Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος (4)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 26 Ιανουαρίου 2022

Creator Spiritus

  Die Geisteslehre des Joachim von Fiore
Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος
Του Ernst Benz, στο ERANOS-JAHRBUCH XXV
IV.Ο Παράκλητος στον Τερτυλλιανό

Το ότι στην βάση τής αντίληψης περί της ιστορίας τής σωτηρίας κατά τον Μοντανό, βρισκόταν η διδασκαλία περί εσχάτων, το επιβεβαιώνει ο Τερτυλλιανός, ο οποίος είχε προσχωρήσει στην εκκλησία του Μοντανού. Στο γραπτό του «Adversus Praxean» παραθέτει μια διδασκαλία περί Τριάδος, όπου φαίνεται σαφώς πως αποδίδει διαφορετικές εποχές στον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Σε αυτές τις διαφορετικές εποχές βλέπει και διαφορετικές βαθμίδες πραγμάτωσης της θεϊκής Τριάδος. Παίρνοντας αφορμή από την περιγραφή τού οράματος του Στεφάνου, που βλέπει τον ουρανό ανοικτό και τον Χριστό στα δεξιά του Πατρός, λέει: «Αυτός (ο Χριστός) εξέχυσε την δωρεά που έλαβε από τον Πατέρα, το Άγιο Πνεύμα, το τρίτο όνομα της θεότητας και την Τρίτη βαθμίδα της μεγαλειότητας, τον κήρυκα τής μίας μοναρχίας, αλλά και τον ερμηνευτή τής οικονομίας -interpretatorem oeconomiae- εφόσον αποδέχεται κανείς τα κηρύγματα τής νέας προφητείας του ιδίου (στον Μοντανό), και τον προστάτη κάθε αληθείας, που είναι βάσει της χριστιανικής ομολογίας πίστεως, στον Πατέρα και τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα».

Εδώ αναδύεται μια διδασκαλία περί πνεύματος που προφανώς χρησιμοποιεί έννοιες του Μοντανισμού. Το πνεύμα είναι «το τρίτο επίπεδο της μεγαλειότητος». Τα επίπεδα της θεϊκής Τριάδος είναι ταυτόχρονα επίπεδα της βαθμιαίας πραγμάτωσής Της εντός της ιστορίας της σωτηρίας. Σκαλοπάτια της θείας οικονομίας. Το Άγιο Πνεύμα είναι από την μια «unius praedicator monarchiae», ο κήρυκας της μίας μοναρχίας, την οποία τα τρία πρόσωπα της Τριάδος εξασκούν πάνω στην ανθρωπότητα. Ταυτόχρονα είναι και «oeconomiae interpretator», ερμηνευτής τής οικονομίας, δηλαδή των διαφόρων τρόπων δράσης των θείων προσώπων εντός της ιστορίας της σωτηρίας, των διαφορετικών τους λειτουργιών εντός των ιστορικών εποχών του λυτρωτικού έργου, που έχουν ήδη αποδοθεί στα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος. Το Πνεύμα είναι και αυτό «που φέρνει κάτω στη γη όλη την αλήθεια». Αυτό που φέρνει στη γη την αλήθεια, η οποία στις προηγούμενες εποχές δεν είχε ακόμα ανακοινωθεί στην πληρότητα της. Τώρα όμως την φέρνει ολόκληρη στην γη, και με τον τρόπο αυτό κλείνει και εκπληρώνει τις βαθμίδες αποκάλυψης των προηγούμενων εποχών σωτηρίας.

Βάσει αυτών, στην ιστορία τής σωτηρίας λειτουργεί μια διπλή αρχή: από την μιά ενεργείται μία αντικειμενική πρόοδος τής αποκάλυψης από βαθμίδα σε βαθμίδα, εφόσον κάθε νέα εποχή φέρνει περισσότερη σωτηρία από πλευράς του Θεού. Από την άλλη, χάριν στην προοδευτική σωτηριώδη δράση του Θεού, λαμβάνει χώρα και μια πρόοδος στην γνώση της σωτηρίας από πλευράς του ανθρώπου. Με την αύξηση της σωτηρίας αυξάνεται και η γνώση περί της σωτηρίας. Η εποχή τής δράσης τής τελευταίας, τρίτης «βαθμίδας της θεότητος», του Αγίου Πνεύματος δηλαδή, φέρνει ταυτόχρονα και την ύψιστη βαθμίδα γνώσης της σωτηρίας. Επειδή το Πνεύμα φέρνει «ολόκληρη την αλήθεια», στην κατάσταση του Πνεύματος αντιστοιχεί το «intelligentia spiritualis», η πλήρης επίγνωση όλης της αλήθειας. Στην αλήθεια αυτή δεν ανήκει μόνο η επίγνωση της παρούσας σωτηρίας, αλλά και η επίγνωση της οικονομίας της σωτηρίας, η οποία ενεργούσε κρυφά στην ιστορία της ανθρωπότητας, μέχρι που εμφανίστηκε στην πληρότητά της  η θεϊκή αλήθεια. Η πλήρης αυτή αλήθεια καθιστά ολόκληρη την οικονομία της σωτηρίας αντικείμενο πνευματικής γνώσης. Η οικονομία τής ιστορίας τής σωτηρίας και η  πρόοδος της επίγνωσης της σωτηρίας, πάνε μαζί. Η τελευταία εποχή, κατά την οποία ολοκληρώνεται η ιστορία της σωτηρίας με την δράση του Αγίου Πνεύματος, είναι και η εποχή της ύψιστης μορφής γνώσης της θεϊκής αλήθειας και της βαθύτερης ματιάς στα μυστικά της θεϊκής οικονομίας της σωτηρίας.

Το ότι αυτή η ερμηνεία του λόγου αυτού του Τερτυλλιανού είναι σωστή, επιβεβαιώνει ένας άλλος λόγος του ίδιου θεολόγου, στο τέλος του δοκιμίου του περί τής αναστάσεως τής σάρκας, c.63. Εκεί διαπιστώνει, πως η πίστη στην ανάσταση, έχει αποδυναμωθεί μέσα στην Εκκλησία, και παραμορφωθεί με μερικές εσφαλμένες διδασκαλίες. Έχοντας υπόψιν μια νέα προφητεία του Μοντανού, λέει: «Αλλά ο παντοδύναμος Θεός, αντίθετα προς τα πνεύματα τής απιστίας και της κακίας, δια της τα πάντα προβλέπουσας χάριτος, "εξέχυσε στις τελευταίες ημέρες από το πνεύμα του σε κάθε σάρκα, στους δούλους και τις δούλες" (Ιωήλ, 3,1-5). Ξανάδωσε ζωή στην αδυνατισμένη πίστη στην ανάσταση της σάρκας και καθάρισε από κάθε σκοτάδι τής αμφισημίας τις πρότερες μαρτυρίες -pristina instrumenta- με τον φωτισμό των λέξεων και εννοιών»(Tertullian, De carnis resurrectione). Ακόμα και οι «πρότερες μαρτυρίες», δηλαδή τα κανονικά κείμενα της Καινής Διαθήκης, δεν είναι η τελευταία και τελική μορφή της θεϊκής αποκάλυψης. Η νέα προφητεία, η οποία εμφανίζεται με τον ερχομό του Παρακλήτου και με την μαρτυρία του στον Μοντανό, αποτελεί μια υψηλότερη μορφή αποκάλυψης, ακόμα και σε σύγκριση με την Καινή Διαθήκη. Οι κανονικές γραφές της Εκκλησίας είναι αμφίσημες, έχουν ακόμα την obscuritas ambiguitatis, παριστάνουν μια ακόμα συσκοτισμένη βαθμίδα της αποκάλυψης. Η νέα προφητεία  τής εποχής τού Παρακλήτου παραμερίζει, μέσω τής άμεσης αποκάλυψης δια τού πνεύματος ολόκληρης τής αλήθειας, την σκιά τής αμφισημίας. Η αμφισημία αυτή καλύπτει ακόμα και τις γραπτές μαρτυρίες τής αποκάλυψης των προηγούμενων εποχών σωτηρίας.

Ο σκεπτικισμός του Τερτυλλιανού περί του τελειωτικού χαρακτήρα της αποκάλυψης στην Αγία Γραφή, προέρχεται από το γεγονός, πως και οι αιρετικοί επικαλούνται την Αγία Γραφή. Η Γραφή επομένως δεν είναι κάποιος απολύτως ασφαλής κανόνας της αληθείας, καθώς προφέρει την δυνατότητα πολλαπλών ερμηνειών, ακόμα και αιρετικών. Η εποχή αυτή τής Γραφής, με την αμφισημία της, τελειώνει με την νέα προφητεία τού Μοντανού, που εμφανίζεται στην εποχή τού Παρακλήτου. Για να παρεμποδίσει λοιπόν τους αιρετικούς στο να στηρίζονται στην Γραφή, «και για να ξεριζώσει» τις ήδη σπαρμένες αιρέσεις, «το Άγιο Πνεύμα ξεκαθάρισε όλες τις αμφισημίες που είχαν μείνει και τις υποτιθέμενες παραβολές, με μια ανοικτή και διάφανη γνωστοποίηση όλου του μυστηρίου της σωτηρίας, με την νέα προφητεία, που ξεχύθηκε από τον Παράκλητο». Η αποκάλυψη πού προέρχεται από τον Παράκλητο είναι ανώτερη από την αποκάλυψη της Αγίας Γραφής. Στην εποχή του Παρακλήτου δεν ανήκει η Γραφή, αλλά η Intelligentia spiritualis, η οποία παρέχεται με την άμεση έκχυση του Πνεύματος.

Το Πνεύμα εμφανίζεται εδώ ως η δημιουργική αρχή τής ιστορίας τής σωτηρίας, με διπλή έννοια: την οδηγεί αντικειμενικά προς την εκπλήρωση, επιφέροντας εντός τής σωτηριώδους δράσης τής θεϊκής Τριάδος την τελευταία, ύψιστη βαθμίδα τής ιστορίας τής σωτηρίας. Ταυτόχρονα φέρνει και την ύψιστη μορφή επίγνωσης της σωτηρίας, αποκαλύπτοντας στον άνθρωπο ολόκληρη την αλήθεια. Με τον τρόπο αυτό υπερβαίνει τις ατελείς βαθμίδες τής προηγούμενη αποκάλυψης. Εδώ βρίσκονται έτοιμα σημαντικά στοιχεία μιας διδασκαλίας περί τριών εποχών, η οποία θα αναπτυχθεί αργότερα από τον Ιωακείμ, ως αντίδρασή του (παρόμοια με αυτή του Μοντανού και Τερτυλλιανού) στην παράλυση τής χαρισματικής ζωής τής Εκκλησίας. 

Συνεχίζεται