Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (20)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από Δευτέρα, 19 Μαρτίου 2018

                                                          V

Η ΠΡΟΜΗΘΕΪΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ

 11. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

7. O «μηχανικός εν αποστρατεία»

     

Η εντελώς εύθραυστη αρμονική συνύπαρξη επιστήμης και θρησκείας ήταν καταδικασμένη να μην διαρκέσει για πολύ, αφού η θρησκευτική αιτιολόγηση  τής μηχανιστικής θεωρίας στην οποία αναφερθήκαμε, εμπεριείχε την ίδια της τήν άρνηση και σύντομα θα έχανε κάθε νόημα. Κατ’ αρχήν η έρευνα τού μηχανισμού τών φαινομένων μπορούσε σαφώς να πραγματοποιηθεί με τον Θεό στο περιθώριο, αφού τελικά ο ρόλος τού Θεού στο μηχανιστικό σύστημα περιοριζόταν απλώς σε ένα εναρκτήριο «λάκτισμα» στο ξεκίνημα τής διαδικασίας σύστασης τής μηχανής τού κόσμου καθώς και στη λειτουργία της. Αυτό ακριβώς για το οποίο ο Πασκάλ κατηγορούσε τον Καρτέσιο:

     «Αυτό που δεν μπορώ να συγχωρήσω στον Καρτέσιο είναι ότι, παρότι θα επιθυμούσε να απαλλάξει τη φιλοσοφία του από τον Θεό, δεν μπόρεσε να μην του αναγνωρίσει το εναρκτήριο λάκτισμα που έθεσε τον κόσμο σε λειτουργία· μετά απ’ αυτό ο Θεός τού ήταν ολότελα άχρηστος».

     Έχει λεχθεί επίσης ότι στο σύστημα τού Νεύτωνα ο Θεός δεν είναι παρά ένας «μηχανικός εν αποστρατεία», που δεν έχει πλέον κανένα λόγο να επέμβει. Έτσι σταδιακά ο Θεός μετατρέπεται σε μιαν άχρηστη υπόθεση. Σε ερώτηση τού Ναπολέοντα, ποιος ρόλος αναλογεί στον Θεό στο Σύστημα του κόσμου του, ο Laplace τού απάντησε: «Μεγαλειότατε, δεν μου χρειάστηκε να ανατρέξω σε μια τέτοια υπόθεση».

    Η θεωρία τής βουλησιαρχικής θεολογίας εμπεριείχε ήδη τον σπόρο τής αυτοκατάργησής της, αφού συνδέθηκε στενά με τη μηχανιστική προσέγγιση τής φύσεως. Με την αποδοχή τής απόλυτης ελευθερίας τής θελήσεως τού Θεού επιχειρήθηκε να εξυψωθεί η θεία υπερβατικότητα. Όπως όμως παρατήρησε πολύ εύστοχα ο Leibniz κατά την αντιπαράθεσή του με τον Clarke σχετικά με τη  φυσική τού Νεύτωνα, υπάρχει μια πλήρης αντιστοιχία ανάμεσα στο σύστημα τής απόλυτης θέλησης των μηχανιστών και στο επικούρειο σύστημα τoύ απολύτως τυχαίου: «Η θέληση χωρίς λόγο αντιπροσωπεύει το τυχαίο τών επικούρειων». Και στις δύο περιπτώσεις συναντάμε τελικά έναν απόλυτο παραλογισμό, καθώς τόσο στην απόλυτη βουλησιαρχία όσο και στην παράλογη  παρέγκλιση τών ατόμων τής επικούρειας φιλοσοφίας η ύπαρξη τού κόσμου εμφανίζεται στερημένη κάθε λογικής αιτίας. Και στις δύο περιπτώσεις δεν υπάρχει απολύτως καμία δυνατότητα επιλογής ανάμεσα σε ισότιμες δυνατότητες, είτε πρόκειται για τα επικούρεια άτομα, είτε για  το απόλυτο διάστημα του Νεύτωνα. Από τον 18^ον αιώνα, αλλά κυρίως από τον 19^ον, η μηχανική επιστήμη, η οποία απαλλάσσεται από τη θεώρηση αιτίων και στόχων και εδράζεται στα φαινόμενα, θα παραγνωρίσει εντελώς το πρόβλημα τής ύπαρξης ή  μή τού Θεού, και του τρόπου με τον οποίον αυτός δημιούργησε τον κόσμο.

8. «Θάνατος τής φύσης; »

     
Το εξαιρετικά πολύπλοκο φαινόμενο τής μηχανικής επανάστασης, που περιγράψαμε εν συντομία, απασχόλησε πολλούς μελετητές. Σχετικά μ’ αυτό το φαινόμενο, μερικοί απ’ αυτούς αναφέρθηκαν σ’ έναν «θάνατο της φύσης». Αυτός είναι και ο τίτλος ενός εξαιρετικά ενδιαφέροντος βιβλίου τής Carolyn Merchant.

     Πρόκειται για μιαν εντυπωσιακή, αλλά τελικά αρκετά ασαφή δήλωση. Θα μπορούσε να σημαίνει απλώς το τέλος τής αντίληψης που είχαν για τη φύση πριν από τη μηχανική επανάσταση οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι, κάτι που όντως συνέβη και για το οποίο οι φιλόσοφοι τής εποχής είχαν συνείδηση. Μέχρι τότε η φύση αντιμετωπίζονταν σαν ένα υποκείμενο σε δράση, είτε με τη μορφή τού ίδιου τού Θεού, είτε μιας κατώτερης δύναμης που υπηρετούσε τον Θεό. Στο έργο του Πραγματεία του κόσμου ο Καρτέσιος απορρίπτει ρητά αυτή την αντίληψη: «Μιλώντας για τη Φύση, δεν αναφέρομαι κατά κανέναν τρόπο σε κάποια Θεά η κάποιαν άλλη φανταστική δύναμη, αλλά […] χρησιμοποιώ αυτή τη λέξη για να προσδιορίσω την ίδια την  Ύλη». Για τον Καρτέσιο τελικά η έννοια «Φύση» σήμαινε είτε την επίδραση της θείας ενέργειας στην Ύλη, είτε την ίδια την Ύλη, είτε το σύνολο των νόμων που τοποθέτησε ο Θεός μέσα στην Ύλη. Ο Robert Boyle, το 1686 αφιερώνει μιαν πραγματεία στην έννοια τής φύσης. Αρνείται ρητά την ιδέα τής προσωποποίησής της. Κατά την άποψή του, αντί να λέμε η φύση προκαλεί τούτο ή εκείνο το αποτέλεσμα είναι σωστότερο να λέμε: τούτο ή εκείνο το γεγονός συνέβη κατά τη φύση, δηλαδή σύμφωνα με το σύστημα των νόμων που δημιούργησε ο Θεός.

     Μπορούμε όμως να αναρωτηθούμε, αν ήταν όντως δυνατόν η μετατροπή τής ιδέας περί τής φύσεως στο μυαλό μιας ‘μικροσκοπικής’ ομάδας επιστημόνων και φιλοσόφων να προκαλέσει μια ριζική μετατροπή τής συμπεριφοράς τής ανθρωπότητας απέναντι στη φύση, έναν «θάνατο της φύσης». Η σχέση τού ανθρώπου με τη φύση τροποποιήθηκε σταδιακά και σε βάθος στις αρχές του 19^ου αιώνα, και από τη στιγμή που άρχισε η βιομηχανοποίηση τής παραγωγής και η εξέλιξη τής τεχνικής, προσέλαβε καθολικές διαστάσεις. Ορισμένοι φιλόσοφοι είχαν προαισθανθεί τον 18^ον αιώνα αυτή την εξέλιξη και είχαν προτείνει μια διαφορετική προσέγγιση τής φύσεως. Στα έργα της τέχνης τού 17^ου και 18^ου αιώνα, που συχνά κατευθύνονται από τους ίδιους τους επιστήμονες, η φύση εξακολουθεί να έχει προσωποποιημένη μορφή. Και παραδόξως, όπως θα δούμε στη συνέχεια, στα εξώφυλλα τών επιστημονικών εγχειριδίων της εποχής τής νέας επιστήμης η Φύση εμφανίζεται με το πρόσωπο της αιγύπτιας θεάς Ίσιδας, ενώ εξ άλλου η Ίσις-Φύση καθίσταται αντικείμενο λατρείας κατά την επαναστατική και ρομαντική εποχή.

(συνεχίζεται)