N. Μαυρίδης: Πνεύμα εναντίον Διάνοιας

Νίκος Μαυρίδης

Για την ομιλία του Αλέξανδρου Σολζενίτσιν στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ

Το 1978, ο Αλέξανδρος Σολζενίτσιν δίνει μία ονομαστή ομιλία στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Η ομιλία αυτή είναι μια ολομέτωπη επίθεση στην «Δύση» και τον πολιτισμό της[1] Παρά την σφοδρή του επίθεση έναντι του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού, οι ακροατές χειροκροτούν μετ’ επιτάσεως και κάποιοι ξεσπούν σε δάκρυα συγκίνησης. Εκείνο που προφανώς ενδιαφέρει τους ανθρώπους στο Χάρβαρντ δεν είναι η κριτική του Σολζενίτσιν προς την Δύση. Ενδιαφέρει η συμβολική εικόνα ενός νομπελίστα Ρώσου συγγραφέα που μιλάει ελευθέρως, ακωλύτως και δύναται να κατακρίνει ακόμη και αυτούς στους οποίους βρήκε άσυλο, αυτός, ένα ικέτης, ένας εξόριστος.

Η ομιλία λαμβάνει χώρα σε ένα πανεπιστήμιο, το οποίο συνιστά το κεντρικό σύμβολο του νεωτερικού, εφηβικού πολιτισμού της Αμερικής, το «IQ»: κρανιακή κάψα κενή και ως εκ τούτου ξεκούραστη, γρηγορόστροφη, αθώα, αφοπλιστικά ευρηματική. Πρόκειται για την διάνοια, κόψη του μυαλού, κενωμένη από το πάθος και το μάθος της αρχαιοελληνικής Πόλης, την «συστηματική»πνευματικότητα της Γηραιάς Ηπείρου και το ιερό πνεύμα της σοφής και παλαιάς των ημερών Ασίας. Ο Σολζενίτσιν νοιώθει αμήχανος ενώπιον αυτού του νεάζοντος πολιτισμού[2].

Έρχεται από μία πατρίδα που, στην κυριολεξία, τον εξέμεσε στην ξενιτειά· άτοπος σε κάθε κόχη της γης. Μοναδικά του όπλα, η λογοτεχνική αυθεντία του νομπελίστα, η δοκιμασία του στα ιδιότυπα νεωτερικά μοναστήρια της σοσιαλιστικής Αρκαδίας, τραγική εμπειρία που τον αναγορεύει σε λαβωμένο εξωτικό ζώο στα ευαίσθητα και πονόψυχα σαλόνια των αμερικανών φιλελεύθερων και αριστερών ριζοσπαστών «από τζάκι»[3], αλλά το κυριότερο: η βαθύτερη πεποίθηση ότι η «Ρωσική Ιδέα», η υπέρβαση της μογγολικής, τατάρικης σκληρότητας της στέπας διά της ενσάρκωσης του σταυρικού μαρτυρίου συνιστά την ιστορική προοπτική, την αναπόδραστη μοίρα του Αμερικανού εφήβου, αυτού του ρωμαίου στρατιώτη, που κάτω από τον Σταυρό, βασανίζει τον Παράκλητο, χωρίς να γνωρίζει «τι ποιεί».

Ο Σολζενίτσιν, ο παλαιοημερολογίτης, απευθύνεται στον λαό του «Νέου Ισραήλ», ο οποίος, κατά τον Χέρμαν Μέλβιλ, στον περίφημο «Ασπροζακέτα», θα αναλάβει την ιστορική αποστολή να καταργήσει τον νόμο του μαστιγίου[4]. Τούτο, προφανώς, θα επιτελεσθεί διά της χριστιανικής, εκκοσμικευμένης, προτεσταντικής ηθικής, του φιλελεύθερου, ειρηνικού, εμπορικού πλουτισμού και της αγγλοσαξωνικής εύρεσης της δημοσιογραφίας, συμβόλου της «συζητούσας τάξης», ήγουν της αστικής. Εξυπακούεται, ότι για όσους επιμένουν στην χρήση του μαστιγίου, προβλέπεται μαστίγιο[5]. OΣολζενίτσιν, κατά την διάρκεια της ομιλίας του, επικεντρώνεται στη μέγιστη ένδειξη της παρακμής της Δύσης, την «απώλεια του κουράγιου, του θάρρους», ενός πολιτισμού που ζη εν πνεύματι απόλυτης ασφαλείας. Όπως λέει χαρακτηριστικά: «οι βιολόγοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι η υπερβολική ασφάλεια και ευζωία δεν συμπεριλαμβάνονται στα πλεονεκτήματα ενός ζωντανού οργανισμού». Ο τόνος της ομιλίας είναι διπλωματικός, νηφάλιος, ωστόσο αυτή η ασκητική, προφητική κατατομή εξαπολύει κατάρες φοβερές. «Οι πρώην αποικίες» λέει «πρόκειται, οσονούπω, να εμφανίσουν στην Δύση τον λογαριασμό για την έργα της στον Τρίτο Κόσμο» και συνεχίζει «είναι αμφίβολο αν αυτός ο λογαριασμός θα μπορέσει να πληρωθεί, ακόμη και αν η Δύση εκποιήσει όλα τα περιουσιακά της στοιχεία». Ο τίγρης της στέπας, ο «Ντέρζου Ουζαλά», το πνεύμα της «Τρίτης Ρώμης», της ανατολικής Ρώμης που θα αναλάβει την ηγεσία και την υπεράσπιση του ιερού σώματος της Ασίας. Ο βασανιστής του Σολζενίτσιν, ο «πατερούλης» Στάλιν, είναι εκείνη η ιστορική φυσιογνωμία που θα μετατοπίσει ελαφρώς, αλλά σημαινόντως, την δυτικόφρονη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου, προς το όραμα του Ευρασιανισμού[6].

Η «απώλεια του κουράγιου» συνδέεται με την υποχώρηση των πνευματικών δυνάμεων του δυτικού πολιτισμού. Ο Σολζενίτσιν εννοεί ότι το «Απόλυτο Πνεύμα», η πνευματική εσχατιά της Δύσης, είναι η στειρωμένη από τον μεταφυσικό πλούτο του παρελθόντος τεχνολογική διάνοια των «Νέων Χρόνων», που προτάσσει ως κριτήριο της αλήθειας τον πραγματισμό του αποτελέσματος και τηνμεταρσίωση του χοϊκού ανθρώπου. Το ρωσικό πνεύμα, η ιδέα που κομίζει η Αγία Ρωσία είναι οι πληγές του Χριστού με τις οποίες εμφανίζεται ο επιζήσας του γκουλάγκ Σολζενίτσιν ενώπιον του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαστηρίου, του Χάρβαρντ. Για το αμερικανικό ακροατήριο, η χριστιανική σταύρωση, το πάθος – μάθος του αρχαιοελληνικού τραγωδιακού ήρωα συνιστά μία ανήκουστη, σχεδόν σκανδαλώδη προοπτική για την ασφάλεια του δυτικού ατόμου. Αυτή η υπαρξιακή συνθήκη αποτελεί και την πεμπτουσία, την απώτατη διδαχή της αμερικάνικης ταινίας «Θρίλερ»: το πάσχειν, δεν μπορεί παρά να είναι το εις το διηνεκές απραγματοποίητο αντικείμενο ενός κακού ονείρου, ενός εφιάλτη. Η εξύπνια πραγματικότητα, υπό τον γνώμονα του αμερικανικού πραγματισμού, εξαφανίζει την ίδια την ύπαρξη του κακού.

Λογοτεχνικός αντίπους των ανωτέρω, το Rakovyl Korpus[7], του Σολζενίτσιν, όπου περιγράφεται πολυφωνικώς η ζωή επί σταλινικού καθεστώτος, ασθενών που πάσχουν από την επάρατη νόσο, σ’ ένα απομακρυσμένο σοβιετικό, μετασταλινικό νοσοκομείο της Τασκένδης. Εδώ, η εντυπωσιακή σύλληψη του Σολζενίτσιν είναι η κατάργηση της οποιασδήποτε προοπτικής της νεωτερικής θνητότητας.

Η νεωτερική έννοια της θνητότητας, έννοια πολεμική προς την χριστιανική αντίληψη τής μετά θάνατον ζωής, εδράζεται στον φαουστικό μύθο. Βέβαιος ο θάνατος, αβέβαιος έως αδύνατος ομεταθανάτιος εν Θεώ βίος. Ο χρόνος λοιπόν του προθανάτιου βίου πρέπει να αναχθεί στο απόλυτο, στην αιωνιότητα. Μόνο το συμβόλαιο με έναν εκπεπτωκότα κοσμικό θεό, τον «Μεγάλο Πτερνιστή», τον Εωσφόρο, μπορεί να αθανατίσει το παρόν στην απόλυτη επιθυμία του νου. Έτσι διά της θνητότητας εισάγεται τεχνηέντως η άρνηση του θανάτου διά της κατάφασης ενός αδημιούργητου αιώνιου κόσμου. Ιδού η πηγή της «υπερβατολογικής» νεωτερικότητας: η ενδοκόσμια μεταφυσική, ήγουν η Ηθική που θα «καθαρίσει» τον κόσμο από την βία του ιερού (Χρόνος, Πατέρας, Θάνατος) και θα αποκαταστήσει εσαεί την αγαθότητα της άφθαρτης μήτρας του κόσμου.

Στον Σολζενίτσιν η επάρατος νόσος καταργεί την ατελεύτητη προοπτική του θανάτου και εμφανίζει την «μνήμη θανάτου», την καθημερινή βιοτή του ορθόδοξου ασκητή που ζη αναμένοντας τον εσπερινό του θάνατο. Η «μνήμη θανάτου» είναι που σώζει εν τέλει τον Κοστογκλότοφ (και τον ίδιο τον συγγραφέα που πέρασε και αυτήν την δοκιμασία αρκετά νέος) από την ανίατη ασθένεια.

Όλο το έργο του Σολζενίτσιν είναι μία ανατομία της ειρκτής. Ο Σπυρίδων, στο βιρτουόζικο «Πρώτος Κύκλος»[8], ο Σούχωφ και ο Τούριν στο « Οι τρεις μέρες του Ιβάν Ντενίσοβιτς», η Ματριόνα στο βραχύ αλλά σημαντικό «Το σπίτι της Ματριόνα»[9], είναι οι σκιές του ανθρώπου της γης, έγκλειστες στον Άδη της Τεχνητής Φύσης που συνιστά το πανοπτικό νεωτερικό κράτος.

Η ειρκτή που περιγράφει ο Σολζενίτσιν είναι η τερατώδης αντίφαση που κληρονόμησε στην Ρωσία, ο γερμανισμός και ο νορδισμός, των δύο αποφοίτων (κατά τον θεατρολόγο Γιαν Κοτ) της Βιττεμβέργης, του Φάουστ και του Άμλετ. Ο νορδικός πειραματισμός και η εφευρετικότητα, απαραίτητα στοιχεία για να προσεγγίσει το σταλινικό σοβιετικό κράτος την προηγμένη Δύση, η λουθηρανική απουσία της οποιασδήποτε ελευθερίας της βούλησης (ο άνθρωπος: ένα γαϊδούρι με αναβάτη τον Διάβολο) και η αέναη τευτονική ελευθερία[10] έναντι του ρωμαϊκού νόμου. Καθαρή τρέλα! Ο Σολζενίτσιν με το έργο του και κυρίως με την ιστορική του ομιλία στο Χάρβαρντ, υπενθυμίζει εμφατικά στην μεταμοντέρνα Αμερική της φροϋδικής ψυχανάλυσης, ότι ο Λόγος της Ψυχής, ο κόσμος του ψυχολογικού υποκειμένου δεν μπορεί να λύσει το θεμελιώδες πρόβλημα που θέτει η Ψυχή από την εποχή της ομηρικής Νέκυιας: την απώλεια του σώματος.  

Σημειώσεις

1. Η ομιλία μπορεί να αναγνωσθεί στο: http://www.antifono.gr/portal/κατηγορίες/φιλοσοφία-επιστημολογία/άρθρα/4755-αποφοιτήριος-λόγος-στο-harvard-8-ιουνίου-1978.html

2. Πρόκειται στην ουσία για μια παλιμπαιδίζουσα Ευρώπη: πουριτανισμός (τεχνική, λειτουργική χρήση της αγάπης ως πνεύματος) – πανηδονισμός (τεχνική, λειτουργική χρήση του έρωτα ως φύσεως). Πρόκειται για όψεις του ίδιου νομίσματος, συναρθρώσεις των περίφημων ethics, ηθικολογικού πανοπτικού της δυτικής νεωτερικής μητριαρχίας. Η τεχνική χρήση της αγάπης και του έρωτα αφορά στο όραμα της τελειότητας του Ανθρώπου (ο νεωτερικός ανθρωπόθεος), η μήτρα, η Μητέρα συναρτάται με την μεγίστη δύναμη και πλέον την μεγίστη αδυναμία του πολιτισμού μας: διαφάνεια της ηθικής, αδιαφάνεια της ισχύος. Εξ ου και το πρόβλημα του νιτσεϊκού μηδενισμού: θέλει να εξοντώσει την ηθική, αλλά πώς να πάει «πέραν του καλού και του κακού», όταν το μόνο όχημα προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η ανάληψη του κακού; 

3. Έτοιμοι πάντοτε να «αλλάξουν τον κόσμο» (προς όφελός τους), με ουρανομήκη θρασύτητα, οι ευνοούμενοι της κοινωνίας, οι γιοι και οι κόρες του πάλαι ποτέ αστικού δεξιοχριστιανικού κατεστημένου, που εκπροσωπούσαν την πιο χυδαία ανισότητα, ζητούσαν με λύσσα και μανία έναν κόσμο ισότητας και δικαιοσύνης, χωρίς βεβαίως να παραιτηθούν από τις προίκες της αδικίας και της παρασιτίας, τα πολυτελή και υπερεξοπλισμένα πανεπιστήμια, τα εφηβικά ψυχεδελικά ξεφάντωματα, τα ταξίδια σε όλο τον κόσμο (για να «παρατηρήσουν» τον ανθρώπινο πόνο του Τρίτου Κόσμου), το ανέμελο, τεθλιμμένο και οργισμένο ύφος του αιώνιου παιδιού που δεν γνώρισε ούτε μία μέρα βιοπάλης. Ως είθισται, μετά τα τριάντα, οι έφηβοι αυτοί έγιναν και γίνονται, αίφνης, εξαιρετικά πραγματιστές, χωρίς βεβαίως να απωλέσουν ίχνος από την οργίλη επαναστατική ρητορεία, η οποία απλούστατα «ιδρυματοποιείται» όταν φέρει σημάδια από την βαναυσότητα της μικροαστικής εκτελεστικής εξουσίας. Ένας κόσμος θαυμάσιων, βολικών προθέσεων: «νομεγκλατούρα» επί καπιταλισμού, νομεγκλατούρα επί ενδεχόμενης επανάστασης.

4. Το μυθιστόρημα του Μέλβιλ, «Ο Ασπροζακέτας» (White Jacket ) αποτελεί μία λογοτεχνική συγκριτική μελέτη του βρετανικού και του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού. Στο βρετανικό ναυτικό βασιλεύει η ποινή της μαστίγωσης, ακόμη και για το πιο απλό παράπτωμα. Η δημόσια μαστίγωση του ναύτη, πέραν του πόνου, ενέχει το στοιχείο της οδυνηρής δημόσιας ταπείνωσης. Στο αμερικανικό ναυτικό η ποινή της μαστίγωσης μειώνεται δραστικά έως εξαφανίσεως.

5. Ο σπουδαίος αυτός ανθρωπολόγος ή ακριβέστερα «μυθολόγος», ο Τζόζεφ Κάμπελ, εξηγεί την ανθρωπολογική αυτή στάση, διά της ερμηνείας των συμβόλων που αντικρίζει κανείς στο δολάριο: στην δεξιά πλευρά του δολαρίου διακρίνεται ο αετός, σύμβολο, κατά τον Κάμπελ, της καθόδου του Θεού στην γη, τον κατεξοχήν χώρο της δράσης (ο περίφημος αμερικάνικος πραγματισμός). Σύμβολο, ταυτοχρόνως, κατά τον γράφοντα αυτήν την φορά, του εκκοσμικευμένου χριστιανισμού, του Θανάτου του Θεού, του ανθρωπόθεου Χριστού που κυκλοφορεί πλέον ανάμεσα μας και επιθυμεί την συμφιλίωση όλων των ανθρώπων (Έγελος). Στο ένα του πόδι ο αετός φέρει δεκατρία βέλη, σύμβολα του πολέμου, στο άλλο δεκατρία δάφνινα φύλλα, σύμβολα του ειρηνικού διαλόγου, της διπλωματίας. Ο αετός κοιτάζει προς το μέρος του ποδιού με τα δάφνινα φύλλα. Τουτέστιν, κατά τον Κάμπελ, στο μυαλό των ιδεολόγων ιδρυτών της αμερικανικής Republica, προεκρίνετο η ειρήνη του διαλόγου και της διπλωματίας. Όταν, όμως, η διπλωματία αποτύχει, τότε, όπως λέει χαρακτηριστικά ο ανθρωπολόγος, «But thank God, he’s got the arrows in the other foot, in case this doesn’t work», Joseph Campbell, Bill Moyers, The Power of Myth, 1991, σελ. 31 

6. Ήδη αρχίζει να διαφαίνεται το γεωπολιτικό στοίχημα αυτού του αιώνα: οι δύο μεγάλες (χριστιανικές) τεχνολογικές δυνάμεις, η πρώην Σοβιετία και νυν, εκ νέου, Αγία Ρωσία και οι Η.Π.Α, εναργείς εκφράσεις του Απολύτου Πνεύματος θα πρέπει να κινήσουν ένα σώμα που πλέον δεν διαθέτουν, ακριβώς ως μεταρσιώσεις της γης, ως αφομοιωτικές του σώματος πνευματικές κινήσεις. Ελλείψει ιδίου σώματος, επιχειρούν να κινήσουν αυτό που υπολαμβάνουν ως «Απόλυτο Σώμα», το ιερό Ισλάμ, η πρώτη (Ρωσία) διά της «ριζοσπαστικής» μορφής του, η δεύτερη διά της «φιλελεύθερης» ερμηνείας και αφομοίωσής του (το θερμοκήπιο που θα ανθίσει αυτή η καλλιέργεια είναι, φυσικά, η Ευρώπη). Δεν θα πρέπει, πάντως, να υποτιμήσουν την παρατήρηση του Εγέλου, στην «Φιλοσοφία της Ιστορίας»: το Ισλάμ ανακάλυψε πρώτο το «Απόλυτο Πνεύμα», αλλά έχασε το νήμα του εξαιτίας της περιαγωγής του σε μία κατάσταση αφόρητης ιστορικής οκνηρίας. 

7. Εξ όσων γνωρίζω δεν υπάρχει ελληνική μετάφραση του έργου. Οι δύο μεταφράσεις του έργου στα αγγλικά (Λονδίνο 1968-69 σε δύο τόμους, Νέα Υόρκη 1969) έχουν τον τίτλο «Cancer Ward». Λυπάμαι, αλλά δεν γνωρίζω τις κυριολεκτικές ή μεταφορικές προθέσεις του Σολζενίτσιν σε συνάρτηση με τον όρο Κorpus (τμήμα νοσοκομείου, αλλά και «σώμα»). Φαντάζομαι ότι η μετάφραση του τίτλου του βιβλίου από τα αγγλικά θα πρέπει να είναι κάτι σαν «Θάλαμος ή Πτέρυγα Καρκινοπαθών».

8. Το υλικό του μυθιστορήματος, προϊόν των εξειδικευμένων σπουδών του Σολζενίτσιν στην επιστήμη της ακουστικής, προλαβαίνει την αντίστοιχη ιδιοφυή σύλληψη της «Συνομιλίας» του Φ.Φ. Κόπολα. Συντονισμένος με την ντοστογιεφσκική παράδοση του «Έγκλημα και Τιμωρία», μας παρουσιάζει αρχήθεν την οπτική γωνία του ίδιου του υποκείμενου του εγκλήματος. Ο «εγκληματίας» τηλεφωνεί την ημέρα των Χριστουγέννων σε κάποιον, για να τον προειδοποιήσει ότι η Ασφάλεια τον ακολουθεί κατά πόδας και είναι κοντά στην σύλληψή του. Ο ειδικός της ασφάλειας προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει και να ταυτοποιήσει την φωνή που «εγκλημάτησε». Καταλήγει σε δύο υπόπτους, από τους οποίους ουδείς εξαιρείται από την ενοχή και φυσικά την τιμωρία.

9. Η θεοτοκική, «μαριολογική» ηθική της ανατολικής χριστιανοσύνης σε συνδυασμό με το σκοτεινό παράδοξο του «Κατά Χριστόν Σαλού». Ίσως το μοναδικό ευθέως χριστιανικό έργο του Σολζενίτσιν. Δυστυχώς, όμως, ο Σολζενίτσιν, δεν βλέπει στα ανωτέρω την αιτία του εσωτερικού σχίσματος του χριστιανισμού, την ηθική έναντι της οντολογίας, την αυτονόμηση του πνεύματος έναντι του κόσμου, σε πρώτο επίπεδο, και την αφομοίωση του πνεύματος από την ιστορική διαδικασία της υπερβατολογικής εκκοσμίκευσης στην νεωτερική μετεξέλιξή του χριστιανικού κοσμοειδώλου.

10. Είναι η ίδια ελευθερία που απειλεί πλέον εκ βάθρων τις βάσεις του αμερικάνικου κράτους των Γιάνκηδων. 

 

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Manifesto, τχ.  17  σελ.48-49

πηγή: Aντίφωνο,