HANS JONAS Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ‘ΕΥΘΥΝΗΣ’ (3)

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ  ΜΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ  ΓΙΑ  ΤΟΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ  ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Συνέχεια από Τετάρτη, 24 Ιανουαρίου  2018

                                            

ΙΙ.  Χαρακτηριστικά τής ηθικής μέχρι σήμερα

       Ας συμπεράνουμε απ’ όσα προηγήθηκαν, εκείνα τα χαρακτηριστικά τής ανθρώπινης πράξης, που είναι σημαντικά για μια σύγκριση με τη σημερινή κατάσταση τών πραγμάτων.

      

1.  Κάθε συναναστροφή με τον εξω-ανθρώπινο κόσμο, με ολόκληρη δηλ. την περιοχή τών τεχνών (techne) (των επιδεξιοτήτων), ήταν – με την εξαίρεση τής ιατρικής – ηθικά ουδέτερη, τόσο όσον αφορά στο αντικείμενο όσο και στο υποκείμενο μιας τέτοιας πράξης. Όσον αφορά στο αντικείμενο, επειδή η ‘τέχνη’, μόνον αμυδρά, παρέσυρε στη συμπάθεια την αυτοσυντηρούμενη φύση τών πραγμάτων, και δεν προέκυπτε έτσι καθόλου το ερώτημα μιας διαρκούς βλάβης στην ακεραιότητα τού αντικειμένου της, τής φυσικής δηλ. συνολικά τάξης· και όσον αφορά στο δραστηριοποιούμενο υποκείμενο, επειδή κατανοείτο η ίδια η τέχνη ως δραστηριότητα, ως ένας περιορισμένος φόρος υποτέλειας στην ανάγκη και όχι ως μια αυτο-δικαιούμενη πρόοδος προς τον κεντρικό σκοπό τής ανθρωπότητας, στον οποίον και δεσμεύονται η ύψιστη προσπάθεια και συμμετοχή τού ανθρώπου. Βρίσκεται κάπου αλλού η πραγματική αποστολή τού ανθρώπου. Δεν διαμορφωνόταν λοιπόν, εν συντομία,  κανένας ‘χώρος’ ηθικής σημασίας από την επίδραση σε μη ανθρώπινα αντικείμενα. 

      2.  Ηθική σημασία υπήρχε μόνον στην άμεση συναναστροφή ανθρώπου προς άνθρωπο, συμπεριλαμβανομένης και της ‘συναναστροφής’ προς τον ίδιον τον εαυτό·  καί κάθε παραδοσιακή ηθική καταλήγει νά είναι ανθρωποκεντρική (anthropozentrisch)

      3. Για την πράξη σ’ αυτήν τη ‘σφαίρα’ η οντότης «άνθρωπος» και η θεμελιακή της κατάσταση, εθεωρείτο ουσιαστικά σταθερή και όχι σαν ένα αντικείμενο μετασχηματίζουσας τέχνης η ίδια η οντότης.

      4.  Το καλό ή το κακό, για το οποίο και έπρεπε να μεριμνά η πράξη, βρισκόταν κοντά στην πράξη (Praxis), είτε σ’ αυτήν την ίδιαν είτε στο άμεσο περιβάλλον της και δεν επρόκειτο για κάποιο αντικείμενο απομακρυσμένου σχεδιασμού.  Ίσχυε δε τόσο ως προς τον χρόνο όσο και ως προς τον  χώρο αυτή η εγγύτητα των σκοπών. Η ενεργητική απόσταση τής πράξης ήταν μικρή, το χρονικό διάστημα πρόβλεψης, σκόπευσης και καταλογισμού σύντομος, ο έλεγχος τών περιστάσεων περιορισμένος.  Η σωστή συμπεριφορά είχε τα άμεσά της κριτήρια και τήν σχεδόν άμεσή της τελείωση. Η δε μακρά πορεία τών συνεπειών επαφίονταν στην τύχη, στή μοίρα ή στην πρόνοια. Αναφερόταν άρα στο Εδώ και Τώρα η ηθική, στις ‘ευκαιρίες’ που παρουσιάζονται ανάμεσα στους ανθρώπους, στις επαναλαμβανόμενες, τυπικές καταστάσεις τής ιδιωτικής και δημόσιας ζωής. Και ‘καλός’ άνθρωπος ήταν εκείνος, που αντιμετώπιζε με αρετή και σοφία αυτές τις ‘ευκαιρίες’, που καλλιεργούσε στον εαυτό του την ικανότητα γι’ αυτό και ‘συμβιβαζόταν’ (ή και ‘συμφωνούσε’…) κατά τα άλλα με το ‘άγνωστο’.

Όλες οι ΄προσταγές’ και ‘αξιώσεις’ τής παραδεδομένης ηθικής φανερώνουν, όσο διαφορετικό κι αν είναι το περιεχόμενό τους, αυτόν τον ‘περιορισμό’ στον άμεσον περίγυρο της ‘πράξης’. «Να αγαπάς τον πλησίον σου όπως τον εαυτόν σου»· «Να πράττης στους άλλους, όπως εύχεσαι να πράττουν κι αυτοί σε σένα»· «Να εκπαιδεύης το παιδί σου στον δρόμο τής αλήθειας»· «Να επιδιώκης την υπεροχή αναπτύσσοντας και πραγματοποιώντας τις καλύτερες δυνατότητες της ύπαρξής σου ως άνθρωπος»· «Να υποτάσσης το προσωπικό σου καλό στο κοινό καλό»· «Να μη μεταχειρίζεσαι ποτέ τον συνάνθρωπό σου απλώς ως ένα μέσο, αλλά πάντοτε και σαν έναν καθεαυτό σκοπό»· και ούτω καθεξής. Παρατηρούμε, πως μετέχουν σε όλες αυτές τις ‘αξιώσεις’ αυτός που πράττει και ο «άλλος» τής πράξης του σ’ ένα κοινό παρόν. Είναι δε αυτοί που ζουν τώρα και βρίσκονται σε μιαν οποιαδήποτε σχέση μαζί μου, που έχουν μιαν απαίτηση για τη συμπεριφορά μου, εφ’ όσον βέβαια τούς ‘προσβάλλει’ με την πράξη ή και με την παράλειψή της.Το ηθικό σύμπαν συνίσταται από σύγχρονους ανθρώπους  και περιορίζεται στην προβλεπόμενη διάρκεια της ζωή τους ο μελλοντικός του ορίζοντας. Ενώ παρόμοια συμβαίνει και με τον τρισδιάστατο ορίζοντα του τόπου, όπου και συναντώνται ως γείτονες, φίλοι ή εχθροί, ως προїστάμενοι και υφιστάμενοι, ως ισχυρότεροι και πιο αδύναμοι αυτός που πράττει και ο άλλος, αλλά και σε όλους τούς άλλους ρόλους, με τους οποίους και συναναστρέφονται οι άνθρωποι. Προσαρμόζονταν σ’ αυτόν τον ‘εγγύς’ κύκλο τής πράξης κάθε ηθικότητα.
Συνάγεται από εδώ, ότι και η γνώση, η οποία απαιτείται πέρα απ’ την ηθική θέληση, για να εγγυηθή την ηθικότητα τής πράξης, αντιστοιχούσε σ’ αυτούς τούς περιορισμούς: Και δεν πρόκειται για τη γνώση τού επιστήμονα ή τού ειδικού, αλλά για ένα είδος γνώσης, ανοιχτό σε όλους τούς καλοπροαίρετους ανθρώπους. Έφτασε μάλιστα να πη ο Καντ, πως «μπορεί να φτάση εύκολα η ανθρώπινη λογική στα ηθικά θέματα, ακόμα και με το πιο μικρό ‘μυαλό’, σε μεγάλη ορθότητα και διεξοδικότητα»· κι ότι «δεν χρειάζεται καμμιά επιστήμη ή φιλοσοφία, για να γνωρίζη κανείς τί πρέπει να κάνη, για να είναι έντιμος και καλός, ή ακόμα και σοφός και ενάρετος… (Η κοινή λογική μπορεί) να ελπίζη εξίσου καλά, να επιτύχη κάτι σωστά, όσο κι ένας φιλόσοφος»· « Για το τί πρέπει να κάνω, ώστε να είναι ηθική η βούλησή μου, δεν χρειάζομαι καμμιά βαθύτατη οξύνοια. Χωρίς εμπειρία όσον αφορά στην πορεία τών πραγμάτων, χωρίς την ικανότητα να αντιλαμβάνομαι όλα όσα συμβαίνουν», μπορώ ωστόσο να γνωρίζω, πώς πρέπει να πράξω ώστε να είμαι σύμφωνος με τους ηθικούς νόμους.
Δεν έφτασαν βέβαια όλοι οι θεωρητικοί τής ηθικής να ελαττώσουν τόσο τη γνωστική πλευρά τής ηθικής πράξης. Ακόμα κι όταν όμως αποκτούσε πολύ μεγαλύτερη σημασία, όπως π.χ. στον Αριστοτέλη, όπου και απαιτεί η γνώση τής κατάστασης κι εκείνου που της αρμόζει σημαντική εμπειρία και κρίση, δεν έχει ωστόσο τίποτα να κάνη με θεωρητική επιστήμη μια τέτοια γνώση. Η οποία ‘κρύβει’ βέβαια μέσα της μια γενική έννοια του ανθρώπινου καλού καθεαυτού, αναφερόμενου στις παραδεκτές σταθερές τής ανθρώπινης φύσης και θέσης, και που μπορεί να τύχη ή και να μην τύχη μιας επεξεργασίας σε μιαν ιδιαίτερη θεωρία. Η μεταφορά όμως αυτού τού ‘καλού’ στην πρακτική ζωή απαιτεί μιαν εντελώς ‘μη θεωρητική’ γνώση τού Εδώ και Τώρα. Κι αυτή η ιδιαίτερη γνώση τής αρετής (το Πού, Πότε, προς Ποιον και Πώς πρέπει να πράξη κάποιος) παραμένει μια άμεση αφορμή ή αιτία, προσδιορίζοντας τόσο την έναρξη όσο και το πέρας τής κάθε ατομικής πράξης. Ενώ ‘αποφασίζεται’ εντελώς μέσα σ’ αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα και το αν είναι «καλή» ή «κακή» η πράξη. Δεν αμφισβητείται ποτέ η αυθεντικότητά της, και η ηθική της ποιότητα ενυπάρχει άμεσα σ’ αυτήν. Κανείς δεν θα θεωρηθή υπεύθυνος για τις ακούσιες, μεταγενέστερες επιδράσεις αυτού που καλώς θέλησε, καλώς σκέφθηκε και καλώς πραγματοποίησε. Ο μικρός βραχίονας της ανθρώπινης δύναμης δεν απαιτούσε κάποιον μακρύ βραχίονα ‘προφητικής’ γνώσης· η ‘ελαχιστότητα’ του ενός ανθρώπου ήταν εξίσου λίγο υπεύθυνη με την ‘ελαχιστότητα’ του άλλου. Και ακριβώς επειδή είναι το ίδιο σε όλους τούς καιρούς και σε όλες τις εποχές το γνωστό στη γενικότητά του ανθρώπινο ‘καλό’, πραγματοποιείται ή ‘τραυματίζεται’ σε κάθε εποχή, ενώ είναι πάντοτε το παρόν ο ‘τέλειος’ τόπος του.

      ( συνεχίζεται )