Από το νερό στο κρασί, το νόημα της ύπαρξης

«Χωριάτικος γάμος», έργο του 1567 από τον Φλαμανδό ζωγράφο, σχεδιαστή και χαράκτη Πέτερ Μπρέγκελ τον Πρεσβύτερο.

ΣΤΑΥΡΟΣ Σ. ΦΩΤΙΟΥ*

Το θαύμα του Χριστού στον γάμο της Κανά συνοψίζει καίρια την ηθική στοχοθεσία κάθε αυθεντικού ανθρώπου: το πέρασμα από τη φιλαυτία στη φιλαλληλία, από τη δουλεία στην ελευθερία, από τον φόβο στην αγάπη. Πολύ σύντομα, το θαύμα έχει ως εξής: ο Χριστός, η μητέρα και οι μαθητές του, συμμετέχουν στο εορταστικό τραπέζι ενός γάμου στην Κανά της Γαλιλαίας. Κάποια στιγμή, η Παναγία πληροφορεί τον Χριστό ότι έχει εκλείψει το κρασί. Ο Χριστός ζητεί από τους υπηρέτες να γεμίσουν με νερό τις έξι υδρίες που βρίσκονταν στο σπίτι και στη συνέχεια μεταμορφώνει το νερό σε κρασί. Ετσι η χαρά της γιορτής συνεχίζεται.

Κάθε άνθρωπος –όπως έκαστος νεόνυμφος στον γάμο της Κανά–εισέρχεται στη ζωή προσδοκώντας την ευτυχία, ευχόμενος να βιώσει βαθείς υπαρξιακούς δεσμούς, μέσα στους οποίους θα γευθεί τη μοναδικότητα και την ενότητα, τη χαρά και την τρυφερότητα, την αποδοχή και την πληρότητα.

Αλλ’ όμως, κάποια στιγμή συμβαίνει το αναπάντεχο: «Δεν υπάρχει κρασί». Οπου ο άνθρωπος δεν τιθασεύει την εγωπάθειά του, εκεί θα επέλθουν η ρήξη και η σύγκρουση με τον άλλο. Αυτή η εμμονή στο εγώ συνιστά την πρώτη βαθμίδα ηθικής: τον εγωκεντρισμό. Η εγωτική συνείδηση θεωρεί τον συνάνθρωπο αντίπαλο και εχθρό. Η παρουσία του μειώνει τον ζωτικό μου χώρο, η ελευθερία του περιορίζει τη δική μου. Γι’ αυτό οποιαδήποτε συνάντηση μαζί του αποβλέπει στον εξουσιασμό και στην εκμετάλλευσή του. Ο συνάνθρωπος εκπίπτει σε απρόσωπο αντικείμενο, μέσο για την επίτευξη ατομικής ευδαιμονίας. Στην ηθική βαθμίδα του εγωκεντρισμού η κοινωνία ομοιάζει με ζούγκλα, είναι πόλεμος όλων εναντίον όλων, κατά τον οποίο ο ισχυρότερος υποτάσσει τον ασθενέστερο. Ο εγωκεντρικός άνθρωπος δεν πράττει το κακό μόνο όταν φοβάται τις συνέπειες· κίνητρο της συμπεριφοράς του είναι ο φόβος της τιμωρίας.

Για την υπέρβαση του κοινωνικού αδιεξόδου που προκαλεί ο εγωκεντρισμός, οι άνθρωποι προχώρησαν στην επιβολή νόμων, στην οριοθέτηση της εξωτερικής συμπεριφοράς. Οι νόμοι, θέτοντας φραγμούς στην ασυδοσία του εγώ, επιτρέπουν μια ανεκτή κοινωνική συμβίωση. Και σε αυτή τη βαθμίδα ηθικής, τον νομικισμό, το εγώ προηγείται του εσύ, μόνο που τώρα το άτομο κρίνει ότι εξυπηρετεί καλύτερα το συμφέρον του η διαμεσολάβηση του κράτους στις σχέσεις του με τους άλλους. Οι άνθρωποι αναλαμβάνουν υποχρεώσεις για να απολαμβάνουν δικαιώματα. Η κοινωνία εκλαμβάνεται σαν εταιρεία στο χρηματιστήριο, της οποίας η κερδοφορία είναι προς το συμφέρον όλων των μετόχων. Η νομικιστική αυτή λογική θεωρεί τις διαπροσωπικές σχέσεις ευκαιρία αμοιβαίας ωφέλειας, όπου δίνεις για να πάρεις. Γι’ αυτό ο νομικιστής άνθρωπος πράττει το καλό μόνο όταν έχει κάτι να κερδίσει· κίνητρο της συμπεριφοράς του είναι η ανταμοιβή. Μολονότι ο νομικισμός είναι καλύτερο στάδιο ηθικής από τον εγωκεντρισμό, η απλή κατοχύρωση του δικαιώματος στον εγωισμό και το ενδιαφέρον του νόμου μονάχα για την έξωθεν συμπεριφορά αδυνατούν να προσφέρουν στους ανθρώπους την πληρότητα της ζωής, την κατάφαση της ύπαρξης. Με τραγική και πάλι διαπίστωση: «Δεν υπάρχει κρασί».

Μεταμορφώνοντας το νερό σε κρασί –το νερό ήταν σύμβολο του νόμου στον ύστερο Ιουδαϊσμό– ο Χριστός προσκαλεί τους ανθρώπους να ανέλθουν στην τρίτη βαθμίδα ηθικής: στην αγάπη. Η αγάπη είναι χάρις του Θεού, δώρο που καταξιώνεται όταν αντιδωρίζεται. Η αγάπη επιφέρει συνειδησιακή αλλαγή, άγει σε άλλη ιεράρχηση αναγκών. Εδώ η ύπαρξη του Αλλου είναι ιδρυτική πράξη της ζωής, ο συνάνθρωπος είναι αδελφός και φίλος. Συνεπώς οι διαπροσωπικές σχέσεις εκφράζουν την αλληλοπεριχώρηση και την αλληλεγγύη. Σε αυτή δε την κοινότητα ζωής τα πράγματα παύουν να είναι άψυχα αντικείμενα και γίνονται δώρα του ενός προς τον άλλο, γι’ αυτό και μεταβάλλονται σε ενθύμια προσφιλών προσώπων.

Η αγάπη ως συγκεκριμένη βιοθεωρία, ως ανέκπτωτη μέριμνα για όλους, ως συγκατοίκηση του εγώ, του εσύ, του άλλου στο εμείς, μεταμορφώνει τους ανθρώπους και νοηματοδοτεί κάθε έκφανση της ζωής. Ο τρυφερός σύζυγος, ο υπεύθυνος γονιός, ο ανιδιοτελής φίλος, ο πρωτοπόρος δημιουργός, ο ακέραιος λειτουργός, είναι ηθικές κατακτήσεις που δεν επιβάλλονται ούτε διά του φόβου ούτε διά της ανταμοιβής. Είναι υπαρξιακά βιώματα που κατακτά κάποιος αυτοβούλως, που επιτυγχάνονται ως προσωπική επιλογή. Το δοτικό ήθος μεταμορφώνει κάθε πτυχή της ζωής: η πολιτική προάγει την ενότητα των πολιτών, η οικονομία θεραπεύει συγκεκριμένες ανάγκες συγκεκριμένων ανθρώπων, η τέχνη αναδεικνύει το καινούργιο, ο έρωτας διακονεί την ψυχοσωματική ώσμωση αγαπώντων προσώπων.

Το θαύμα του Χριστού στην Κανά μαθαίνει τους ανθρώπους ότι έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε τρεις θεάσεις της ζωής: τον εγωκεντρισμό, τον νομικισμό και την αγάπη. Στην πρώτη ο δούλος άνθρωπος δεν κάνει κάτι κακό γιατί φοβάται την τιμωρία· στη δεύτερη ο μισθωτός άνθρωπος κάνει το καλό γιατί αναμένει ανταμοιβή· στην τρίτη βαθμίδα ο ελεύθερος άνθρωπος αγαπά. Εκείνος που επιλέγει την τρίτη επιλογή είναι ο όντως κοινωνικός άνθρωπος, αφού με τον δικό του τρόπο προάγει την κοινωνική συνοχή και την πολιτισμική ανάταση. Κοινωνικός άνθρωπος είναι ο αρχιτέκτονας που κοσμεί τον χώρο, ο μηχανικός που αναδεικνύει το περιβάλλον, ο γιατρός που πονεί τον ασθενή, ο δάσκαλος που δωρίζεται στους μαθητές· κοινωνικός άνθρωπος είναι όποιος οξύνει την ευαισθησία και την κριτική μας σκέψη, όποιος εκφέρει λόγο ελευθεροποιό, ήθος ρήξης και σύγκρουσης με κάθε μορφής απανθρωπία. Οποιος γεύεται το κρασί της Κανά ανακαλύπτει το νόημα της ύπαρξης.

*Ο κ. Σταύρος Σ. Φωτίου είναι καθηγητής Θεολογίας και Διδακτικής των Θρησκευτικών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Για μια πληρέστερη ανάλυση του θέματος βλ. το κεφάλαιο: «Η αγάπη εκβάλλει το φόβο: το κρασί της Κανά και η ηθική του ανθρώπου» (του Σταύρου Σ. Φωτίου), στις σελ. 184-208 του συλλογικού έργου «Ορθοδοξία και Ορθοπραξία», εκδόσεις Aρμός, 2012. Για αντίστοιχη νοηματοδότηση του έρωτα βλ. το βιβλίο (τρίτη έκδοση) του ιδίου: «Aπό το νερό στο κρασί και από τον έρωτα στην αγάπη» εκδόσεις Aρμός, 2014.

Πηγή

"Η αγάπη επιφέρει συνειδησιακή αλλαγή, άγει σε άλλη ιεράρχηση αναγκών. Εδώ η ύπαρξη του Αλλου είναι ιδρυτική πράξη της ζωής, ο συνάνθρωπος είναι αδελφός και φίλος. Συνεπώς οι διαπροσωπικές σχέσεις εκφράζουν την αλληλοπεριχώρηση και την αλληλεγγύη."

Κλασσική αγαπολογία. Η ύπαρξη τού ΑΛΛΟΥ, τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, είναι η ιδρυτική πράξη τής καινής ζωής, η οποία στεφανώνεται μέ τήν αγάπη τού θεού.