Γεώργιος Α. Τσανανάς - «Τα εν τη Εκκλησία χαρίσματα του Αγ. Πνεύματος κατά τον Μέγα Βασίλειον»(2)

Συνέχεια από: Παρασκευή 31 Δεκεμβρίου 2021

 Β. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΧΑΡΙΣΜΑΤΩΝ ΕΝ ΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΦΥΣΙΝ, ΤΟΝ ΣΚΟΠΟΝ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΑΥΤΩΝ

1. Η φύσις και ο ρόλος ή σκοπός των χαρισμάτων

Το σημείον τούτο διαφωτίζει σημαντικώς το κάτωθι χωρίον «Ηδη δὲ καὶ ὡς ὅλον ἐν μέρεσι νοεῖται τὸ Πνεῦμα κατὰ τὴν τῶν χαρισμάτων διανομήν. “Πάντες γὰρ ἀλλήλων ἐσμὲν μέλη͵ ἔχοντες δὲ χαρίσματα κατὰ τὴν χάριν τὴν δοθεῖσαν ἡμῖν διάφορα”(Ρωμ. 12, 5-6). Δια τούτο “οὐ δύναται δὲ ὀφθαλμὸς εἰπεῖν τῇ χειρί· χρείαν σου οὐκ ἔχω...”(Α' Κορ. 12, 21)... Ἀλλὰ πάντα μὲν ὁμοῦ συμπληροῖ τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ ἑνότητι τοῦ Πνεύματος· ἀλλήλοις δὲ ἀναγκαίαν τὴν ἐκ τῶν χαρισμάτων ἀντιδίδωσιν ὠφέλειαν. “Ὁ μὲν Θεὸς ἔθετο τὰ μέλη ἐν τῷ σώματι͵ ἓν ἕκαστον αὐτῶν καθὼς ἠθέλησε” (Α' Κορ. 12, 18). Τὰ μέντοι μέλη τὸ αὐτὸ μεριμνῶσιν ὑπὲρ ἀλλήλων͵ κατὰ τὴν πνευματικὴν κοινωνίαν τῆς συμπαθείας αὐτοῖς ὑπαρχούσης. “Διόπερ εἴτε πάσχει ἓν μέλος͵ συμπάσχει πάντα τὰ μέλη... ”(Α' Κορ. 12, 26).  Καὶ ὡς μέρη δὲ ἐν ὅλῳ͵ οἱ καθ΄ ἕνα ἐσμὲν ἐν τῷ Πνεύματι· ὅτι “οἱ πάντες ἐν ἑνὶ σώματι͵ εἰς ἓν Πνεῦμα ἐβαπτίσθημεν”(Α' Κορ. 12, 26)»22. 

Δι’ άλλων λόγων· το Άγιον Πνεύμα ενοικεί εν τη Εκκλησία καθόλου και εις τα μέλη αυτής καθ’ έκαστον, συνέχον αυτά εις έν. Τα χαρίσματα συνιστούν τον τρόπον παρουσίας και ενεργείας του Πνεύματος, ώστε δι’ αυτών να διεξάγηται η ζωή της Εκκλησίας, οικοδομουμένης εις σώμα δια της αλληλεγγύης των μελών μεταξύ των κατά την αντίδοσιν των χαρισμάτων.

Η οικοδομή λοιπόν της Εκκλησίας είναι ο λόγος υπάρξεως και ενεργείας ήτοι ο σκοπός των χαρισμάτων. Τούτο εκτίθεται σαφέστατα πολλαχού εις τούς Όρους κατά Πλάτος και κατ’ Επιτομήν, όπου το χάρισμα παρουσιάζεται ωργανωμένον εν πάση συνεπεία και πειθαρχία ως «διακόνημα» εν στενή μοναχική έννοια. Επ’ αυτού όμως θα επανέλθωμεν κατωτέρω.

2. Οι όροι και τα όρια υπάρξεως και ενεργείας των χαρισμάτων εν τη Εκκλησία

Ταύτα είναι τα εξής τρία· η καθαρότης του βίου, η αγάπη και η πιστότης και πειθαρχία εις το χάρισμα.

α) Η καθαρότης. Ως προς την ύπαρξιν και παρουσίαν των τα χαρίσματα είναι κατ’ αρχήν άσχετα προς την ηθικήν ποιότητα του φορέως αυτών. Διότι, ως λέγει, «το χάρισμα Θεού ή δωρεάν λαμβάνειν και τον ανάξιον ουδέν παράδοξον». Τούτο είναι αφ’ ενός μεν ίδιον του αγαθού Θεού (βλ. Ματθ. 5, 45), αφ’ ετέρου δε δύναται να ωφελήση τον λαβόντα αυτό, «εάν άρα δυσωπηθείς την του Θεού χρηστότητα, προτραπή εις επιμέλειαν της προς αυτόν ευαρεστήσεως», όπως επίσης δύναται να ωφελήση άλλους, καθ’ ά διδάσκει ο απόστολος Παύλος (Φιλιπ. 1, 15-18)23. Ομαλώς όμως εχόντων των πραγμάτων τα χαρίσματα διανέμονται, λειτουργούν και διακονούν εις οικοδομήν κατά την «κατ' αναλογίαν της πίστεως»24 δεκτικότητα, πνευματικήν προκοπήν και την ηθικήν καθαρότητα των δεχομένων αυτά. Λέγει λ.χ. «Το Πνεύμα το άγιον, εκ της πίστεως τών εις Χριστόν πιστευόντων εγγινόμενον τοις αξίοις»25· «τω δικαίω διαρκής έστιν η θεία και επουράνιος ευφροσύνη, διότι άπαξ αυτώ ενοικεί το Πνεύμα»26. Μεταξύ των κατηγορημάτων του Αγ. Πνεύματος τυγχάνει και ότι τούτο είναι «πάντα πληρούν τη δυνάμει, μόνοις δε όν μεθεκτόν τοις αξίοις, ουκ εν ενί μέτρω μετεχόμενον, αλλά κατ' αναλογίαν της πίστεως διαιρούν την ενέργειαν... εκάστω των δεκτικών, ως μόνω παρόν, διαρκή τοις πάσι την χάριν ολόκληρον επαφίησιν· ου απολαύει τα μετέχοντα, όσον αυτά πέφυκεν, ούχ όσον εκείνο δύναται»27. Και αυτοί ούτοι οι μαθηταί έτυχον της παρά του Κυρίου εκλογής, της συν αυτώ διαγωγής, της παρ’ αυτού αποστολής, της των πνευματικών χαρισμάτων διανομής, «μετά το άξιοι φανήναι»28. Αντιθέτως, «έως ου τηρούμεν πάσας τας εντολάς του Κυρίου... Πνεύματος άγιου καταξιωθήναι μη προσδοκήσωμεν»29· «όπου έχθραι, έρεις, θυμοί, εριθείαι, φιλονικίαι, θορύβους ασιγήτους ταις ψυχαίς εμποιούντα, εκεί το Πνεύμα της πραότητος ουκ αναπαύεται»30· «χαρίσματα δε πνευματικά αποδιώκει κραιπάλη»31· «τίς εν τροφή δαψιλεί και τρυφή διηνεκή εδέξατό τινα κοινωνίαν χαρίσματος πνευματικού;»32. Αλλαχού δε, τέλος, λέγει δι’ αναλογιών τα εξής χαρακτηριστικά· Όπως η «δύναμις του οράν» εξαρτάται εκ του υγιαίνοντος οφθαλμού, τοιουτοτρόπως και η ενέργεια του Πνεύματος εκ της κεκαθαρμένης ψυχής. Όπως η τέχνη υπάρχει μεν εις τον τεχνίτην δυνάμει, ενεργεία δε τότε, όταν ενεργή κατ’ αυτήν, τοιουτοτρόπως και η χάρις του Πνεύματος εις τον υποδεξάμενον αυτήν· «το Πνεύμα αεί μεν συμπάρεστι τοις αξίοις, ενεργεί δε κατά την χρείαν, η εν προφητείαις, η εν ιάμασιν, η εν άλλοις τισί δυνάμεων ενεργήμασιν». Η παρουσία Του όμως μένει ανενέργητος, όταν δι’ αναξιότητα απωθήται33.

β) Η αγάπη. Αν η καθαρότης αποτελή όρον διά την κατ’ άνθρωπον ενεργόν και θετικήν παρουσίαν των χαρισμάτων, η ανιδιοτελής αγάπη είναι το κριτήριον, διά του οποίου ίσταται ή πίπτει η αξία αυτών.

Κατ’ αρχήν πάντα τα μέλη της Εκκλησίας είναι φορείς ενός ή πλειόνων χαρισμάτων. Ταύτα είναι διάφορα· δεν εξαρκεί δε ο εις «υποδέξασθαι πάντα τα πνευματικά χαρίσματα»34. Τα χαρίσματα όμως ταύτα δίδονται όχι προς το «συμφέρον» των δεξαμένων αυτά, αλλά χάριν της κοινότητος. Δεν είναι ατομικού, αλλά κοινωνικού, συλλογικού χαρακτήρος. Περί αυτού λέγει ρητώς· «Εν τη της ζωής κοινωνία το εκάστου ίδιον χάρισμα κοινόν των συμπολιτευομένων γίνεται», και «ων (χαρισμάτων) έκαστον ου μάλλον δι’ εαυτόν ή δια τους άλλους ο λαμβάνων έχει… εν δε τη των πλειόνων συμβιώσει και του ιδίου απολαύει, πολυπλασιάζων αυτό τη μεταδόσει, και τα των άλλων ως εαυτού καρπούται»35. Η χαρισματική ιδιοτέλεια δεν έχει χώρον εις μίαν κοινωνίαν αγάπης, όπως είναι η Εκκλησία. Επ’ αυτού είναι κατηγορηματικός ο ιερός Πατήρ, ομιλών την βιβλικήν γλώσσαν· η απολογία λ.χ. των ες αριστερών του Κυρίου κατά την μέλλουσαν κρίσιν («Κύριε, Κύριε, ου τω σω ονόματι προεφητεύσαμεν... δαιμόνια εξεβάλομεν... δυνάμεις πολλάς εποιήσαμεν;» (Ματθ. 7,22) δεν είναι ψευδής, δικαιολογούσα το «ουκ οίδα υμάς»· η μη αναγνώρισις έχει την αιτίαν της εις το ότι «τη του Θεού χάριτι προς τα ίδια θελήματα απεχρήσαντο, όπερ της προς Θεόν αγάπης αλλότριον»36. Κατηγορηματικώτερον λέγει αλλαχού, ότι «χωρίς αγάπης καν γένηται τα προστάγματα και τα δικαιώματα, και φυλαχθώσιν αι εντολαί του Κυρίου, και τα μεγάλα χαρίσματα ενεργηθή ανομίας έργα λογισθήσεται· ου τω ιδίω λόγω των χαρισμάτων και των δικαιωμάτων, αλλά τω σκοπώ των τούτοις χρωμένων προς τα ίδια θελήματα»37. Ο Κύριος δεν απήτησε παρά των μαθητών σημεία και δυνάμεις παραδόξους, καίτοι και τούτων εν Πνεύματι αγίω χαρισάμενος την ενέργειαν, αλλά την αγάπην προς τους αδελφούς (Ιω. 13, 15. Ματθ. 25, 35. 40)38.

γ) Η πιστότης και πειθαρχία εις τα δοθέντα χαρίσματα. Η ειρήνη και η ενότης της Εκκλησίας απειλούνται ήδη από της αποστολικής εποχής λόγω του αριθμού, του είδους και του μεγέθους των χαρισμάτων μεταξύ των μελών αυτής (βλ. Α' Κορ. 12, 12-28). Το αυτό πρόβλημα αντιμετωπίζει και ο Μ. Βασίλειος. Πρωτίστως τονίζει ότι εις έκαστος πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι τα χαρίσματα είναι διάφορα· ούτε εις μόνος δύναται να υποδεχθεί τα πάντα ούτε οι πάντες το αυτό χάρισμα. Δια τούτο πρέπει «σωφρόνως και ευχαρίστως έκαστον εμμένειν τω δεδομένω, και συμφωνεί αλλήλοις προς πάντας εν αγάπη Χριστού, ώσπερ μέλη εν σώματι», ώστε να μη καταλαμβάνηται εξ απογνώσεως ο έχων μικρότερον χάρισμα, συγκρίνων τούτο προς τον μεγαλύτερον έχοντα, ούτε δε ο τελευταίος ούτος να καταφρονή του ελάττονος, διότι τούτο αποτελεί κατάστασιν διαλυτικήν39. Τα διάφορα χαρίσματα εκάστου είναι χαρίσματα πάντων· «σον έστι το αγαθόν, και σοι επέμφθη δια του αδελφού»· διά τούτο δεν υπάρχει λόγος διά φθόνον, αλλά δι’ ευφροσύνην λόγω της ωφελείας40. Ουδείς έχει την εξουσίαν να λάβη δι’ εαυτόν την εις άλλον δοθείσαν χάριν, «αλλ’ έκαστος των πιστών εν τοις ιδίοις όροις μένει της δωρεάς του Θεού»41.

Τα εν τη Εκκλησία χαρίσματα απάντων των μελών αυτής είναι διακονίαι42. Η καρποφορία αυτών, ήτοι η οικοδομή της Εκκλησίας, εξαρτάται εκ της τηρήσεως της ευσχημοσύνης και της τάξεως (Α' Κορ. 14, 10). Όπου δεν κατορθούται η ομόνοια, δεν τηρείται ο σύνδεσμος της ειρήνης, δεν φυλάσσεται η εν Πνεύματι πραότης, χρειάζεται πολλή τόλμη δια να καλέση τις τους ούτω ζώντας μέλη Χριστού43. Αν η Εκκλησία δεν είναι συνδεδεμένη δια του συνδέσμου της ειρήνης και της αγάπης, δεν δύναται να αυξηθή εις ύψος44. Ενώ εξ αντιθέτου «εν τη ευσχημοσύνη της Εκκλησίας» δύναται να «πλεονάζη και πληθύνη το της αγάπης καλόν»45.

Απαιτείται άοκνος επιμέλεια και συνέπεια περί το ίδιον χάρισμα εν τη Εκκλησία. Διότι «επικατάρατος πας ο ποιών τα έργα Κυρίου αμελώς» (Ιερεμ. 48, 10)46. Έκαστος πρέπει «ιδία κλήσει μένειν καί κατορθούν επιμελέστερον το υπό του Κυρίου πιστευθέν»47. Μόνον ούτως επιτυγχάνεται η ευάρεστος τω Θεώ ευταξία εν αγάπη Χριστού εν τη διαφορά των χαρισμάτων και η ευαρέστησις προς τον Θεόν, η οποία δεν επιτρέπει «τον ίδιον τόπον του χαρίσματος υπερβαίνειν», διότι «η παρά τόπον ενέργεια εις το εναντίον του προκειμένου σκοπού περιτρέπει το τέλος»48.

Έμβλημα ισχύον προς επιτυχίαν των σκοπών του της κοινοβιακής οργανώσεως του μοναχικού βίου αλλά και γενικώτερον εν τη Εκκλησία εφαρμοζόμενον, είναι κατά τον Μ. Βασίλειον το του Παύλου· «Έκαστος εν ω εκλήθη, αδελφοί, εν τούτω μενέτω» (Α' Κορ. 7, 24). Τα διάφορα «διακονήματα» εν τω κοινοβίω έχουν ως βάσιν το χάρισμα ή τα χαρίσματα των αδελφών, εις τους όποιους μετά δοκιμασίαν ανατίθενται αι «οικονομίαι». Έκαστος κατά τοιούτον τρόπον τοποθετούμενος είναι «εμπεπιστευμένος» ή «εγκεχειρισμένος» ταύτην ή εκείνην την διακονίαν (του λόγου, του κηρύγματος, της «προστασίας», ταύτης ή εκείνης της εργασίας, της φιλοξενίας κ.λ.π.). Ενταύθα η πειθαρχία των ούτως ειπείν χαρισματικών διακονημάτων είναι αυστηρά, συντελούσα εις την κατ’ άριστον δυνατόν τρόπον «οικοδομήν της πίστεως» και των «αδελφοτήτων» εις πάσαν εκδήλωσιν, και την ελαχίστην ακόμη49.

Σχόλιο: [ΟΠΩΣ ΘΑ ΔΟΥΜΕ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΠΕΙΣΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ, ΚΑΘΟΤΙ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΕΝ ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΕ ΤΙΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΟΣΩΝ ΕΓΡΑΦΕ, 
Ο ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΕΝΩΣΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, ΜΕΤΑΛΛΑΞΕ ΤΑ ΧΑΡΙΣΜΑΤΑ ΣΕ ΔΙΑΚΟΝΗΜΑΤΑ.
ΑΥΤΗ Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΕ ΚΛΗΡΙΚΑΛΙΣΜΟ ΥΠΗΡΞΕ Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΖΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΠΛΕΟΝ, ΑΦΟΥ Ο ΚΛΗΡΟΣ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ ΝΑ ΠΕΤΑΞΕΙ ΤΟΝ ΠΙΣΤΟ ΛΑΟ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ].

Σημειώσεις

22. Περί Αγ. Πνεύματος, κεφ. 26, 61. PG 32, 181ΑΒ.

23. Όροι κατ' επιτομήν, ερώτ. 179. PG 31, 1201C. 1204Α. Το προφητικόν χάρισμα, λέγει αλλαχού, κατείχε μεν λ.χ. ο Δανιήλ, το ευρίσκομεν όμως και εις τον Φαραώ και τον Ναβουχοδονόσορα· προφητεύει μεν ο Βαρλαάμ, προφητεύει όμως και ο Καϊάφας (Ιω. 11, 50). Τούτο εξηγεί ο Βασίλειος λέγων ότι «οικονομικώς εν αυτοίς ο λόγος, ου κατά την αξίαν, αλλά προς τον καιρόν». Υπόμν. εις προφ. Ησαΐαν 4. Trevisan I, σ. 13, 15· πρβλ. αυτόθι 2. σ. 7, 9 και 6. σ. 19, 21.

24. Βλ. Ηθικά, όρος 58. κεφ. 1. PG 31, 789Α· Όροι κατά πλάτος, ερ. 7, 2. 932.Α· Όροι κατ' επιτομήν, ερ. 303, 1297Α· Περί βαπτίσματος, λόγος 2, ερ. 8. 3. 1604ΑΒ.

25. Ομιλία εις 45 Ψαλμόν 4. PG 29, 421C.

26. Ομιλία εις 32 Ψαλμόν 1. PG 29. 324C.

27. Περί Αγ. Πνεύματος, κεφ. 9, 22. PG 32, 108C. 109Α· πρβλ. αυτόθι, 23. 109ΑΒ. κεφ. 22, 53. 168BC και κεφ. 26, 63. 184Β.

28. Περί πίστεως 2. PG 31, 681C.

29. Όροι κατ' επιτομήν, ερ. 204. PG 31, 1217Β.

30. Ομιλ. 10 Κατά οργιζομένων 7. PG 31, 372Α.

31. Περί νηστείας, λόγος 1,11. PG 31, 184ΑΒ.

32. Αυτόθι, 9. 180Β.

33. Περί Αγ. Πνεύματος, κεφ. 26, 61. PG 32, 180CD. 181Α. Πρβλ. αυτόθι, 63. 184CD. Περί της καθαρότητος ως όρου λειτουργίας και επωφελούς ενεργείας των διαφόρων χαρισμάτων βλ. κατ' εξοχήν  Υπόμν. εις προφ. Ησαΐαν 1 καί 3. Trevisan I, σ. 5, 9, 11 (χάρισμα προφητείας), ένθα μ.ά. λέγεται· «Πάσι μέν πάρεστι τό Άγ. Πνεύμα· άλλά τοΐς καθαρεύουσι τών παθών τήν Ιδίαν έμφαίνει δύναμιν» (3, σ. 9) και 2, σ. 7, 9 (χαρίσματα σοφίας, γνώσεως καί διδασκαλίας).

34. Όροι κατά πλάτος, ερ. 7, 2. PG 31, 932Α. Πρβλ. Ηθικά, όρ. 60. PG 31, 793Α.

35. Όροι κατά πλάτος, ένθ’ αν., 932ΑΒ.

36. Όροι κατ' επιτομήν, ερ. 179. PG 31, 1201BC.

37. Περί βαπτίσματος Α', λόγος 2, 25. PG 31, 1568Β. Πρβλ. αυτόθι, 24. 1565CD και λόγον 3, 3. 1577C.

38. Όροι κατά πλάτος, ερ. 3, 1. PG 31, 917AΒ.

39. Ηθικά, όρ. 60. PG 31, 793ΑΒ. Πρβλ. αυτόθι. 7, κεφ. 1. 712Β.

40. Ομιλία 11 Περί φθόνου 5. PG 31, 384ΑΒ. Πρβλ. Λόγος ασκητικός και παραίνεσις..., 8. PG 31, 644Β.

41. Περί βαπτίσματος, λόγος 2, ερ. 8, 3. PG 31, 1601C

42. «Έκαστος γαρ ημών των μαθητευομένων τω λόγω μιας τίνος πράξεως έστιν υπηρέτης των κατά το Ευαγγέλιον διατεταγμένων ημίν. Εν γαρ τη μεγάλη οικία τη Εκκλησία ταύτη σκεύη εστί παντοδαπά...». Ομιλία εις το Πρόσεχε σεαυτω 4, PG 31. 205Β. Πρβλ. Ομιλίαν Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 5. PG 31, 340BC.

43. Περί κρίματος Θεού 3. PG 31, 660ΑΒ.

44. Προς τους συκοφαντούντας ημάς, ότι τρεις θεούς λέγομεν 1. PG 31, 1489Α.

45. Επιστολή 222. Εκδ. R. Deferrari (London 1953). τoμ. III, σ. 284 (PG 32, 820Β).

46. Όροι κατά πλάτος, ερ. 24. PG 31, 984ΑΒ.

47. Όροι κατ’ επιτομήν, ερ. 303. PG 31, 1297Α.

48. Περί βαπτίσματος Β’, ερ. 8,3 και 4, PG 31, 1604ΑΒ.

49. Βλ. ενδεικτικώς Όροι κατά πλάτος, ερ. 30, 32 (2), 35 (2, 3), 39, 40· Όροι κατ’ επιτομήν, ερ. 45, 87, 91, 154, 187, 189 (άπαντα εν PG 31, 993Α εξ.). Βλ. Π. Χρήστου, Η κοινωνιολογία του Μ. Βασιλείου, Αθήναι 1951, σ. 33-40, 78-82. Κατά τον Η. Dörries (De Spiritu Sancto. Der Beitrag Basilius des Grossen zum Abschluss des trinitarisclien Dogmas, Göttingen 1956, σ. 160) «o μοναχισμός ανανέωσε τα χαρίσματα». Προσθετέον πάντως, κατά Μ. Βασίλειον, εφ’ όσον ή «επί το αυτό ζωή» (κοινοβιακή μοναχική) είναι «μίμημα της αποστολικής πολιτείας». Επιστ. 295. Deferrari, τόμ. IV (London 1950), σ. 206.

Μ' ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ Ο ΚΛΗΡΟΣ ΕΓΙΝΕ Ο ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ, ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ, ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΟΙΚΟΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ.

 Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΕΜΕΙΝΕ ΣΤΑΣΙΜΗ ΔΙΟΤΙ ΟΤΙ ΔΕΝ ΚΙΝΕΙΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΠΡΟΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΑ ΠΙΣΩ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ ΑΡΧΙΣΕ ΝΑ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟ ΦΤΑΝΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΛΙΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΤΗΝ ΒΡΗΚΕ Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΤΟΝ ΒΡΗΚΕ Ο ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ.