Η φωτιά της ελευθερίας(4)

 Συνέχεια από: Tρίτη 18 Μαίου 2021

Η φωτιά της ελευθερίας

Η σωτηρία της φιλοσοφίας στα σκοτεινά χρόνια 1933-1943

Του Wolfram Eilenberger,  Klett-Cotta 2020

I.   Σπίθες δ

Εμπνευσμένη

Στην ιστορία τής ανθρωπότητας πρέπει να υπήρξαν λίγα άτομα που να ήταν πνευματικά πιο παραγωγικά από την φιλόσοφο αγωνίστρια τής αντίστασης εν εξορία, Simone Weil, στους τέσσερις μήνες του Χειμώνα του 1943: γράφει πραγματείες περί θεωρίας συντάγματος και επανάστασης, για την πολιτική αναμόρφωση της Ευρώπης, μια διερεύνηση περί των γνωσιολογικών πηγών του μαρξισμού, για την λειτουργία των κομμάτων σε μια δημοκρατία. Μετέφρασε τμήματα των «Ουπανισάδων» από τα σανσκριτικά στα γαλλικά, συγγράφει πραγματείες για την ιστορία της θρησκείας της Ελλάδας και της Ινδίας, για την θεωρία των μυστηρίων και της ιερότητας του προσώπου στον Χριστιανισμό, όπως και με τον τίτλο «Ρίζωμα»¹⁸, ένα 300 σελίδων πρόγραμμα για την πολιτισμική ύπαρξη του ανθρώπου στην μοντέρνα εποχή.

Όπως «Το σχέδιο για ένα σύνδεσμο των νοσοκόμων του μετώπου» αφήνει να εννοηθεί, η Weil βλέπει την αναγκαιότητα της στιγμής νά βρίσκεται στην περιοχή του ιδεατού και της έμπνευσης. Ως ήπειρος από την οποία ξεκίνησαν δυο παγκόσμιοι πόλεμοι μέσα σε δυο δεκαετίες, η Ευρώπη υποφέρει σύμφωνα με την Weil, εδώ και πολύ καιρό, από καταστροφική διάβρωση των αξιών και ιδανικών, που κάποτε την στήριζαν πολιτισμικά και πολιτικά. Στην πραγματικότητα, όπως πληροφορεί το αρχηγείο της γαλλικής αντίστασης, τον Φεβρουάριο, σε μια ομώνυμη δημοσίευση, ο πόλεμος αυτός, είναι ένας «Πόλεμος των θρησκειών»¹⁹.

«Η Ευρώπη παραμένει το κέντρο του δράματος. Από τη φωτιά που ο Χριστός έριξε στη Γη, και που ήταν ίσως η φωτιά του Προμηθέα, έμειναν μερικά αναμμένα κάρβουνα στην Αγγλία. Αυτά εμπόδισαν να έρθουν τα χειρότερα…Είμαστε χαμένοι, αν από αυτά τα κάρβουνα και τις σπίθες, που σιγοκαίνε στην ήπειρο, δεν προκύψει μια φλόγα, που μπορεί να φωτίσει την Ευρώπη. Αν ελευθερωθούμε μόνο από τα λεφτά και τα εργοστάσια της Αμερικής, πέφτουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε ένα είδος υποδούλωσης, που μοιάζει με αυτήν που ζούμε σήμερα. Ας μην ξεχνούμε, πως η Ευρώπη δεν υποδουλώθηκε από ορδές που ήρθαν από άλλη ήπειρο ή από τον Άρη, και πως δεν αρκεί τους διώξουμε. Η Ευρώπη υποφέρει από μια εσωτερική ασθένεια. Χρήζει θεραπείας…Οι υποδουλωμένες χώρες μπορούν να αντιτάξουν στον νικητή μόνο μια θρησκεία… Οι συνδετικές γραμμές του εχθρού… θα κατέρρεαν, αν εξαπλωνόταν σε όλο αυτό τον χώρο η φωτιά μιας πραγματικής πίστεως»²⁰.

Για να δρομολογήσει αυτή την διαδικασία θεραπείας, στην αρχή στρατιωτικά, και κατόπιν πολιτικά και πολιτισμικά, έπρεπε να «εμφυσηθεί μια νέα έμπνευση»²¹ στην ήπειρο-σύμφωνα με την Weil ιδιαιτέρως από τα κείμενα του Πλάτωνα και της Καινής Διαθήκης. Γιατί όποιος θέλει αληθινή θεραπεία, πρέπει σε αυτά τα σκοτεινά χρόνια να πάει σε πηγές που δεν είναι μόνο εκ του κόσμου τούτου.

Αυτό ισχύει πάνω απ’ όλα για την πατρίδα της, την Γαλλία, που είναι η χώρα καταγωγής της ώθησης προς την ελευθερία από το 1789, και η οποία έχει πέσει πιο βαθιά από όλα τα έθνη που συμμετέχουν στον πόλεμο. Το καλοκαίρι του 1940 παραδόθηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες σχεδόν αμαχητί στα στρατεύματα του Χίτλερ. Για την απελευθέρωση της εξαρτάται από ξένη βοήθεια και ως λαός έχασε κάθε πίστη στον εαυτό της, που τη στήριζε μέχρι τότε. Με άλλα λόγια, η Γαλλία δείχνει πως έχει συγκλονιστεί βαθιά ως προς την σημαντικότερη και βαθύτερη όλων των ανθρώπινων ψυχικών αναγκών: την ανάγκη για «ρίζωμα».

«Το ρίζωμα είναι η σημαντικότερη και η πιο παραγνωρισμένη ανάγκη της ανθρώπινης ψυχής. Ανήκει σε αυτά που πολύ δύσκολα ορίζονται. Ο άνθρωπος έχει την ρίζα του μέσω της πραγματικής, ενεργητικής και φυσικής μετοχής του στο Είναι ενός κοινού, στο οποίο διατηρούνται εν ζωή ορισμένοι θησαυροί του παρελθόντος και ορισμένες προαισθήσεις για το μέλλον. Φυσική μετοχή σημαίνει: αυτόματα δεδομένη δια του τόπου, της γεννήσεως, του επαγγέλματος, του περιβάλλοντος. Σχεδόν ολόκληρη την ηθική, διανοητική και πνευματική ζωή του, πρέπει ο άνθρωπος να προσλάβει δι’ εκείνων των ζωτικών χώρων, στους οποίους ανήκει εκ φύσεως…Μια στρατιωτική κατάληψη φέρνει κάθε φορά ένα ξερίζωμα… όταν όμως κατακτητής παραμένει ξένος στον τόπο τον οποίο κατέλαβε, τότε το ξερίζωμα καταλήγει να είναι μια σχεδόν θανατηφόρος ασθένεια για τον κατακτημένο πληθυσμό. Φτάνει τον ύψιστο βαθμό της με τους μαζικούς εκτοπισμούς, όπως συμβαίνει με την Ευρώπη που κατέχεται από τη Γερμανία…»²².

Αυτά για την εκτίμηση της κατάστασης της Simone Weil, ως διορισμένης φιλοσοφικής πρωτοπόρου στη σκιώδη κυβέρνηση του στρατηγού de Gaulle την Άνοιξη του 1943. Γεννημένη Εβραία, και από χρόνια βαθιά χριστιανικά προσανατολισμένη, η ανάλυση αυτή της πνευματικής έλλειψης στο θεμέλιο του δολοφονικού γίγνεσθαι, τής χρησιμεύει ως πηγή της διανοητικής της παραγωγής, που μοιάζει υπεράνθρωπη.

Σε έκσταση

Σαν σε έκσταση ρέει στο χαρτί όλο το πλάτος του μοναδικού πνεύματος της. Ώρα προς ώρα, μέρα προς μέρα. Χωρίς επαρκή ύπνο. Και πάνω απ’ όλα, όπως και τα προηγούμενα χρόνια, χωρίς να παίρνει επαρκή τροφή. Στο ημερολόγιο της σημειώνει: «Όπως δείχνει η γενική και διαρκής κατάσταση της ανθρωπότητας στον κόσμο αυτό, είναι πιθανόν πάντα μια απάτη, το να χορταίνεις. (Συνάντησα συχνά την απάτη αυτή)»²³.

Στις 15. Απριλίου του 1943 η μέθη φτάνει σε ένα απότομο τέλος. Η Weil καταρρέει στο δωμάτιο και χάνει τις αισθήσεις της. Μετά από ώρες την βρίσκει μια σύντροφος. Όταν συνήλθε, της απαγόρευσε κατηγορηματικά να καλέσει γιατρό. Δεν έχει ακόμα χάσει την ελπίδα πως θα σταλεί στη μάχη. Αντί αυτού παίρνει τηλέφωνο τον Schumann, ο οποίος τη διαβεβαιώνει αρκετές φορές, πως δεν έχει ακόμα τελειωτικά αποφασισθεί αν θα συμμετάσχει σε κάποια στρατιωτική αποστολή στη Γαλλία-επομένως ήταν ακόμα δυνατό να γίνει. Πάνω απ’ όλα αν ανάρρωνε πολύ γρήγορα. Μόνο τότε συμφώνησε να την πάνε στο νοσοκομείο

Συνεχίζεται