Από τα πολλά στο Ένα. Ο Πλωτίνος και η οντολογία. (1)

Από τα πολλά στο Ένα. Ο Πλωτίνος και η οντολογία. 

του Matteo Bianchetti.

        

  Η απόφαση να ερευνήσουμε την οντολογία του Πλωτίνου δέν οφείλεται σε κάποιον σεβασμό στην παράδοση η οποία δείχνει σ'αυτόν έναν από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους, αλλά γεννήθηκε από την ανάγκη κατανοήσεως τής θέσης του -με την πρώτη ματιά σκοτεινή και ριζοσπαστική- σύμφωνα με την οποία όλο αυτό που υπάρχει εξαρτάται από μία αρχή, το Ένα, το οποίο είναι επέκεινα τού Είναι, απολύτως απλό, ακατανόητο και άρρητο (Εννεάδες VI, 9,1,1). Ο Πλωτίνος δέν διαπραγματεύεται μονοσήμαντα αυτό το θέμα, εκφράζοντάς το, τόσο αναφερόμενος σε επιχειρήματα καθαρά λογικά, όσο, σε άλλες περιπτώσεις, αναφερόμενος σε βιώματα και εμπειρίες. Θα ήθελα να προτείνω, ανάμεσα σε τόσα δυνατά μονοπάτια, μία διαδρομή στο εσωτερικό τών Εννεάδων, εκείνη που προσφέρει τα πιό άρτια φιλοσοφικά επιχειρήματα γύρω από το Ένα!

          Με "φιλοσοφία" εννοούμε τον ορισμό αυτού που υπάρχει, του τρόπου με τον οποίο υπάρχει και τις ιδιότητές του (οντολογία). Θα μπορούσαμε να διαφωνήσουμε όμως, ώς πρός το θέμα μας, ότι εάν "οντολογία" σημαίνει έρευνα γύρω απο το Είναι, τότε ο Πλωτίνος την επιχειρεί περιγράφοντας εκείνο το επίπεδο τού πραγματικού που είναι δεύτερο, απαγόμενο από την αρχή! Δηλαδή τον ΝΟΥ, τον οποίο κατανομάζει επαναληπτικά όν, ουσία, Είναι και όχι Ένα, το οποίο υπερβαίνει το Είναι. Υπάρχει όμως και μία δεύτερη έννοια τού όρου οντολογία, η οποία εκφράζει την έρευνα πάνω σε όλο αυτό που είναι και όχι μόνον σ'αυτό που είναι με έναν υπέρτατο τρόπο. Σχετικά μ'αυτό η πεποίθηση του Πλωτίνου είναι ότι κάθε ιδιαίτερο πλαίσιο πραγμάτων οφείλει την φύση του σε ένα ανώτερο πλαίσιο το οποίο χαρακτηρίζεται, σε σχέση με το κατώτερο, από μεγαλύτερη απλότητα! Καλό θα ήταν σ'αυτό το σημείο να αποφύγουμε την έκφραση "ιεραρχία", η οποία λανθασμένα αναφέρεται στον Πλωτίνο, καθότι εμφανίσθηκε μόνον τον VI αιώνα από τον ψευδο-Διονύσιο και να την αντικαταστήσουμε με τους όρους "προηγούμενο" και "επόμενο" στην τάξη των πραγμάτων, κάτι που θεμελιώνεται στα γραπτά του Πλωτίνου!

          Όλο αυτό που υπάρχει είναι πολλαπλό (από το περισσότερο στο λιγότερο πολλαπλό: αισθητός κόσμος, ψυχή, Νούς) και εξαρτάται, για την ύπαρξή του, από μία πρώτη αρχή απολύτως απλή, το Ένα. Μ'αυτόν τον τρόπο, από την εμβάθυνση τής οντολογίας ανεβαίνουμε στο Ένα, πέραν του Είναι και επομένως η πραγματεία του σ'αυτό το σημείο είναι νόμιμη! Προτείνω την έκθεση μίας επιχειρηματολογίας του Πλωτίνου και την κριτική της στο τέλος!

          1. Όλα τα πράγματα που υπάρχουν είναι πολλά, δηλαδή σύνθετα από στοιχεία τα οποία αναγκαίως είναι πιό απλά από αυτό που συστήνουν μαζί.

          Όλα τα πράγματα τα οποία ονομάζουμε υπαρκτά είναι σύνθετα και κανένα τους, δέν είναι απλό. (V,1,4,32-40/ V,9,3,9-10/ VI,2,32-34/ VI,9,1,39-40/ V,9,3,20-22 / V,3,11,25-26).

          Αυτός ο χαρακτηρισμός όμως ταιριάζει περισσότερο στα αισθητά όντα. Αλλά, παρότι με διαφορετικό τρόπο και η ψυχή και ο νούς είναι πολλαπλά!

          Η ψυχή είναι πολλή, ακόμη και η ψυχή που είναι μία, παρότι δέν αποτελείται από μέρη (μή εκ μέρον), σ'αυτή υπάρχουν πολλές (πλείσται) ιδιότητες.

          Θα αναλογιστείς από το άλλο μέρος, μήπως και η ψυχή ανήκει ήδη στις απλές φύσεις ή εάν σ'αυτή υπάρχει κάτι παρόμοιο με την ύλη και κάτι παρόμοιο με την μορφή, ο νούς που κατοικεί σ'αυτή! (Ο Πλωτίνος διαλέγει τον δεύτερο χαρακτηρισμό).

          Ο νούς υπάρχει καθότι είναι πολύς (V,3,11,25-26).

          Αυτή η ενότης (ο νούς) είναι δύο όντα ταυτοχρόνως: Νούς και Είναι, νοητό και νοούμενο, ο νούς καθότι νοεί (σκέπτεται), το Είναι καθότι νοείται. Δέν θα υπήρχε σκέψη εάν δέν υπήρχε ετερότης και απο το άλλο μέρος ταυτότης. Είναι πολύς λοιπόν αυτός ο Θεός (ο νούς) ο οποίος υπερβαίνει και δεσπόζει την ψυχή! (V,1,4,31-35 / V,3,10,7-44).

          Το καθολικό Είναι, από την στιγμή που έχει εις εαυτό όλα όσα υπάρχουν (πάντα), θα είναι ακόμη πιό πολλαπλό. (Τα όντα πολλά μάλλον) και έτερον από το Ένα (του ενός). Λοιπόν το Είναι είναι πολλά. Αλλά το Είναι είναι ο νούς, και έτσι πρέπει να είναι πολλά και ακόμη περισσότερο εάν αυτό συνεπάγεται τις μορφές. Κάθε μορφή είναι φτιαγμένη εκ πολλών (πραγμάτων), είναι σύνθετη!

          Αυτό το πλήθος του ΝΟΟΣ δέν είναι καρπός συνθέσεων αλλά είναι η έκφραση των δραστηριοτήτων του Νού.

          Η πολλαπλότης υπάρχει όπου είναι δυνατόν να βρεθούν διαφορές (ετερότητες), οι οποίες μαζί, συστήνουν ένα μοναδικό όν.

          2. Η ύπαρξη αυτού που είναι πολλαπλό, ισχυρίζεται ο Πλωτίνος, εξαρτάται από κάτι άλλο, το οποίο είναι απλό.

          Αυτό που δέν είναι απλό (μή απλούν) έχει την ανάγκη (δεόμενον) των απλών στοιχείων που είναι σ'αυτό (εν αυτώ) για να μπορεί να υφίσταται.

          Η απόδειξη επιτυγχάνεται αναιρώντας την αντίθετη υπόθεση: επειδή το πολλαπλό, για να υπάρξει, χρειάζεται αυτό που είναι πιό απλό από αυτό, εάν δέν υπήρχε αυτό που είναι πιό απλό δέν θα μπορούσε ούτε να υπάρχει το πολλαπλό. Το πολλαπλό όμως, υπάρχει επειδή όπως είδαμε υπάρχουν τα αντικείμενα τών αισθήσεων, τα αισθητά, η ψυχή, και ο Νούς, τα οποία είναι όλα πολλαπλά. Δέν είναι επαρκές λοιπόν, να υπάρχει μόνον αυτό που είναι πιό απλό ενός κάποιου πολλαπλού, κάτι που θα το καθιστούσε μόνον σχετικά απλό, διότι αυτό που είναι απλό μ'αυτόν τον τρόπο θα ήταν ακόμη πολλαπλό! Εάν υπάρχει κάτι που είναι πολλαπλό, λοιπόν πρέπει να υπάρχει και αυτό που είναι απλό, όχι μόνον σχετικά, αλλά με απόλυτο τρόπο! Πρίν απο κάθε πράγμα (πρό πάντων) πρέπει να υπάρχει κάτι απλούν (V,4,1,5).

          3. Αυτό που είναι απολύτως απλό πρέπει να είναι ξεχωριστό από το πάν! Όλα τα όντα ισχυρίζεται ο Πλωτίνος, μπορούν να υφίστανται κάτω από το ίδιο γένος. Ισχυρίζομαι ότι η ένωση διαφορετικών στοιχείων στο εσωτερικό μίας μοναδικής ομάδος είναι εφικτή μόνον εάν αυτά τα στοιχεία 
α) διαθέτουν τουλάχιστον μία ιδιότητα κοινή σε όλα, 
β) έχουν τουλάχιστον μία ιδιότητα λόγω της οποίας διαφέρουν το ένα από το άλλο. 

Η α) επιτρέπει πολλά διαφορετικά όντα να υπολογίζονται μαζί, η β) είναι αναγκαία ώστε τα όντα να είναι μεταξύ τους διαφορετικά, δηλαδή να είναι πολλά όντα. Μόνον αυτό στο οποίο ανήκουν τουλάχιστον δύο ιδιότητες, είναι δηλαδή καθαυτό πολλαπλό, μπορεί να συμπεριληφθεί σ'ένα μοναδικό γένος. Η κοινή ιδιότης σε όλο το υπαρκτό (από τα αισθητά αντικείμενα μέχρι την περιοχή των νοητών) δέν μπορεί παρά να είναι κάτι.

          Είναι στην φύση του αγαθού (=Ένα) να μήν είναι όλα αυτά τα πράγματα, και ούτε ένα απο αυτά, διαφορετικά θα ανήκε μαζί με όλα τα πράγματα σ'ένα μοναδικό και ταυτόσημο γένος, και εάν ανήκε με όλα τα πράγματα σε ένα ταυτόσημο γένος θα διακρινόταν μόνον για την δική του ατομικότητα, λόγω ιδιαίτερης διαφοράς και για κάποια προστιθέμενη ιδιότητα! Τότε λοιπόν θα ήταν δύο, όχι ένα! (V,5,13,20-24).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.