Πηγή: Περιοδικό Θεολογία (τόμος 88, τεύχος 2, 2017)
Αρχιμ. Νικοδήμου
Φαρμακη*
Η συμβολή του R. Panikkar στη ρωμαιοκαθολική θεολογία υπήρξε
καταλυτική, καθώς εκπροσώπησε τόσο στην Β' Βατικανή σύνοδο (1962-65), όσο και
στις δεκαετίες που ακολούθησαν, την τάση «ανοίγματος» της ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας και προς θρησκείες της μη χριστιανικής παραδόσεως, προκειμένου να
προλειάνει κατ’ ουσίαν το έδαφος για την ρωμαιοκαθολική ιεραποστολή, ειδικά για την
περίπτωση των Ινδιών, όπως αποδείχθηκε άλλωστε από την πλούσια ιεραποστολική
δραστηριότητα που ακολούθησε με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Μητέρας
Τερέζας. Φυσικά δεν υπήρξε ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος της θεωρίας της εμπεριεκτικότητας
των θρησκειών (inclusivism) και της περί
ομόκεντρων κύκλων εκκλησιολογικής θεωρίας, είναι όμως ο μόνος ο όποιος υπήρξε υπεράνω
κριτικής από τους συντηρητικούς ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους, αποδεικνύοντας έτσι
και εμπράκτως ότι εθεωρείτο θεολογική αυθεντία στον χώρο. Τεράστιο ενδιαφέρον
παρουσιάζει το γεγονός ότι ανατρέχει πολλάκις στη θεολογία των Απολογητών, ενώ,
όπως θα διαπιστώσουμε και κατωτέρω, κεντρικό άξονα στο θεωρητικό οικοδόμημά του
περί διαθρησκειακού διαλόγου επέχει η θεωρία του περί «θεολογικών τόπων», ήτοι των
συγκεκριμένων ιστορικών-πολιτιστικών πλαισίων που αν δεν τα υπερβεί κανείς,
καθίσταται αδύνατη η κατανόηση της εν Χριστώ αληθείας από κοινωνίες
ευρισκόμενες πέραν του Ιουδαϊκού-ρωμαϊκού πλαισίου.
Α. Τί είναι θρησκεία
Για τον R. Panikkar, η θρησκεία είναι μονοπάτι σωτηρίας, απελευθερώσεως[1],
αλλά ταυτόχρονα και τελειώσεως του ανθρώπου[2 (σελ. 204)]. Από τί όμως λυτρώνεται
και απελευθερώνεται ο άνθρωπος και για ποιόν λόγο; Σωτηρία για τον R. Panikkar
σημαίνει ταυτόχρονα απελευθέρωση από μία κατάσταση επώδυνη, λύτρωση και αποκατάσταση
της πρωταρχικής ενότητας και αρμονίας, συμφιλίωση και ολοκλήρωση της ανεκπλήρωτης
ανθρώπινης φύσεως με το αιώνιο. Εντός αυτού του εννοιολογικού πλαισίου ο πανικκάρειος
ορισμός της θρησκείας έχει σαφέστατα ευρύτερη έννοια από τον παραδοσιακό. Έτσι,
θεωρεί ότι αποτελεί θρησκεία κάθε «σύνολο ιδεών που αποσκοπεί στη νοηματοδότηση
ενός σκοπού ζωής για τον άνθρωπο, όπως κι αν νοείται αυτός ο σκοπός»[3]. Εν
τούτοις, ο R. Panikkar θεωρεί ότι σ’ όλες τις θρησκείες ύψιστος σκοπός του ανθρώπου
είναι η ελευθερία ή η απελευθέρωση του[4]. Τοιουτοτρόπως, η σωτηρία νοείται ως
συνώνυμο της ελευθερίας, μολονότι συχνά της αποδίδει ευρύτερο νόημα από αυτην[5]. Ο R.
Panikkar θεωρεί ως δεδομένη την αποκατάσταση των πάντων[6], στηρίζοντας την
άποψή του τόσο σε καινοδιαθηκικά χωρία, όσο και στη χριστιανική παράδοση[7], αλλά
και στο κάτωθι επιχείρημα: ο Θεός δεν μπορεί να τιμωρεί, καθώς αν οφείλει να το
κάνει λόγω υπάρξεως μιας ανώτερης δικαιοσύνης από Αυτόν, τότε παύει να είναι
παντοδύναμος. Από την άλλη, αν τιμωρεί τους ανθρώπους ενώ μπορεί να επιτύχει τα
ίδια αποτελέσματα άνευ τιμωρίας, παύει να είναι Πανάγαθος[8]. Η ολοκλήρωση της ανθρώπινης
φύσεως βρίσκεται στην εν Χριστώ ένωσή της με τον Θεό. Όσο ο άνθρωπος παραμένει
μακριά Του αλλοτριώνεται από την πραγματική του φύση, η οποία παραμένει ελλιπής
και ανολοκλήρωτη[9]. Η επιστροφή του ανθρώπου στον χαμένο παράδεισο και την
πηγή της ίδιας του της υπάρξεως (Θεός-Δημιουργός) και η αποκατάσταση της κατ’
εικόνα Θεού δημιουργηθείσης φύσεώς του αποτελούν τον υπέρτατο σκοπό που αποδέχονται
πολλές άλλες θρησκείες εκτός του Χριστιανισμού[10].
Ο R. Panikkar πρωτοτυπεί και ως προς τον ορισμό που δίνει
στη θρησκεία, θεωρώντας ότι εκτείνεται σε μεγαλύτερο εύρος από τις γνωστές
παραδοσιακές νοηματοδοτήσεις. Όπως προελέχθη, ως θρησκεία θεωρεί οποιοδήποτε αξιακό
σύστημα διακατέχει το σύνολο της ανθρώπινης
υπάρξεως συνδέοντας ή ανάγοντάς τη σε μία πηγή: την πίστη που την οδηγεί στην ελευθερία[11].
Η θρησκεία ενεργοποιεί αυτό το αξιακό σύστημα και το θέτει στο επίκεντρο ενός
σκοπού ζωής. Έτσι, παίρνει τη μορφή πράξεως, μιας ανθρώπινης δραστηριότητας που
όχι μόνο διαφοροποιεί και διαμορφώνει εξωτερικά την ύπαρξή του, αλλά ακόμη και τον
εσωτερικό του κόσμο[12]. Η θρησκεία επομένως, κατά τον R. Panikkar, είναι «το
βαθύτατο υπόστρωμα της ανθρώπινης υπάρξεως
όπου κρίνεται η μοίρα μας, όπου εκφράζονται οι κυριότερες κλίσεις μας, όπου
βιώνεται πραγματικά η ζωή μας και τα ιδανικά μας βρίσκουν την τροφή τους»[13]. Δεν
πρόκειται απλώς για οποιαδήποτε μορφή παραδοσιακής θρησκείας, αλλά για οποιοδήποτε
σύστημα μέσων που επιχειρεί να κάνει τον άνθρωπο να φτάσει στον σκοπό υπάρξεώς
του, με οποιονδήποτε τρόπο και αν νοείται αυτός ο σκοπός[14]. Υιοθετώντας
αυτούς τους ορισμούς για τη θρησκεία είναι προφανές ότι ο Panikkar
συμπεριλαμβάνει σ’ αυτή και όλα τα ιδεολογικά ή φιλοσοφικά κινήματα (Μαρξισμός,
Βουδδισμός, Ανθρωπισμός κ.λπ.) και τις πνευματικές οδούς που βοηθούν τον
άνθρωπο στην αναζήτηση μιας ολοκληρωμένης και ελεύθερης ζωής[15]. Κατ’ αυτόν
τον τρόπο, θεωρεί θρησκευτικό φαινόμενο οποιοδήποτε πνευματικό κίνημα έχει μία
ολιστική θεώρηση της ανθρώπινης φύσεως και αποσκοπεί στην ολοκλήρωση και την απελευθέρωσή
της. Από την άλλη όμως μάς διαβεβαιώνει ότι ο προσωπικός Θεός παίζει εξέχοντα
ρόλο στη θρησκεία, η οποία προβάλλει έτσι μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ του «Εγώ» και
του «Εσύ»[16]. Το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνει στις θρησκείες όχι μόνο τις
παραδοσιακές, αλλά και διάφορα πνευματικά και ιδεολογικά ρεύματα της εποχής, μπορεί
να προέρχεται από την ανησυχία του συγγραφέα να αποδείξει ότι η θρησκεία δεν
περιορίζεται απλώς σ’ ένα δογματικό σύστημα ή credo, αλλά επεκτείνεται και στα
μέσα, τα οποία αποσκοπούν στην απελευθέρωση του ανθρώπου από την καθημερινή του
ζωή. Παράλληλα, υπερβαίνει τόσο την τοπικιστική θεώρηση του θρησκευτικού
φαινομένου, όσο και την τάση εκάστης θρησκείας να μονοπωλήσει τη θεία αλήθεια.
Η βιταλιστική θεώρηση της θρησκείας, όπως πολύ εύστοχα
παρατηρεί ο J. Komulainen[17], είναι ένα ακόμη ιδίωμα τού R. Panikkar, καθώς
συχνότατα χρησιμοποιεί εικόνες από τη φύση προκειμένου να παρομοιάσει τη
θρησκεία μ’ έναν ζωντανό οργανισμό επιρρεπή στις εξωγενείς επιδράσεις. Το
συμπέρασμα αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανταποκρινόμενο πλήρως στην ορολογία
που χρησιμοποιεί όταν αναφέρεται στο φαινόμενο της θρησκείας, καθώς εναλλάσσει
όρους όπως «αμοιβαία γονιμότητα» (mutual fecundation), η οποία οδηγεί στη
(βιολογική) «ποικιλία» (mutation). Το ίδιο βέβαια ισχύει και για τον όρο
«διασταύρωση» (cross-fertilization)[18]. Η χρήση όρων της βιολογίας γενικώτερα
-και κυρίως της βοτανολογίας- δεν είναι απλό ρητορικό σχήμα που επαναλαμβάνει
συχνά ο R. Panikkar, καθώς παραλληλίζει τον κόσμο της θρησκείας και του
πολιτισμού με κήπο. Οι ανθρώπινες αυτές δραστηριότητες θεωρούνται ως μία μορφή
σπόρων, οι όποιες μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο με την εν δυνάμει
μεταμόρφωση αυτών σε καρπούς[19]. Παρόμοιοι είναι και οι όροι που χρησιμοποιεί,
όταν αναφέρεται στη συνάντηση Ινδουισμού και Χριστιανισμού, όπως ο όρος
«μπόλιασμα» (grafting), προκειμένου να επιτευχθεί μία «συμβίωση» μεταξύ των δύο
θρησκειών, χωρίς όμως να καταστραφούν και τα πρωταρχικά φυτά. Σε αλλά σημεία της
πλούσιας εργογραφίας του, όταν αναφέρεται στη συνάντηση ή και τον απλό διάλογο
μεταξύ θρησκειών, δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει όρους όπως «όσμωση» (osmose),
ενώ το ενδεχόμενο αποτέλεσμά τους το ονομάζει κατά κανόνα «νέο καρπό»[20]. Ο παραλληλισμός
των θρησκειών με τον φυτικό κόσμο δεν σταματάει απλώς στη θεώρηση τους ως
ζώντων οργανισμών, οι όποιοι έχουν ανάγκη από «μπόλιασμα» και «διασταυρώσεις», αλλά
επεκτείνεται ακόμη περαιτέρω, όταν αναφέρεται στην «ανάπτυξη» (growth) των
θρησκειών που επιτυγχάνεται όταν αυτές προσλαμβάνουν τα αρμόζοντα στοιχεία μέσω
του διαλόγου με τις άλλες θρησκείες. Για να επιτευχθεί αυτό και ο διάλογος να αποδειχθεί
γόνιμος για κάθε θρησκεία, ο R. Panikkar θεωρεί προϋποθέσεις την υπέρβαση των
ιδεοληψιών που χαρακτηρίζουν κάθε θρησκεία και τη δυνατότητα προσλήψεως
στοιχείων από άλλες παραδόσεις που μπορούν να εμπλουτίσουν κάθε θρησκεία
χωριστά[21].
Β. Το πρόβλημα του θεολογικού «τόπου»
Αφορμή για την ανάπτυξη του πρωτότυπου θεολογικού
οικοδομήματος του R. Panikkar αποτελεί η επιθυμία συναντήσεως της χριστιανικής
θρησκευτικότητας με αυτή του Ινδουισμού και ταυτόχρονα η αδυναμία να υπάρξει
μέχρι τις ήμερες μας ένας γόνιμος θεολογικός διάλογος μεταξύ των δύο αυτών
θεολογικών πυρήνων Ανατολής και Δύσεως[22]. Εν πρώτοις, ο R. Panikkar παρατηρεί
ότι ο Χριστιανισμός γεννήθηκε στην Ιουδαία και προσέλαβε με τρόπο συνθετικό τα
θεμελιώδη στοιχεία του ελληνορωμαϊκού κόσμου (topos είναι ο όρος που χρησιμοποιεί
για να περιγράφει το πλαίσιο εμφανίσεως και προσλήψεως της σκέψεως ενός
θρησκευτικού συστήματος), κυρίως ως προς την κοσμολογική θεώρηση του ανθρώπου
και της θρησκευτικότητας του. Διαπιστώνει ότι αυτά τα γεωγραφικά όρια εμφανίσεως
και εκκολάψεως του Χριστιανισμού λειτουργούν ανασταλτικά ως προς το άνοιγμά του
προς τον κόσμο του Ινδουισμού. Αυτό το άνοιγμα υιοθετήθηκε επίσημα από τη
Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία με τη Β' Βατικανή Σύνοδο, οι αποφάσεις της οποίας
έδειξαν έντονο ενδιαφέρον και για τις θρησκείες πέραν του αβρααμικού
μονοθεϊσμού (Ιουδαϊσμός, Ισλάμ)[23]. Μόνο που ο R. Panikkar με το όλο έργο του θα
επιχειρήσει να δώσει μία άλλη διάσταση σ’ αυτή τη δυνητική συνάντηση
Χριστιανισμού και Ινδουισμού. Γνωρίζοντας την εγγενή αδυναμία του Χριστιανισμού
να προσαρμόσει την εξ αποκαλύψεως θεία αλήθεια σε άλλους πολιτισμούς και εμμένοντας
στη «μεσογειακή κληρονομιά» του, όπως την αποκαλεί ο ίδιος, θα αναστρέψει τους όρους
αυτής της προσεγγίσεως Χριστιανισμού και Ινδουισμού. Αφορμώμενος πλέον από την ινδουιστική
θεώρηση θα προσπαθήσει να ανακαλύψει έναν παγκόσμιο-υπερτοπικό Χριστό, απορρίπτοντας
οποιαδήποτε μονοπωλιακή εικόνα του Θεανθρώπου βασισμένη στη «μεσογειακή
θεώρησή» Του. Πρόκειται για ένα παρθένο έδαφος, το όποιο σκοπεύει να καταστεί
πνευματικά γόνιμο, καθώς θεωρεί το μήνυμα του Χριστιανισμού υπερχωρικό και υπερχρονικό,
υπερβαίνον τα οποία όρια σκέψεως μπορούν να λειτουργήσουν ως τροχοπέδη για τη
διάδοση του σωτηριολογικού του μηνύματος.
(Συνεχίζεται)
* O
αρχιμανδρίτης Νικόδημος Φαρμάκης είναι Δρ. Κοινωνικής Θεολογίας.
Σημειώσεις
1. Myth, Faith and Hermeneutics. Cross
Cultural Studies, New York 1979, σελ. 434: «Religion means way to salvation, or indeed religion claims to be
away of liberation». Για την εν
Χριστώ σωτηρία του
κόσμου βλ. εκτενέστερα το έργο του Salvation in Christ: Concreteness
and Universality, the Supername, Santa Barbara 1972, σελ. 18 κ.εξ.
2. El concepto de Naturaleza. Analisis Historico y
Metafysico de un concepto, Madrid 1951, σελ.
285. Περί της σχέσεως πίστεως, ελευθερίας και
σωτηρίας ως σταδίου τελειώσεως του ανθρώπου βλ. το έργο του L’ homme qui devient Dieu, la foi dimension constitutive de l’ homme,
Aubier, Paris 1969.
3. Myth, Faith and Hermeneutics, σελ. 435.
4. «Religion
is that which makes the fundamental claim to liberate Man. That to which one
adheres in order to acquire what one considers Mans fundamental freedom is a
religion. In the cultural constellation of today’s world, freedom remains the
most deep-seated characteristic of salvation, however one envisions human
perfection». Βλ. Myth, Faith and Hermeneutics, σελ. 434.
5. Myth, Faith and Hermeneutics, σελ. 434: «We can as well interpret
this salvation from the most varied perspectives: from perfect union with God
to mere survival in society, in an otherworldly heaven, individual
annihilation, death, absurd, or whatever». Πρβλ. το
άρθρο του «Religious Pluralism: The Metaphysical Challenge»,
Religious Pluralism, South Bend, ed. University of Notre Dame Press. Indiana
1984.
6. Ένθ’ αν., σελ. 411 και 452.
7. Βλ. την επιχειρηματολογία που αναπτύσσει στο έργο του The Unknown Christ of
Hinduism. Towards an Ecumenical Christophany, London 1981, στηριζόμενος στο
χωρίο Τιμ. A' 2,3-4, σελ. 23-26. Για την απήχηση της αποκαταστάσεως
των πάντων παραπέμπει στο έργο του Θωμά Ακινάτη Summa Theologica II, 67, III,
46. βλ. Myth, Faith and Hermeneutics, σελ. 95.
8. Myth, Faith and Hermeneutics, σελ. 86.
9. Βλ. Christophany: the Fullness of Man, New York 2004, ed. Orbis Books, σελ 21 κ.εξ. Πρβλ. το άρθρο του «The
meaning of Christ’s name in the Universal Economy of Salvation», Evangelization, Dialogue and Development,
ed. Mariasusai Dhavamoni, Roma 1972, σσ. 195-208.
10. Myth, Faith and Hermeneutics, σελ. 445. Σχετικά με
το κοινό αυτό υπόστρωμα των θρησκειών πρβλ. το άρθρο του «The Myth
of Pluralism: the Tower of Babel - A meditation on non-violence», Cross-Currents 29 (1979), σσ. 197-230.
11. L’ homme qui devient Dieu, la foi dimension
constitutive de l’ homme, Aubier, Paris 1969, σελ. 31.
12. L’ homme qui devient Dieu, la foi dimension
constitutive de l’ homme, Aubier, Paris 1969, σελ. 41.
13. Ένθ’ αν., σελ. 97. Πρβλ. «Colligite Fragmenta: For an Integration of Reality»,
From Alienation at Oneness, Proceedings
of the Theology, ed. F. A. Eigo, Villanova University 1977.
14. «Hermeneutique
de la liberte de la religion, la religion comme liberte», Hermeneutique de la liberte religieuse, Aubier-Montaigne, Paris
1968, σελ. 67.
15. «Un
mythe naissant», Le Bouddha et les deux
bouddhismes, ed. J. Langlais, Fides, Montreal, 1975, σελ. 13.
16. Spintualita
indu, Brescia 1975, ed. Lineamenti, Morcelliana, σελ.146. Πρβλ. «Advaita and Bhakti Love and Identity in a
Hindu-Christian Dialogue», Journal of
Oecumenical Studies, Spring, Philadelphia 1970, 7, n. 2, σσ. 299-309.
17. An Emerging Cosmotheandric Religion? R.
Panikkar’s pluralistic theology, Leiden-Brill 2005, σελ. 60.
18. Βλ.
Intra-Religious Dialogue, σελ. 61: «I might almost say effete, when it tries to
express the Christian message in a meaningfull way for our times. Only by
cross-fertilization and mutual fecundation may the present state of affairs be
overcome». Πρβλ. The Unknown Christ,
σελ. 35.
19. Intra-Religious Dialogue, σελ. 28: «Our
point is that non study of an idea, cultural pattern or religious tradition is
adequate unless we consider all its possibilities, just as no botanist can
claim to know a seed until he knows the plant that grows up from the seed».
Πρβλ. τo άρθρο του «The
Dialogical Dialogue», World’s Religions
Traditions, ed. F. Whaling, T&T Clark, Edinburgh 1980.
20. Vedic Experience, σελ. 6.
21. Salvation in Christ: Concreteness and
Universality. The Supername, Santa Barbara 1972, σελ. 75-76.
22. Iδιαίτερα
ενημερωμένη και συνόπτική σχετικά με τη στάση του R.
Panikkar ως προς τον
Διαθρησκειακό Διάλογο είναι η έρευνα του Hall G., «Multi-Faith Dialogue in
Conversation with Raimon Panikkar», Annual
Conference 4th-6th July 2003, Griffith University, Australian Association
of Religions.
23. Βλ.
Concile ecumenique Vatican Π, vol. 2, Les eveques, la vie religieuse, la
formation des pieties, l’education chretienne, les religions non-chretiennes,
ed. Centurion, Paris 1965, σσ. 198-220.
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου