Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού (5)

 Συνέχεια από Πέμπτη 22 Απριλίου 2021

Pawel Florenski

Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού

Η ενεργός, δημιουργική βούληση του μάγου, είναι καθ’ εαυτή σκοτεινή, χωρίς πρόσωπο, αόριστη. Είναι μια θεμελιώδης δύναμη, που δεν γνωρίζει κανένα σκοπό. Είναι μια προσπάθεια που δεν δείχνει τον εαυτό της, γιατί δεν γνωρίζει πως να τον δείξει. Είναι καθαρή δυνατότητα, δεν είναι κάτι πραγματικό. Προσφέρει το κατηγόρημα της πρότασης της δημιουργίας: «Γενηθήτω!». «Γενηθήτω» τι; Με το κατηγόρημα ορίζεται η πραγματικότητα του υποκειμένου, αλλά μόνο το υποκείμενο ως ιδανικό δεδομένο, ορίζει την δημιουργική μετατροπή της δυνατότητας σε πράξη. Η ιδέα πρέπει να είναι το υποκείμενο. Μόνο η παρουσία της ιδέας στο πνεύμα του μάγου μπορεί να φτιάξει πραγματικότητα από την δημιουργική του δυνατότητα. Η ιδέα, την οποία σκέφτηκε ο μάγος, καθοδηγεί την δύναμη του, προσδίδει στην προσπάθεια του τον σκοπό. Η ιδέα από την άλλη απαιτεί μια στάση η οποία μπορεί να την κρατήσει, να την περιέχει. Η ιδέα σταθεροποιείται μόνο από την λέξη (λόγος). Μόνο η λέξη, ακόμα και χωρίς φωνή εκφρασμένη, ακόμα και μια εν δυνάμει λέξη, που γίνεται αντιληπτή ως ένταση στις φωνητικές χορδές (σε ακραίες περιπτώσεις μια διαφορετική αίσθηση των μυών) μόνο η λέξη ενώνει την σκέψη με την ιδέα. Μόνο στην λέξη αντικειμενοποιείται η βούληση και αποκτά συγκεκριμένο χαρακτήρα. Ο λόγος του μάγου είναι η εκδήλωση της βούλησης του. Είναι ένα έκκριμα της ψυχής του, ένα αυτόνομο κέντρο δυνάμεως, σαν ένα ζωντανό ον που έχει σώμα υφασμένο από αέρα και μια εσωτερική δομή με μορφή ενός ακουστικού κύματος. Η λέξη είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο σύμφωνα με τους αποκρυφιστές, ένα πνεύμα της φύσης ιδιαίτερο, το οποίο ο μάγος εκπέμπει. Η λέξη είναι το υποκείμενο, το κατηγόρημα του οποίου παριστάνεται από το δημιουργικό «γεννηθήτω».

Πράξη, κατάσταση, ποιότητα ή πράγμα, φέρει η λέξη ως υποκείμενο, ως το επιθυμητό που έχει απαραίτητα υλικό, ουσιαστικό χαρακτήρα. Με αυτό, με το επιθυμητό, ο μάγος μπαίνει σε μια αμοιβαία σχέση. Μέσα στην σκέψη τοποθετεί απέναντι του το ιδεατό, το αντικείμενο(γιατί το αντικείμενο είναι πάντα ιδανικό, ενώ το υποκείμενο είναι πραγματικό) εντός της πράξης της βουλήσεως, μέσα στο δημιουργικό σκίρτημα της σύλληψης. Φέρνει στον κόσμο ένα μέρος της ψυχής του, που μιμείται αυτό το ιδεατό, και με το να κατευθύνει τον λόγο τον οποίο γέννησε προς το απέναντι του αντικείμενο, εξορκίζει το αντικείμενο, δηλαδή συνδέεται μαζί μέσω της προβολής (emanation).

Ο καρπός αυτού του εξορκισμού, είναι κάτι το ιδεατό και πραγματικό ταυτόχρονα, ένα  ιδεατό-πραγματικό, υποκειμενικό-αντικειμενικό, εγώ και μη-εγώ , εν συντομία η λέξη, ο λόγος-μια νέα στιγμιαία κατάσταση της πραγματικότητας, η οποία ορθώνεται μπρος στον μάγο ο οποίος βρίσκεται σε κατάσταση δημιουργικής έκστασης, και η οποία πεθαίνει και διαλύεται όταν το σκίρτημα εκλείψει.

Και τι άλλο σημαίνει έκσταση (wostorg), παρά έξοδος από τον εαυτό σου;   Wostorg είναι ένας ξαφνικός χωρισμός από τον εαυτό. Ο λόγος του μάγου, που γεννιέται μέσα στην έκσταση(wostorg), φέρει ένα αποκομμένο μέρος της βούλησης του και το κατευθύνει. Γι’ αυτό ο λόγος του μάγου είναι μια νέα δημιουργία, μια ισχυρή δημιουργία που σπάει βράχια, που ρίχνει την συκιά στην θάλασσα και μετακινεί βουνά, που φέρνει το φεγγάρι στην γη, που σταματά τα σύννεφα, που μεταμορφώνει όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, ναι, που μπορεί τα πάντα.

«Αυτή η λέξη», έτσι τελειώνει το μαγικό φίλτρο, «αυτός ο λόγος είναι η επιβεβαίωση και ενίσχυση, αυτός ο λόγος επιβεβαιώνει και κλειδώνει, και τίποτα δεν μπορεί να διαλύσει το φίλτρο: ούτε ο αέρας, ούτε η καταιγίδα, ούτε το νερό.» Ο λόγος του μάγου είναι πιο ισχυρός από το νερό, πιο βαρύς από τον χρυσό, ψηλότερος από το βουνό, σκληρότερος από τον σίδηρο και τον πυρακτωμένο λίθο alatyr. «Ο λόγος μου είναι στερεός», λέει ο μάγος.

Η προφητεία είναι η μοίρα του κόσμου, το τυχερό του. Και τι άλλο είναι το τυχερό παρά η απόφανση, πρόταση, λόγος, μαγική φράση. Ας θυμηθούμε, ότι το δικό μας «rok»(τυχερό) προέρχεται από το ρήμα «rakati», που σημαίνει κάνω θόρυβο, «μιλώ» με την έννοια της έκφρασης. Έτσι και το λατινικό fatum προέρχεται από το ρήμα fari, δηλαδή ομιλώ, λέγω. Ο λόγος του μάγου είναι το τυχερό(λαχείο) των πραγμάτων, το fatum τους. Και κάθε τι προς το οποίο κατευθύνεται η τραγουδιστή μαγική φράση, το ρυθμικό incantatio, carmen, δεν μπορεί να ξεφύγει, όπως το αγριοκάτσικο δεν μπορεί να ξεφύγει από το τραγουδιστό βέλος, που τελικά το χτυπά. Δεν είναι τυχαίο που οι αρχαίοι Έλληνες μιλούν για «φτερωτές» λέξεις: ρίχνεις την φτερωτή λέξη, και αυτή πετά και χτυπά το θύμα της.

Αν η μαγική πράξη έχει τελειώσει, η λέξη είναι νεκρή. Το κατηγόρημα «γεννηθήτω» έχει επιστρέψει στην απρόσωπη πολυπλοκότητα των στοιχείων, στην καθαρή υποκειμενικότητα. Το υποκείμενο είναι πάλι καθαρό αντικείμενο, δηλαδή ιδεατό, νεκρό, κενό, αδιαπέραστο. Αυτή η λέξη δεν πια μια δημιουργική απόφανση, είναι κενός ήχος, δοχείο, περίβλημα της σκέψης-διανοητική λέξη.

Ο λόγος του μάγου έχει χαρακτήρα πράγματος. Είναι το πράγμα καθ’ εαυτό. Η μαγεία των πράξεων είναι μαγεία των λέξεων. Η μαγεία των λέξεων είναι μαγεία των ονομάτων. Το όνομα του πράγματος είναι η ουσία του. Στο πράγμα ζει το όνομα. Το πράγμα δημιουργείται δια του ονόματος. Το πράγμα βρίσκεται σε αμοιβαία σχέση με το όνομα, μιμείται το όνομα. Το πράγμα έχει πολλά διαφορετικά ονόματα, αλλά ονόματα με διαφορετική δύναμη και βάθος. Υπάρχουν περισσότερο και λιγότερο περιφερικά ονόματα, και αντίστοιχα γνωρίζουμε το πράγμα περισσότερο ή λιγότερο, και η σχέση μας προς αυτό είναι περισσότερο ή λιγότερο δυνατή. Το πράγμα είναι αδιαπέραστο γιατί δεν ξέρουμε πως να κοιτάξουμε στο εσωτερικό του, στον κρυμμένο πυρήνα του. Όσο πιο βαθιά γνωρίζουμε ένα πράγμα, τόσο περισσότερα μπορούμε. Όποιος γνωρίζει τα κρυφά ονόματα των πραγμάτων, σ’ αυτόν τίποτα δεν είναι απροσπέλαστο. Τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί σε αυτόν που γνωρίζει τα ονόματα. Όσο πιο επιφανής, ισχυρός, σημαντικός είναι ο φορέας του ονόματος, τόσο πιο δυνατό, βαθύ και σημαντικό το όνομά του. Και τόσο πιο κρυμμένο. Το προσωπικό όνομα ενός ανθρώπου, είναι κάτι το αναπόφευκτο, όταν κάποιος θέλει να αναγνωρίσει κάποιον άνθρωπο και  να του κάνει μάγια. Αρκεί να πει κανείς το όνομα, και αυτό που θέλει εισέρχεται στην κοσμική κυκλοφορία. Μερικές φορές περιγράφεται αυτό το όνομα-ουσία με την απαρίθμηση των χαρακτηριστικών, όπως ακριβώς διαρθρώνεται και το δημιουργικό «γεννηθήτω». Τότε έχουμε το μαγικό φίλτρο. Η αρχική του όμως μορφή είναι το σκέτο όνομα.

Η θεουργία και η μαγεία είναι τόσο παλιές όσο και η ανθρωπότητα. Η πίστη στην δύναμη των μαγικών φράσεων, και η εμπειρία της δημιουργικής των δύναμης που είναι σε θέση να αλλάξει τον κόσμο, εκτείνεται τόσο μακριά, όσο και ο άνθρωπος. Και επειδή το όνομα είναι το σημείο όπου εστιάζονται όλες οι μαγικές-θεουργικές φράσεις και δυνάμεις, γίνεται κατανοητό, ότι η φιλοσοφία του ονόματος είναι η πιο διαδεδομένη, μια φιλοσοφία που ανταποκρίνεται στις πιο βαθείς ανάγκες του ανθρώπου. Αυτή η λεπτή και στις λεπτομέρειες της επεξεργασμένη κοσμοθεωρία βλέπει στο όνομα, ως μεταφυσική αρχή του είναι και της γνώσεως, την θεμελίωση της. Η διάρκεια του συστήματος ενδυναμώνεται κατά χιλιάδες φορές μέσω του μεγάλου αριθμού των ενισχύσεων, τις οποίες βιώνει στην θρησκευτική ζωή, στην καθημερινότητα, και στην άμεση γνώση της λαϊκής επιστήμης. Το σύστημα έχει την συνέπεια του, την δύναμη της πειθούς του, την λογική του. Δεν ισχύει βέβαια ότι δεν υπάρχουν γέφυρες μεταξύ μεταξύ της επιστημονικής και της αποκρυφιστικής κοσμοθεωρίας. Αν σκεφτείτε τις νομιναλιστικές τάσεις πολλών σύγχρονων γλωσσολόγων(Wilhelm von Humboldt, M. Müller, Steintal, Potebnja, Owsjanniko-Kulikowski και πολλών άλλων), οι οποίοι θεωρούν ότι η σκέψη χωρίς λέξεις είναι αδύνατη, και μόνο στον λόγο πραγματώνεται, αν σκεφθείτε τις θεωρίες περί idees-forces(Fouillee), τις λέξεις που προσδίδουν δύναμη κατά την ύπνωση, και τέλος μια σειρά δεδομένων από το πεδίο της ιστορίας της ψυχολογίας και της θρησκείας, τότε είμαι πεπεισμένος, πως και εκείνοι που δεν βίωσαν την δημιουργική έκσταση του μάγου, θα κάνουν πιο επιεική την κριτική τους κατά της φιλοσοφίας των ονομάτων, που δημιούργησαν οι πρόγονοι μας.

Δεν τολμώ να σας τα παρουσιάσω. Η άμεση σκέψη δεν λειτουργεί με έννοιες, αλλά με ζωντανές εικόνες, γεμάτες αίμα, χρώματα και αρώματα. Αυτές οι εικόνες δεν διαχωρίζονται από τις γειτονικές τους εικόνες με σαφή όρια. Όπως και στην πραγματικότητα, τα όρια τους είναι συχνά ασαφή. Αυξάνονται, ενούμενες με τις εικόνες που προσπίπτουν, προς πολλές κατευθύνσεις, διαπλέκονται σε ένα ενιαίο, πολλαπλώς διασυνδεδεμένο όλο, και σχηματίζουν έτσι τον ιστό του Είναι, όχι μόνο μια κλωστή. Ένα ποίημα, όχι ένα πολυσυλλογισμό. Για τον λόγο αυτό, δεν μπορούμε να στριμώξουμε στο κρεβάτι του Προκρούστη την αρχική φιλοσοφία, με  όλη της την εσωτερική καθαρότητα. Το κρεβάτι του Προκρούστη που αποτελούν οι έννοιες μας, οι φτωχές σε περιεχόμενο, ξηρές, και διαρρηγμένες από τον ατομισμό μας. Η αρχική φιλοσοφία σχίζεται στην προσπάθεια να την τοποθετήσουμε στα πλαίσια της γλώσσας μας και του τρόπου που έχουμε να παρουσιάζουμε τα πράγματα. Για να την παρουσιάσει κανείς, πρέπει οπωσδήποτε να χρησιμοποιήσει μια έκθεση των πραγμάτων που είναι επική, εμμέτρως πανηγυρική, και που διαγράφοντας μεγάλους κύκλους επιστρέφει στον εαυτό της. Και αυτό μπορεί να το κάνει με την βοήθεια των εικόνων, συγκεκριμένων περιπτώσεων, παραδειγμάτων και περιγραφών. Μόνο σε αυτή την άμεση μορφή, διατηρεί η αρχαιότερη φιλοσοφία το πραγματικό της πρόσωπο, το αληθινό της βάθος. Βάσει αυτών που εξέθεσα, θα απαιτούσε μια τέτοια παρουσίαση ένα ολόκληρο εξάμηνο μαθημάτων. Τώρα, αφού έστρεψα την προσοχή σας στην φιλοσοφία των ονομάτων, θέλω να σας σκιαγραφήσω μερικά χαρακτηριστικά της.

Συνεχίζεται