τα «λογικά» έργα που περιλαμβάνονται στο Όργανον. Προηγείται μάλιστα αυτών η Εισαγωγή του Πορφύριου. Μετά την Εισαγωγή, που θεωρείται ότι αποτελεί  ένα είδος εισαγωγής στην λογική του Αριστοτέλη, τα υπό μελέτη έργα περί λογικής κατατάσσονται με την ακόλουθη σειρά: Κατηγορίαι, Περί Ερμηνείας, Πρότερα και Ύστερα Αναλυτικά, ενώ παραμερίζονται κατ’ αρχήν οι υπόλοιπες πραγματείες της συλλογής Όργανον.

     Η τάξη της μελέτης των πραγματειών στοιχειοθετείται στη βάση μιας θεωρητικής αιτιολόγησης, η οποία επανέρχεται συνεχώς από την εποχή της ύστερης ελληνικής αρχαιότητας ως τους χρόνους της αραβικής παράδοσης. Στα προλεγόμενα του σχολίου του περί των Κατηγοριών, σε σχέση με το θέμα της κατάταξης των έργων του Αριστοτέλη ο Αμμώνιος λέει τα εξής:

«Επειδή η απόδειξη είναι ένας επιστημονικός συλλογισμός, θα πρέπει πριν την γνωρίσουμε να γνωρίσουμε τον εν γένει συλλογισμό. Αλλά επειδή η ονομασία συλλογισμός προσδιορίζει όχι κάτι απλό αλλά κάτι σύνθετο – διότι σημαίνει ένα είδος συλλογής αποφάνσεων – θα πρέπει λοιπόν, πριν από την μελέτη του συλλογισμού να γνωρίσουμε τα απλά πράγματα από τα οποία αποτελείται: αυτά είναι οι προτάσεις. Αλλά και αυτές απαρτίζονται από ονόματα και ρήματα. Αυτά τα τελευταία μας τα διδάσκουν οι «Κατηγορίες», ενώ η πραγματεία «Περί Ερμηνείας» μας διδάσκει τις προτάσεις, και τα «Αναλυτικά πρότερα» τον εν γένει

Συλλογισμό. Αυτές είναι επομένως οι αρχές της μεθόδου. Τα «Αναλυτικά Ύστερα» θα μας διδάξουν την ίδια τη μέθοδο, δηλαδή τον αποδεικτικό συλλογισμό».

     Στο σχόλιο του Αμμώνιου στο Περί Ερμηνείας υπάρχει ένα παράλληλο απόσπασμα σχετικά με τον  σκοπό του έργου του Αριστοτέλη:

     «Για να διαφωτίσουμε αποτελεσματικά [τον σκοπό της πραγματείας], θα πρέπει να υπενθυμίσουμε όσα ελέχθησαν στα προκαταρτικά της σχολιογραφίας των «Κατηγοριών»: ότι δηλαδή η λογική πραγματεία έχει ως στόχο την ανακάλυψη και την ανάδειξη της λογικής· αυτής της τελευταίας προηγείται η γνώση του απλού συλλογισμού, της οποίας επίσης προηγείται η μελέτη των απλών αποφάνσεων που απαρτίζουν τον συλλογισμό, της οποία προηγείται τέλος η κατανόηση κάθε γένους ξεχωριστά όλων των απλών φωνών από τις οποίες έχει προέλθει η απλή απόφανση. Ο Αριστοτέλης επομένως, οποίος εκθέτει στο βιβλίο των «Κατηγοριών» το δόγμα των απλών φωνών, προτίθεται στο παρόν έργο του να εκθέσει  τους απλούς λόγους που απαρτίζονται από συνδυασμούς των απλών φωνών, και οι οποίοι, επειδή όσοι θέλουν να συνθέσουν κάποιο συλλογισμό τους «θέτουν ενώπιον» των συνομιλητών τους, αποκαλούνται από του αρχαίους “προϋποθέσεις”».

     Ένα παρόμοιο είδος αιτιολόγησης συναντάμε και σε άλλους έλληνες η σύριους συγγραφείς. Εμείς εδώ θα επιλέξουμε για το επόμενο παράδειγμα τον Αλ-Φαράμπι. Στην πραγματεία του περί της Απαρίθμησης των Επιστημών (στο Κεφάλαιο ΙΙ, περί της λογικής και των μερών που την απαρτίζουν), στην οποία επεξεργάζεται την κατάταξη των έργων περί λογικής, ο Αλ-Φαράμπι επανέρχεται και αναπτύσσει την ιδέα μιας αιτιολογημένης επεξεργασίας της λογικής πειθαρχίας, στην οποία αντιστοιχούν οι πραγματείες του «‘Όργανον» (συμπεριλαμβανομένης της ρητορικής και της ποιητικής). Σύμφωνα με αυτή την επεξεργασία, τα τρία πρώτα μέρη της λογικής προετοιμάζουν τίς συλλογιστικές τέχνες της συνομιλίας με τους άλλους (ή με τον εαυτό μας)· οι συλλογιστικές αυτές τέχνες είναι η αποδεικτική, η διαλεκτική, η σοφιστική, η ρητορική και η ποιητική. Τα τρία αυτά μέρη που περιλαμβάνουν τα προκαταρτικά στοιχεία της λογικής, περιγράφονται ως εξής:

     Στο πρώτο μέρος τοποθετούνται οι κανόνες των απλών νοητών και των απλών λέξεων που τα προσδιορίζουν· το μέρος αυτό ανήκει στο βιβλίο με τον αραβικό τίτλο Al-Maqulat, που σημαίνει Κατηγορίες.

Στο δεύτερο μέρος βρίσκονται οι κανόνες των απλών λόγων, δηλαδή των σύνθετων νοητών που αποτελούνται το καθένα από δύο λέξεις, καθώς και των εκφράσεων που προσδιορίζουν αυτά τα νοητά. Το μέρος αυτό ανήκει στο βιβλίο με τίτλο Al-Ibara,στα ελληνικά Περί ερμηνείας.

Το τρίτο μέρος αναφέρεται στους λόγους δια των οποίων ελέγχεται η εγκυρότητα των συλλογισμών· οι λόγοι αυτοί περιλαμβάνονται στο βιβλίο με τον αραβικό τίτλο Αi-Qiyas, (ο Συλλογισμός), και στα ελληνικά Αναλυτικά Πρότερα

     Το διάγραμμα σύμφωνα με το οποίο ταξινομούνται παράλληλα, αφ’ ενός τα νοητά και αφ’ ετέρου οι επεξεργασμένες από τη λογική περιγραφές, καθώς και οι πραγματείες περί λογικής που εμπεριέχουν   τις μελέτες αυτών των λογικών επεξεργασιών, συνιστούν μια σύνθεση στοιχείων με δομές που σταδιακά γίνονται όλο και πιο περίπλοκες. Σε ότι αφορά την σύνθεση του λόγου που αναφέρεται στη λογική, θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε σύνθεση γραμματικού ή συντακτικού τύπου, κατά την οποία τα «απλά» μέρη του λόγου αποτελούν αντικείμενο των Κατηγοριών, και τα «σύνθετα» μέρη υπάγονται διαδοχικά στο Περί Ερμηνείας πρώτα και στη συνέχεια στα Αναλυτικά Πρότερα.

(συνεχίζεται)