ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ (9)

Συνέχεια από: Πέμπτη 8 Φεβρουαρίου 2018

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ
Και ο Χριστιανικός Πλατωνισμός.

του Salvatore Lilla!

          

4. Οι Καππαδόκες Πατέρες (συνέχεια).

         

Συναντούμε λοιπόν μία απο τις πιό χαρακτηριστικές πλευρές τού Τριαδικού στοχασμού τών Καππαδοκών, η οποία είναι δυνατόν να κατανοηθεί επαρκώς μόνον εφόσον κρατήσουμε στον λογαριασμό μας το νεοπλατωνικό τους θεμέλιο. Τίποτα δέν μπορεί να την συνθέσει καλύτερα απο την διατύπωση: "ενότης στην διάκριση, διάκριση στην ενότητα" την οποία υπέβαλαν ο Dodds και ο Beierwaltes!

          Ο Γρηγόριος Νύσσης εκθέτει καθαρά αυτή την σύλληψη στην σύντομη πραγματεία του περί διαφοράς ουσίας και Υποστάσεως, η οποία διεσώθη σαν η Επιστολή 38 του Μ.Βασιλείου. "Ούτε η διάκριση ανάμεσα στις υποστάσεις μπορεί να διακόψει την συνέχεια τής φύσεως, ούτε η κοινότης τής ουσίας μπορεί να συσκοτίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά βάσει των οποίων οι υποστάσεις μπορούν να αναγνωρισθούν. Να μήν εκπλήσσεσαι όταν δηλώνουμε ότι η ίδια πραγματικότης είναι ενωμένη και χωρισμένη μαζί και εάν σκεπτόμαστε αινιγματικά για μία νέα και θαυμαστή μορφή διακεκριμένης ενότητος και ενωμένης διακρίσεως". Παρότι όμως η ιδέα τής αμοιβαίας παρουσίας τών τριών προσώπων τής Τριάδος (ο Ιωάννης Δαμασκηνός θα την ονομάσει περιχώρηση) έχει μία σταθερή αγιογραφική βάση, εδώ είμαστε επίσης απέναντι στην νεοπλατωνική ιδέα τής αμοιβαίας, τέλειας μίξεως τών ασώματων πραγματικοτήτων, η οποία όμως αποκλείει κάθε ανάμειξη, και τις διατηρεί διακεκριμένες την μία απο την άλλη! Ο H.Dorrie φανέρωσε πειστικά ότι ο Πορφύριος, στο "Σύμμεικτα Ζητήματα", υποστήριξε ότι τα νοητά είναι ταυτοχρόνως εσωτερικά ενωμένα το ένα στο άλλο και παρ'όλα αυτά δέν αναμειγνύονται. Επειδή σύμφωνα με την μαρτυρία τού Δαμάσκιου την οποία αναφέραμε ήδη, ο Πορφύριος ονόμασε την Τριάδα του υπέρτατο νοητό, είναι δυνατόν νά εφάρμοσε την γενική του σύλληψη τής αναμείξεως τών νοητών και στα τρία νοητά μέλη τής Τριάδος του! Εάν αυτό είναι αλήθεια τότε η θεωρία τών πρώτων αρχών του Πορφύριου πρέπει να υπολογισθεί σαν το προηγούμενο τού ορθοδόξου Τριαδικού δόματος τών Καππαδοκών, όχι μόνον απο την άποψη τής συλλήψεως τής Τριπλής μονάδος, αλλά και απο εκείνο τής ιδιαίτερης αλληλεξαρτήσεως ανάμεσα στις υποστάσεις. Το δόγμα τής ενώσεως και τής αναμείξεως των νοητών έχει μία μακρά ιστορία στο εσωτερικό τού νεοπλατωνισμού (την βρίσκουμε και στον Νουμένιο, τον Αμμώνιο, τον Πλωτίνο, τον Αμέλιο, τον Ιάμβλιχο και τον Πρόκλο) και σε τελευταία ανάλυση απηχεί την αλληλεξάρτηση όλων των πραγμάτων τής Στοάς και τις ομοιομέρειες τού Αναξαγόρα!

          Ένα νεοπλατωνικό θεμέλιο χαρακτηρίζει και την διατύπωση "μία φύση (ή ουσία, ή Θεότης), ένας μοναδικός Θεός-τρείς υποστάσεις" την οποία υιοθέτησε και ο Δίδυμος και οι Καππαδόκες, όπως και η σύνοδος τής Κων/πόλεως του 381. Όταν διαπραγματευθήκαμε τον Δίδυμο και τον Κύριλλο, αναφέραμε ένα χωρίο τής ιστορίας τής φιλοσοφίας τού Πορφύριου στο οποίο η Θεία ουσία παρουσιάζεται εκτεταμένη μέχρι την τρίτη υπόσταση. Εδώ οφείλουμε να προσθέσουμε ότι ο Πλωτίνος χρησιμοποιεί την έκφραση "μία φύση" για να διευκρινίσει ότι η ψυχή τού κόσμου παραμένει μία και δέν χάνει την βασική της ενότητα παρά τήν παρουσία της στις διάφορες, ιδιαίτερες ψυχές τών ζωντανών όντων. Με τον ίδιο τρόπο η φύση τής Θεότητος παραμένει μία και ταυτόσημος παρότι εξίσου παρούσα σε καθένα απο τα πρόσωπα τής Τριάδος (Ενν. IV. 7.11. "μία φύσις η οποία ζεί ενεργεία", μία μοναδική φύσις είναι πολλαπλότης, VI, 4,4!).

          Η υιοθέτηση τής εκφράσεως τού Πλωτίνου "μία φύσις", δέν είναι φυσικά το μοναδικό σημείο επαφής ανάμεσα στην Θεολογία τών Καππαδοκών και την Μεταφυσική τού Πλωτίνου. Θα περιοριστούμε εδώ να δούμε με συντομία μερικές σημαντικές αντιστοιχίες. Θα πραγματευθούμε κυρίως ολόκληρη την Θεότητα και τα δύο πρώτα πρόσωπα τής Τριάδος και θα συνεχίσουμε με το τρίτο!

          1. Όταν προσπαθούν να περιγράψουν την Θεότητα, οι Καππαδόκες καταφεύγουν συνήθως στις διάφορες αρνητικές ιδιότητες οι οποίες είναι χαρακτηριστικές και του Ενός του Πλωτίνου, της πρώτης αρχής τής προηγούμενης Πλατωνικής παραδόσεως, τού Θεού τού Φίλωνος και τού Ενός τής πρώτης υποστάσεως τού Παρμενίδη!

          2. Ο Γρηγόριος Νύσσης αναφέρεται καθαρά στην αφαίρεση απο τον Θεό όλων των δυνατών ιδιοτήτων. Η ίδια μέθοδος χρησιμοποιείται απο τον Πλωτίνο και στον μεσοπλατωνισμό απο τον Κέλσο, στην προσπάθεια τους να πλησιάσουν την πρώτη αρχή!

          3. Ο Πατήρ είναι η ρίζα και η πηγή. Και οι δύο εικόνες αναφέρονται απο τον Πλωτίνο στο Ένα. ( Ενν. ΙΙΙ, 3,7).

          4. Όπως η πρώτη αρχή τού Πλωτίνου, ο Θεός είναι το "πρώτο αγαθό" και είναι επιθυμητός απο όλα τα όντα! (Ενν. 1,7,1).

          5. Επειδή είναι δύσκολη η κατάκτηση, ο Θεός μπορεί να παρομοιασθεί στο πιό εσωτερικό μέρος ενός ιερού. Η ίδια εικόνα εφαρμόστηκε απο τον Πλωτίνο στο Ένα (Ενν. VI, 9,11).

6. Όλες οι ιδιότητες τού Θεού ανήκουν στην φύση Του και δέν είναι απλά συμβεβηκότα τα οποία προέρχονται απ'έξω. Με τον ίδιο τρόπο η πρώτη αρχή τού Πλωτίνου είναι το απόλυτο αγαθό και δέν είναι απλώς "αγαθή", απο την στιγμή που δέν λαμβάνει το αγαθό απο μία πιό υψηλή αρχή! (Γρ. Νύσσης, Ζωή Μωυσή 1, Ενν. V, 5,13).

          7. Όπως το Ένα τού Πλωτίνου, ο Υιός είναι η πηγή τής ζωής (Βασίλεως Ομ. 15,2- Ενν. ΙΙΙ, 8,10).

          8.Ο Πατήρ είναι η "πρωταρχική μορφή", συγκρινόμενη με την μορφή τών μορφών τού Πλωτίνου, η οποία παράγεται απο το Ένα και ταυτίζεται με την δεύτερη υπόσταση !

          9. Ο Υιός είναι η δόξα τής ουσίας τού Πατρός απο όπου προέρχεται. Με τον ίδιο τρόπο η αιωνιότης (αιών) του Πλωτίνου είναι η δόξα τής ουσίας απο την οποία προέρχεται και η οποία είναι ο απόλυτος νοητός κόσμος, ταυτόσημος με την δεύτερη υπόσταση και ο νούς είναι με την σειρά του η δόξα του Ενός, παρομοιάζον στον ήλιο! (Ενν ΙΙΙ 7,3).

          10. Δέν υπάρχει χωρισμός, δέν υπάρχει κενό, διάλειμμα, ανάμεσα στον Πατέρα και τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα έτσι όπως οι τρείς υποστάσεις τού Πλωτίνου, παρότι κατέχουν τρία διαφορετικά επίπεδα δέν είναι χωρισμένες η μία απο την άλλη! (Ενν. V, 1,6).

          11. Κανένα πάθος, καμμία υποδιαίρεση, καμμία αλλοτρίωση οποιουδήποτε γένους κατακτά τον Πατέρα στην γένεση τού Υιού, και με τον ίδιο τρόπο, παρά την γένεση τού νού, το Ενα τού Πλωτίνου παραμένει ακριβώς το ίδιο και δέν υφίσταται κανένα διαχωρισμό. (Βασ. Ομιλ. 16,3- Ενν. V,4,2).

          12.Όπως με τον νού τού Πλωτίνου ο Υιός γενάται ab aeterno έξω απο τον χρόνο (Βασ. Ομιλ. 16,2-Ενν V 1,6).

          13 Η ζωή ανήκει στην εσωτερική ουσία τού λόγου και δέν είναι κάτι που προστίθεται σ'Αυτόν. Κατά τον ίδιο τρόπο η παρουσία όλων τών όντων στον νού δέν είναι το αποτέλεσμα ενός ίχνους προερχόμενου απ'έξω, αλλά είναι μέρος απαραίτητο τού Είναι και τού νού, και είναι ταυτόσημη με την ζωή. (Αριστ. Μετ. 1072 b 26-7, "η δραστηριότης του νού είναι πράγματι, ζωή".

          14. Η γένεση τού Υιού είναι ταυτόσημη με την γονιμοποιό θέληση τού Πατρός, ακριβώς όπως η γένεση του νού είναι μία ενέργεια ταυτόσημη με την θέληση τής δημιουργίας, η οποία χαρακτηρίζει το Ένα. (Γρ. Ναζ. Ομ. 29,6-Ενν, V,3,12).

          15. Όπως όλα τα μοντέλλα των αρετών και των όντων είναι παρόντα στον νού τού Πλωτίνου και τού Πορφύριου, έτσι όλα τα μοντέλλα των αρετών είναι παρόντα τον Χριστό και όλα τα μοντέλλα τών όντων περιέχονται στην Θεία Σοφία! (Γρ. Ναζ. Ομιλ, 29-6 Ενν. V, 3,12).

          Θα ήταν όμως λάθος να βλέπαμε μία ολοκληρωτική αντιστοιχία ανάμεσα στο πρώτο πρόσωπο τής Τριάδος των Καππαδοκών και το Ένα του Πλωτίνου. Όπως ο Θεός τού Κλήμη και τού Ωριγένη, αλλά διαφορετικά απο το Ένα τού Πλωτίνου ο Πατήρ τών Καππαδοκών είναι ένας σκεπτόμενος νούς, (Βασ. Ομ. 16,3. Ναζ. Ομιλ. 20,10-30,20). Επιπλέον ακόμη και εξ'αιτίας τής πολεμικής εναντίον τών Αρειανών, οι Καππαδόκες δέν μπορούσαν να τον στερήσουν τελείως απο μία ουσία, η παρουσία τής οποίας στο Ένα είναι κατηγορηματικώς αποκλεισμένη απο τον Πλωτίνο (Ενν. V, 5,6). Για τον Πλωτίνο το Είναι έχει καταγωγή, καθότι η ενέργεια η οποία απορρέει απο το Ε΄να σταματά δίπλα του (V, 2,1) Πρέπει επίσης να υπογραμμίσουμε ακόμη μία αποκαλυπτική διαφορά: ενώ ο Πλωτίνος υπολογίζει την απειρία σαν ένα προϊόν εκ του Ενός, τού Ενός, σαν το αποτέλεσμα τής εκχυλίσεως τής άπειρης γενεσιουργού δύναμής του και σαν το θεμελιώδες στοιχείο τής δευτέρας υποστάσεως (Ενν. ΙΙ, 4,15-VI,5,11), ο Γρηγόριος Νύσσης και ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός δέν διστάζουν να ταυτίσουν τον Θεό με το ίδιο το άπειρο (Γρ. Ναζ. Ομιλ. 38,7). Και σ'αυτό το ιδιαίτερο σημείο θα τους ακολουθήσει και ο Αρεοπαγίτης.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.