Η εποχή των μάγων (8)

 Συνέχεια από: Κυριακή 4 Απριλίου 2021

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Wolfram Eilenberger

Εκδόσεις Klett-Cotta, 2018

ΙΙ. Άλματα

1919

Ο δόκτωρ Benjamin δραπετεύει από τον πατέρα του, ο λοχίας Wittgenstein αυτοκτονεί οικονομικά, ο υφηγητής Heidegger ξεπέφτει από την πίστη, και ο Monsieur Cassirer επεξεργάζεται στον ηλεκτρικό τον φωτισμό του. 

Τι να κάνω;

«Αν από την μία ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου, μεταξύ άλλων δηλαδή και ο τρόπος που αντιδρά, ήταν σε όλα του τα επιμέρους σημεία γνωστός, και από την άλλη, αν ήταν γνωστά τα συμβάντα του κόσμου, στις περιοχές εκείνες όπου συναντούν τον συγκεκριμένο χαρακτήρα, θα μπορούσε να ειπωθεί με ακρίβεια τι θα συνέβαινε στον χαρακτήρα εκείνο, όπως και το τι θα έκανε αυτός. Αυτό σημαίνει, πως η μοίρα του θα ήταν γνωστή»¹⁵. Ισχύει όμως αυτό; Είναι η μορφή της πορείας μιας ζωής με τέτοιο τρόπο καθορισμένη, προδιαγεγραμμένη, προβλέψιμη; Πόσο περιθώριο έχει ένας άνθρωπος για να διαμορφώσει τη ζωή του; Αυτές τις ερωτήσεις διαπραγματεύεται ο 27-χρονος Walter Benjamin τον Σεπτέμβριο του 1919, σε ένα δοκίμιο με τίτλο «Μοίρα και Χαρακτήρας» (Schicksal und Charakter). Όπως η πρώτη πρόταση τού κειμένου αφήνει να εννοηθεί, η προσπάθειά του έγκειται στο να μοιράσει πάλι τα χαρτιά, αντιπροσωπευτικά για ολόκληρη τή γενιά νεαρών Ευρωπαίων διανοουμένων, που βρίσκεται ενώπιον τής ανάγκης, μετά το τέλος του μεγάλου πολέμου, να επανεξετάσει τα θεμέλια τής κουλτούρας και τής ύπαρξής της. 

Το γράψιμο ώς μέσο αυτοφωτισμού.

Το πρώτο καλοκαίρι μετά τον πόλεμο, ο Benjamin βρισκόταν σε μια μεταβατική κατάσταση, και για πολύ προσωπικούς λόγους. Οι ουσιαστικές μεταβάσεις στην λεγόμενη ενήλικη ζωή βρίσκονται πια πίσω του. Παντρεύτηκε το 1917, έγινε πατέρας το 1918, και τέλη Ιουνίου του 1919 έλαβε τον διδακτορικό τίτλο στην φιλοσοφία. Όσο για τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, κατάφερε να μην αφήσει να πλησιάσουν πολύ την ύπαρξη του οι φρικαλεότητες τής παγκόσμιας σύρραξης. Γλύτωσε την πρώτη του επιστράτευση το 1915, καθώς την νύχτα πριν την αξιολόγηση ήπιε μαζί με τον καλύτερο του φίλο, Gerhard Scholem, αμέτρητα φλυτζάνια καφέ. Το πρωί ο παλμός του είχε επαρκή αρρυθμία, ώστε να αξιολογηθεί ως ακατάλληλος. Ήταν ένα συνηθισμένο για την εποχή κόλπο. Πολύ πιο δημιουργική και επεξεργασμένη ήταν η δεύτερη προσπάθεια του να ξεφύγει, το 1916. Για να πετύχει την απαλλαγή, έβαλε την μελλοντική γυναίκα του Ντόρα, να του υποβάλει μέσω μιας διαδικασίας ύπνωσης που διήρκεσε μερικές εβδομάδες, πως πάσχει από βαριά ισχιαλγία. Σύμφωνα με τον στρατιωτικό γιατρό, τα συμπτώματα ήταν σαφή. Αν και δεν κατάφερε να απαλλαγεί από την υπηρεσία στο μέτωπο, πήρε τουλάχιστο την επίσημη άδεια να εξεταστεί για το πολύπλοκο πρόβλημα του σε μια ειδική κλινική στην Ελβετία. Και αφού μπήκε στην Ελβετία, είχε ξεφύγει από την υποχρεωτική επιστράτευση, εφόσον παρέμενε εκεί. Ο Walter και η Dora είχαν αποφασίσει να κάνουν το βήμα το Φθινόπωρο του 1917.

Το καταφύγιό του

Κατ’ αρχάς εγκαθίσταται κανείς στη Ζυρίχη, όπου στα χρόνια τού πολέμου είχαν μαζευτεί νεαροί Γερμανοί, αλλά και από ολόκληρη την Ευρώπη, διανοούμενοι. Έτσι το 1916, οι Hugo Ball και Tristan Tzara κηρύσσουν εκεί τον Ντανταϊσμό. Λίγα μέτρα από το «Cabaret Voltaire», είναι εγκατεστημένος κάποιος Wladimir Iljitsch Uljanov, όπου υπό το ψευδώνυμο Lenin σχεδιάζει την ρωσική επανάσταση. Χωρίς να βρει ή και να αναζητήσει πρόσβαση στους κύκλους αυτούς, το νεαρό φρεσκοπαντρεμμένο ζευγάρι-συνοδευόμενο από τον κοινό τους φίλο Scholem-μετακομίζει στη Βέρνη στην Κεντρική Ελβετία, όπου ο Walter εγγράφεται στο εκεί πανεπιστήμιο με σκοπό να κάνει διδακτορικό στη φιλοσοφία.

Και οι δυο-ή καλύτερα και οι τρεις-εξόριστοι από το Βερολίνο, ζουν σχεδόν αποκλεισμένοι από την πολιτισμική ζωή αυτής της διάσημης για τον αργόσυρτο τρόπο ζωής πόλη. Οι Benjamin και Scholem θεωρούν πως το επίπεδο των μαθημάτων στο πανεπιστήμιο είναι πολύ χαμηλό. Μέσα σε αυτή την υποαπασχόληση δεν επινοούν απλώς ένα φανταστικό πανεπιστήμιο, με το όνομα «Muri», αλλά και περίεργα σεμινάρια, όπως «Το πασχαλινό αβγό-τα προτερήματα και οι κίνδυνοί του» (Θεολογία), «Θεωρία και πράξη τής προσβολή» (Νομικά) ή «Θεωρία της ελεύθερης πτώσης με ασκήσεις στο τέλος» (Φιλοσοφία)¹⁶. Χρησιμοποιούν τον χρόνο στη Βέρνη για ιδιωτικά αναγνώσματα και μελέτες, όπως του νεοκαντιανού Hermann Cohen, τα οποία μελετούν πρόταση προς πρόταση σε μακρές νυχτερινές συναντήσεις.

Ήταν μια κατάσταση, η θεμελιώδης απροσδιοριστία της οποίας, αλλά και η ερωτική αμφισημία της, ταίριαζε στον χαρακτήρα του Benjamin. Μετά την γέννηση του γιού του, αυξάνει κατά πολύ την παραγωγικότητά του, και σε λιγότερο από ένα χρόνο τελειώνει το διδακτορικό του. Το προβλεπόμενο τέλος του πολέμου θέτει ενώπιον του και την αναγκαιότητα, να προσανατολιστεί επαγγελματικά πιο συγκεκριμένα για την μετά τον πόλεμο εποχή. Και ο πατέρας τού Benjamin-η οικονομική κατάσταση του οποίου επηρεάστηκε πολύ από τον πόλεμο-πιέζει τον γιο να σταθεί επιτέλους στα πόδια του.

Κρίσιμες μέρες

Όταν η νεαρή οικογένεια αποσύρεται για τις καλοκαιρινές διακοπές το 1919 σε ένα κατάλυμα στη λίμνη Brienze, έχει περάσει μήνες έντονης εργασίας. «Η Ντόρα και εγώ είμαστε στο τέλος των δυνάμεων μας», γράφει ο Benjamin στον Scholem, στις 8 Ιουλίου του 1919, κατάσταση που έχει να κάνει και με την υγεία του μικρού Stefan, που για μήνες «έχει διαρκή πυρετό» ώστε «δεν μπορεί καθόλου να ησυχάσει»¹⁸. Η Ντόρα υποφέρει πολύ κάτω από «τους μεγάλους κόπους που μαζεύτηκαν κατά τη διάρκεια των μηνών», με «αναιμία και άσχημη απώλεια βάρους» ως συνέπεια όλων αυτών. Ο Benjamin παλεύει ακόμα-με πραγματικά ισχυρούς πόνους-με την δια της ύπνωσης προκληθείσα ισχιαλγία, και επιπλέον, όπως αναφέρει στον οικογενειακό τους φίλο, «κατά τους τελευταίους μήνες έχω παθολογική ευαισθησία στον θόρυβο». Στα πρόθυρα του burnout θα λέγαμε σήμερα.

Η οικογένεια, που θα περάσει τις διακοπές της στο κατάλυμα με το ωραίο όνομα «Mon repos»,  έχει λοιπόν μεγάλη ανάγκη ξεκούρασης. Με θέα προς τη λίμνη, με πλήρη διατροφή, με νταντά που ήρθε μαζί τους-η κατάσταση ήταν σοβαρή, αλλά οικονομικά απελπιστική δεν ήταν-ήθελαν να φάνε καλά, να κοιμηθούν πολύ, να διαβάσουν λίγο, ο Walter ήθελε να μεταφράσει πότε-πότε ποιήματα του αγαπημένου του Baudelaire στα γερμανικά. Θα μπορούσαν να είναι όλα τόσο όμορφα.

Όπως ήταν όμως συνηθισμένο με τα σχέδια τού Benjamin, τίποτα δεν έγινε έτσι όπως το σχεδίασε. Πράγμα που οφειλόταν και στον Walter. Για να μην διακινδυνεύσει την οικονομική βοήθεια τού πατέρα, θεώρησε πιο έξυπνο να μην αναφέρει στην οικογένεια του στο Βερολίνο πως πέρασε επιτυχώς τις εξετάσεις τού διδακτορικού.

Ο πατέρας Benjamin αποφασίζει μαζί με την γυναίκα του να τους κάνουν μια επίσκεψη-έκπληξη στην Ελβετία. Μπορούμε να ορίσουμε με ακρίβεια την 31. Ιουλίου 1919 ως ημερομηνία κατά την οποία οι γονείς έφτασαν στο θέρετρο.

Όποιος γνωρίζει τώρα τους εμπλεκόμενους χαρακτήρες, δεν χρειάζεται και τον γενικό μαθηματικό τύπο για τα πάντα, ώστε να προβλέψει την εξέλιξη της συνάντησης πατέρα και γιου. Ο Benjamin γράφει στον Scholem στις 14 Αυγούστου 1919 για «άσχημες μέρες, που τώρα είναι πια πίσω μας», και προσθέτει: «Σου επιτρέπω να γνωστοποιήσεις πως πήρα το διδακτορικό».

Συνεχίζεται