«Η αρχή τής ευθύνης» (1979) παρείχε ελπίδες για ένα «εφαρμοστικό μέρος», όπου το νέο είδος ηθικών ερωτημάτων και υποχρεώσεων, που μας χαρίζει ταυτόχρονα με τα δώρα του το Κουτί τής Πανδώρας τής τεχνικής, πρέπει να παρουσιασθή σε επιλεγμένα παραδείγματα και να εξακριβωθή, όπου είναι δυνατόν, η σωστή απάντηση της πράξης σ’ αυτά. Αυτό το βήμα απ’ το γενικό στο ιδιαίτερο κι απ’ τη θεωρία κοντά στην πράξη θα επιχειρηθή στα συνενωμένα εδώ δοκίμια. Θέλουν να κάνουν λοιπόν μιαν αρχή με την «περιπτωσιολογία», της οποίας η υπό αναγνώριση κατ’ αρχάς νέα περιοχή τεχνολογικής ευθύνης χρειάζεται περισσότερα ακόμα απ’ όσα πράττουν η ηθική και το δίκαιο εν γένει σε ήδη γνωστά πεδία. Από ποιο τέλος τού ευρέως τεχνολογικού φάσματος μπορεί να γίνη μια τέτοια αρχή; Το καλύτερο είναι βέβαια από εκεί, όπου η τεχνική έχει άμεσα τον άνθρωπο ως αντικείμενο και η γνώση μας για εμάς τούς ίδιους, η ιδέα για το καλό και το κακό μας, μπορεί να της απαντήση άμεσα – άρα στην περιοχή τής ανθρωποβιολογίας και της ιατρικής. Εδώ, στον άνθρωπο μόνο με τον εαυτό του, βρίσκεται η ηθική σε οικείο ακόμα έδαφος και χρειάζεται λίγη επιστήμη απ’ τον μεγάλο κόσμο, απ’ την τοπική και παγκόσμια ισορροπία τής βιόσφαιρας και της μακρινής επίδρασης των ενοχλήσεών της, για να βρη τον δρόμο της. Αυτό που είναι ήδη εδώ ορατό, και μπορούμε κατ’ αρχάς να το σκεφτούμε, επιτρέπει στο φως τής εικόνας μας για τον άνθρωπο να το πραγματευτούμε ήδη τώρα με κάποια, θεωρητική αλλά και εντεταλμένη, αποφασιστικότητα – και να ακολουθήσουμε επίσης εύκολα αυτό που δεσμευτικά ανακαλύψαμε, γιατί δεν αποδιώχνει εδώ κανένας εξωτερικός εξαναγκασμός (εκτός αν υπάρχη πληθυσμιακό πρόβλημα) τη δυνατότητά μας να πράξουμε. Σ’ αυτόν τον ορίζοντα τοποθετούνται άρα οι αναζητήσεις που ακολουθούν.
Ασφαλώς υπάρχουν κατά το μέτρο τής συλλογικής απειλής, που πρέπει να αντιμετωπίση σήμερα η ευθύνη, κάποια άλλα ζητήματα περισσότερο και αδρώτερα επείγοντα, απ’ τα λεπτά χρωματισμένα και εν μέρει εντελώς προσωπικά ερωτήματα ιατρικού και γενοτεχνικού ανθρωπισμού. Σκεπτόμαστε κατ’ αρχάς την αιφνίδια απειλή τού ατομικού ολοκαυτώματος, και μετά την έρπουσα απειλή τής περιβαλλοντικής καταστροφής. Όμως γι’ αυτά – την αυτοκτονία τής ανθρωπότητας – δεν χρειάζεται να χάση καθόλου λόγια η ηθική, εκτός απ’ το απόλυτο Όχι, στο οποίο συμφωνούν εξάλλου όλοι, ακόμα και χωρίς τη φιλοσοφία. Η ηθική και η μεταφυσική έχουν πη περί αυτού τον εσωτερικό τους λόγο, όταν έδειξαν, γιατί πρέπει να είναι απόλυτο το Όχι – με έναν έγκυρο στοχαστικό λόγο-αιτία για το απόλυτο χρέος τής ανθρωπότητας προς την ίδια της την ύπαρξη (προσπαθήσαμε να μιλήσουμε γι’ αυτό στην «Αρχή τής ευθύνης»). Το πώς θα μπορούσε να αποφευχθή η παραφροσύνη – το κυριολεκτικά θανάσιμο αμάρτημα – είναι υπόθεση της πολιτικής, όπου ως γνωστόν η ομοφωνία τελειώνει. Η ηθική θεωρία έχει εδώ κάτι ακόμα λιγότερο να επιτελέση, καθώς η ίδια η ριζική μορφή τής αποφυγής, η ολοσχερής κατάργηση των πυρηνικών όπλων, σε αντιδιαστολή προς σταθμιζόμενες κατά τα άλλα αποφυγές αμφίβολων (κρίσιμων…) τεχνικών ειδών ισχύος, δεν δυσαρεστεί κανέναν, δεν επιβάλλει κανενός είδους θυσία στην απόλαυση κάθε ευλογίας αλλά και κατάρας τής τεχνολογίας (που δεν την αγγίζει άλλωστε περαιτέρω εκείνη η αποφυγή), μάλλον προάγει και μόνο την καταναλωτική και ωφέλιμη για την ευημερία παραγωγικότητά της, εξοικονομώντας τη σπατάλη τού καταστροφικού της δυναμικού: έτσι ώστε να μην προκύπτη καν το ολοσχερώς ηθικό ερώτημα, ποια θυσία επιτρέπεται να προτιμηθή σύμφωνα με μια δίκαιη κατανομή τών βαρών. Για τη λογική και το ήθος είναι εδώ όλα, εκτός απ’ τον αγριότοπο της πολιτικής, προφανή, και για το ζύγισμα συγκρουομένων δικαιωμάτων ή αγαθοτήτων δεν υπάρχει καμμιά θέση. Γι’ αυτό και δεν μιλά αυτό το βιβλίο γι’ αυτά.
Μια τέτοια μονοσημία λείπει απ’ την άλλη αποκαλυπτική απειλή τής σύγχρονης τεχνικής, την υφέρπουσα καταστροφή τού περιβάλλοντος, που μπορεί να καταλήξη σε μιαν καθόλου κατώτερη ερήμωση και πιθανώς ακόμα μεγαλύτερα δεινά απ’ την διαμιάς καταστροφή. Θα είναι βέβαια το Όχι απέναντι στην αρκετά σαφώς διαγραφόμενη τελική καταστροφή εξίσου ομόφωνο με κείνο απέναντι στον πυρηνικό θάνατο. Όμως η διαδικασία προς τα εκεί βαδίζει πάνω σε εκατό μονοπάτια και προχωρά με χίλια μικρά βήματα, παντού γεμάτη αγνωσία όσον αφορά στις κρίσιμες αξίες-κατώφλια, άρα ανοιχτά ερωτήματα, πόσο μακριά επιτρέπεται να πάη κανείς εδώ κι εκεί· όχι με δραματικές αποφάσεις, αλλά στην απλή καθημερινότητα και με την παρεμβολή αθώων καθεαυτών, ωφέλιμων για την ζωή, ακόμα και αναγκαίων πλέον γι’ αυτήν μέσων – της σύνολης, ακαταπόνητης τεχνικής που παράγει τα αγαθά μας, και τρέφει την παγκόσμια κατανάλωση. Εδώ δεν μπορεί να γίνεται πια λόγος για ανώδυνη αποτροπή, όπως στα σιωπηλώς αναμένοντα οπλοστάσια, και η ομοφωνία τού Όχι στην αφηρημένη μελλοντική απειλή εξαφανίζεται: η ομοφωνία τής γνώσης, γιατί είναι ελλιπής· κι η ομοφωνία τής θέλησης, επειδή το θυσιαστικό, μακρινό Ίσως δεν αφορά σ’ αυτούς που πιέζονται απ’ τη σημερινή βεβαιότητα. Ακόμα και το ηθικό Ναι προς το γενικό χρέος διαιρείται με τον εαυτό του, επειδή η άνιση κατανομή τής παγκόσμια απαιτούμενης θυσίας προσβάλλει την ίδια την ηθικότητα: Ποιος θα επιθυμούσε να κηρύξη σε πεινασμένους πληθυσμούς προστασία τού περιβάλλοντος;
Το να διεισδύση σ’ αυτό το πυκνό δάσος, και να δοκιμασθή εκεί μέσα ήδη περιπτωσιολογικά, είναι πρόωρο για τον φιλόσοφο. Η προϋποτιθέμενη γι’ αυτό ολοκληρωμένη επιστήμη τού περιβάλλοντος δεν υφίσταται ακόμα. Πρέπει τουλάχιστον να επεξεργαστούν κατ’ αρχάς οι αρμόδιες εδώ αντικειμενικές επιστήμες (της φύσεως καθώς και της οικονομίας) τις πρακτικές επιλογές απ’ το δίκτυο των αιτιοτήτων (Kausalitäte), στις οποίες και μπορεί να προστεθή μετά μεμονωμένα ο ηθικός έλεγχος, και κάτι τέτοιο βρίσκεται ακόμα στις αρχές του. Δεν μπορούμε ακόμα να ανταλλάξουμε το τηλεσκόπιο με τον μεγεθυντικό φακό. Στο μεταξύ, μέχρι να βελτιωθούν οι αντιληπτές προϋποθέσεις τής συγκεκριμενοποίησης, πρέπει να μας συγκρατούν με την πιο γενική έννοια απ’ την καταστροφική απερισκεψία ο σεβασμός και η προσοχή, για τα οποία μιλήσαμε στην «Αρχή τής ευθύνης», και η συνείδηση γενικώς τού κινδύνου, και να διαπαιδαγωγούν σε μας ένα πνεύμα καινούργιας εγκράτειας. Γι’ αυτό – αντίθετα προς την «υπερ-απλότητα» της πυρηνικής αποκαλυπτικής – αυτό το βιβλίο σωπαίνει και ως προς την περιβαλλοντική ηθική, όποτε επιχειρεί να παρουσιάση παραδείγματα της πράξης.
Τα παραδείγματα αυτά λαμβάνονται λοιπόν όλα απ’ το πεδίο τής ανθρωπο-βιολογίας. ‘Οσο εισέρχεται μάλιστα η ανθρωπο-βιολογία, από την οδό τού πληθυσμιακού προβλήματος, στην οικολογία και γίνεται απ’ αυτήν την άποψη, ένας παράγοντας στη μοίρα και τη λειτουργία τού περιβάλλοντος, αλλά επίσης και μια υπόθεση αριθμών και αντικειμενικών αιτιωδών μεγεθών – δηλαδή ένα τμήμα βιοσφαιρικής φυσικής επιστήμης – άλλο τόσο θέτει η ίδια μια διάσταση ηθικότητας , στην οποία ουσιωδώς ποιοτικά και όχι ποσοτικά ερωτήματα καθαρά ανθρωπίνου είδους, απαιτούν τη δική μας ανθρώπινη, κριτική απάντηση. Εδώ πρέπει να ακούσουμε προσεχτικά τους ίδιους τους εαυτούς μας. Τα ερωτήματα όμως, που αξιώνουν σήμερα την απάντησή μας, προέρχονται απ’ την ιδιαίτερη περιοχή νέας τεχνολογίας αυτού τού πεδίου, που μπορεί να συμπεριληφθή στην διευρυμένη έννοια της ιατρικής. Η αρχαιότερη ασφαλώς συνένωση επιστήμης και τέχνης ήταν η ιατρική, σε αντιδιαστολή προς την εκμεταλλευτική τεχνική τής εξουσίας τού περιβάλλοντος, που σκόπευε ουσιαστικά στην ευημερία τού αντικειμένου της. Με τον μονοσήμαντο σκοπό τής καταπολέμησης της ασθένειας, της θεραπείας και της καταπράυνσης ήταν μέχρι τώρα ηθικά αναμφίβολη και μόνον η εκάστοτε δυνατότητά της μπορούσε να τεθεί σε αμφιβολία. Με τα εντελώς καινούργια ωστόσο μέσα ισχύος της – τη συμμετοχή της στη γενική επιστημονικο-τεχνική πρόοδο – μπορεί να θέτη σήμερα σκοπούς, που στερούνται αυτήν την αναμφίβολη αγαθοεργία· ή και να επιδιώκη τούς πατροπαράδοτους σκοπούς με μεθόδους, που εγείρουν ηθική αμφιβολία. Οι «σκοπιμότητες», που προσφέρουν τούς πιο μοντέρνους προπαντός και τους πιο φιλόδοξους απ’ αυτούς τούς σκοπούς και τρόπους και αφορούν ιδιαιτέρως στην αρχή και στο τέλος της ύπαρξής μας, στη γέννησή μας και στον θάνατό μας, θίγουν τα έσχατα ερωτήματα της ανθρωπινότητάς μας: την έννοια του “bonum humanum”, το νόημα της ζωής και του θανάτου, την αξιοπρέπεια του προσώπου, την ακεραιότητα της ανθρώπινης εικόνας (θρησκευτικά: της “imago dei”). Αυτά είναι γνήσια ερωτήματα για τον φιλόσοφο, που μπορεί να τα προσεγγίση σύμφωνα με οντολογικά κριτήρια και ελεύθερα γι’ αυτό απ’ το αινιγματικό παιχνίδι τών αριθμών και των περίπλοκων αιτιοτήτων τού κόσμου (Weltkausalitäte) , τα οποία εξουσιάζουν κατά πολύ το αποτέλεσμα της πράξης μας. Εδώ, όπου το μεμονωμένο παράδειγμα μπορεί ήδη να πη ολόκληρη την αλήθεια του, μπορεί και ο φιλόσοφος να επιτρέψη να λάβη χώρα δοκιμαστικά η συνάντηση της ηθικής με την τεχνική σε ένα παράδειγμα δικής του επιλογής και με τα ιδιαίτερα δικά του μέσα, χωρίς να χρειάζεται να περιμένη την έτοιμη επιστήμη τής συνολικής ασθένειας και της πιθανής θεραπείας της. Κι εδώ επίσης, όπως ήδη είπαμε, η τήρηση μιας αποκτημένης ηθικής κρίσης δεν αποτελεί καθαυτή πρόβλημα.
Αυτά ως προς την ιδιαίτερη θεματική τών επιχειρούμενων εδώ εφαρμογών τής αρχής τής ευθύνης σε συγκεκριμένες «περιπτώσεις» στο τεχνολογικό πεδίο (πραγματείες 6-11). Γενικώτερες θεωρήσεις ως προς το θέμα «Επιστήμη, τεχνική και ηθική», που τοποθετούν ακόμα κι αυτόν που δεν έχει διαβάσει το προηγούμενο έργο στη συστηματική εικόνα, πλαισιώνουν τις ειδικές συζητήσεις. Οι οποίες έχουν προέλθει στη διάρκεια πολλών χρόνων από εναλλασσόμενες αφορμές – η πρωιμότερη συμβολή κατάγεται απ’ το έτος 1968. Στην τωρινή τους, ως επί το πλείστον αναλλοίωτη μορφή περιέχουν σίγουρα πολλά, τα οποία τα έχουν πη στο μεταξύ στην ορμητικά αυξανόμενη φιλολογία και αρκετοί άλλοι. Είναι ένα ενθαρρυντικό σημάδι, ότι ο δημόσιος διάλογος εξελίσσεται πολύγλωσσος. Οι διαφορές τών απόψεων είναι εδώ τόσο σημαντικές όσο και οι συμφωνίες. Ας μου συγχωρεθή χάριν της ηλικίας μου, το ότι αρνήθηκα στον εαυτό μου, να δικαιώσει με αντίστοιχες παραπομπές την τωρινή κατάσταση. Ό,τι εκτίθεται εδώ αποδίδει ακόμα και σήμερα, – ψηλαφούμενο όπως ταιριάζει στο αντικείμενό του –την άποψή μου περί των πραγμάτων.
Μια βιβλιογραφική σημείωση, στο τέλος τού βιβλίου, πληροφορεί για το ιστορικό δημοσιεύσεως μεμονωμένων συνεισφορών στην αγγλική και στη γερμανική τους απόδοση.
New Rochelle, New York, USA Hans Jonas
Απρίλιος 1985
( συνεχίζεται )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου