«Φορείς διαφωτισμού» και θεολογικές παγίδες

Γιώργος Νεκτάριος Παναγιωτίδης

 Κάθε εποχή έχει τους αρχιερείς και τους διαφωτιστές που της αξίζουν.

Η δική μας εποχή έχει τα Ελληνικά Hoaxes.

Το περιστατικό που θα διηγηθούμε αμέσως παρακάτω είναι λίγο παλιότερο αλλά ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό της χοαξ-ικής νοοτροπίας, για αυτό και θα το αναφέρουμε.

Ελληνικά Hoaxes και «ζηλωτές θρησκευόμενοι»

Απομονώντας ένα ενσταντανέ από δύο άτομα όπου ο ένας φέρει ιερατικό σχήμα και «Φτιάξτο-Μόνος-Σου» σταυρό και ο δεύτερος μια γνωστή κακόδοξη απεικόνιση της αγίας Τριάδας (όπου αναπαρίσταται ο ουδέποτε οφθείς Θεός-Πατήρ [Ιω. 1:18])[1], ο επικεφαλής των Χόαξις, χαρακτηρισθείς τεκμηριωμένα άλλοτε ως ένθερμος –ή/και μεροληπτικός- υποστηρικτής της κυβέρνησης Μητσοτάκη, ξιφούλκησε με το ξίφος του FB λαύρος κατά όσων διαμαρτυρήθηκαν τότε εναντίον των νέων μέτρων της κυβέρνησης (υποχρεωτικός εμβολιασμός/υγειονομικός διαχωρισμός): αμόρφωτοι, άξεστοι, απόπατος, πλέμπα, ξεβράκωτοι.

Αυτοί όλοι είναι οι εχθροί της «επιστήμης», της «προόδου μέσα από τη γνώση», ενώ η μεριά των Χόαξις εκπροσωπεί τα «φωτεινά μυαλά»: ένα σύγχρονο Γαλιλαίο, ένα Τζορντάνο Μπρούνο, ένα Κοπέρνικο!

Είναι όμως έτσι; Είναι γνωστό ότι την κορυφαία ίσως κριτική κατά του αστικού[2] Διαφωτισμού του 18ου αιώνα εκπροσωπεί η Σχολή της Φραγκφούρτης. Οι Μαξ Χορκχάιμερ και Τέοντορ Αντόρνο κατεξοχήν, και οι δύο προερχόμενοι από τον αριστερό και ουμανιστικό χώρο, από κοινού συγγραφείς της περίφημης «Διαλεκτικής του Διαφωτισμού», όπως και άλλων έργων. Ένα από αυτά τα άλλα έργα είναι και η «Έκλειψη του Λόγου» του Χορκχάιμερ (1885-1973). Εκεί είναι που παίρνει ορισμένες ενδιαφέρουσες θέσεις έναντι της αντίθεσης μεταξύ του Βατικανού και των αντιφρονούντων της προνεωτερικής εποχής που καταδικάστηκαν για τις θέσεις που ανέπτυξαν.

Πρώτη θέση, ότι η περίφημη αντίθεση μεταξύ του Πάπα (Ουρβανού 8ου) και του Γαλιλαίου (ειδικότερα) δεν ήταν παρά «επιστημολογική».

Δεν ήταν δηλαδή σύγκρουση επιστήμης-θρησκείας, αλλά αφορούσε τα ίδια τα θεμέλια της επιστημονικής γνώσης: την επιστημονική γνωσιολογία. Ο Πάπας εκπροσωπούσε τον αριστοτελισμό και τον ορθολογισμό. Οι αντίπαλοί του (και) άλλες τάσεις: για παράδειγμα, εμπειρισμό και πειραματισμό (Γαλιλαίος), φυσική μαγεία (Τζορντάνο Μπρούνο).

Δεύτερη θέση, ότι η Καθολική Εκκλησία, με θρησκευτική όπως και πολιτική εξουσία, μπορεί να ειπωθεί ότι υπήρξε ένας «φορέας διαφωτισμού» της εποχής.

Πράγματι, η Καθολική Εκκλησία αντιστάθηκε από θέση αρχής έναντι σε μορφές ψευδοεπιστήμης (αστρολογία κ.π.ά.)[3], υποστηρίζοντας μια αυθεντία, την επιστημονική αυθεντία του Αριστοτέλη. Είναι γνωστό άλλωστε από τη Φιλοσοφία της Επιστήμης ότι το αριστοτελικό (γεωκεντρικό) μοντέλο εξηγούσε (και ακόμη εξηγεί) ορισμένα φαινόμενα, όπως αυτά που εκδηλώνονται κατά τη ναυσιπλοΐα[4].

Κάτι ακόμη που είναι γνωστό είναι ότι όλοι οι μοναχικοί αυτοί πρωτοπόροι ήταν απλοί Χριστιανοί, απλοί Καθολικοί. Το δόγμα τους ήταν Ρωμαιοκαθολικό. Ωστόσο, δεν ήταν φορείς (ή στυλοβάτες) της εξουσίας.

Για να συνοψίσουμε: Από τη μία έχουμε ορισμένους «μοναχικούς λύκους» που –με όλα τα προβλήματά τους φυσικά- μάχονται για την ελευθερία (γνώμης και όχι μόνο), επικαλούμενοι και εναλλακτικές επιστημονικές θεωρήσεις.

Από την άλλη, έχουμε ένα «φορέα διαφωτισμού», με θέση αρχής και συνεργαζόμενο με την πολιτική εξουσία, που επιθυμεί (και επιβάλλει) τη συμμόρφωση των αντιφρονούντων με την επιστήμη που κηρύσσουν οι «επίσημες αρχές» (κυβέρνηση-υπερεθνικοί θεσμοί).

Είμαστε βέβαιοι λοιπόν ποιος είναι ποιος; Μη λησμονούμε αυτό που έγραψε ο καθ. Goran Therborn: “ο φασισμός είναι η αλήθεια ολόκληρης της προσπάθειας του αστικού Διαφωτισμού από την εποχή του Βάκωνα να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά της προκατάληψης”…

Θεολογικές παγίδες

Ας πάμε όμως και σε ένα δεύτερο θέμα.

Μοιάζει λίγο σα να παραβιάζουμε ανοιχτές θύρες και να κομίζουμε γλαύκα εις Αθήνας, αλλά πρέπει να ειπωθεί από κάποιον, διότι θα βγάλουν φωνή στο τέλος και οι πέτρες: μια θεολογία που υποστηρίζει με ζήλο την επιστήμη (ή, ακριβέστερα, ό,τι λογίζεται κάθε φορά ως επιστήμη) δεν είναι κατ’ ανάγκην αντίπαλος της «μαύρης αντίδρασης»[5]. Ο μεγάλος Θεσσαλονικέας πεζογράφος Γιώργος Ιωάννου έγραφε χαρακτηριστικά για τη «Ζωή» της εποχής εκείνης, όπου ανήκε:

“Οι πνευματικοί μας ηγέτες […] πρέσβευαν ξεκάθαρα και αταλάντευτα ένα χριστιανισμό βασισμένο στη λογική και την επιστήμη. Μόνον τα βασικά δόγματα εδέχοντο ότι προσεγγίζονται διά της πίστεως. Όλα τα άλλα, με την επιστήμη και τη λογική”[6].

Οι πιο διαβασμένοι θα θυμούνται ότι ο θεολόγος και φιλόσοφος Χρ. Γιανναράς, όταν είχε κυκλοφορήσει το πρώτο (και θεμελιακό για τις διαφορές Ορθοδοξίας-Δύσης κατά τον ίδιο) γνωσιολογικό κείμενό του με τίτλο «Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης», είχε κατηγορηθεί από τους αντιπάλους του στην ακαδημαϊκή θεολογία (Τρεμπέλας, Ανδρούτσος κ.ά.) ως… «μυστικιστής», (εν εξελίξει) «αγνωστικός των άκρων»[7]! Το δοκίμιο του Λόσσκυ που είχε εντυπωσιάσει τον Αλμπέρ Καμύ λίγο πριν το θάνατό του δεν ήταν άλλο από τη «Μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας», που κατόρθωνε την απελευθέρωση, μαζί με τα έργα του Φλωρόφσκι, του Ευδοκίμωφ, του Ρωμανίδη και άλλων, από τον ορθολογιστικό σχολαστικισμό.

Για να πάμε το πράγμα ακόμη μακρύτερα, ο πολιτικός κοινωνισμός, η σοσιαλιστική –δε λέω μαρξιστική- στράτευση αν θέλετε, δε συνδέεται, τουλάχιστον όχι κατ’ ανάγκην, με το διαφωτισμό ή τον ορθολογισμό. Ο μεγάλος Ρομαντικός (και Χριστιανός) Μπαλζάκ υποστήριζε έναν σοσιαλισμό στου οποίου την οικοδόμηση θα συνέβαλαν τα μέγιστα οι αριστοκρατικές τάξεις[8]. Για τον άλλο μεγάλο Ρομαντικό Βίκτωρα Ουγκώ, ο Έλληνας κομμουνιστής συγγραφέας Βασίλης Ραφαηλίδης έγραφε ότι οφείλει το σοσιαλισμό τους στους Αθλίους του και πως δεν μπορεί κανείς να διαβάσει τους Αθλίους και να μη γίνει σοσιαλιστής. O μεγάλος Βρετανός Ρομαντικός Τζωρτζ Ράσκιν πρέσβευε, σύμφωνα με το Νικολάι Μπερντιάγεφ, ένα «σοσιαλισμό από τα πάνω». Ο Ντοστογιέφσκι, που είχε ξεκινήσει από το ρομαντισμό και είχε χαρακτηριστεί εντέλει σε καλλιτεχνικό επίπεδο ιρασιοναλιστής, στο τέλος της ζωής του, είχε καταλήξει σε ένα «ρωσικό (χριστιανικής αφετηρίας) σοσιαλισμό»[9].

Οι θεωρητικοί της σχολής της Φραγκφούρτης είχαν άλλωστε κατονομάσει στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού το ναζισμό ως φυσική απόληξη του διαφωτισμού. Ο Ζακ Ελλύλ παρομοίως, εφόσον θεωρούσε πως ο ναζισμός ήταν η κατεξοχήν μηδενιστική επανάσταση, στην οποία ο αρχικός μηδενιστικός σπόρος της αστικής φιλοσοφίας αναπτύχθηκε στην πλήρη του δυναμική[10]. Ο Σεφέρης, στις Δοκιμές του απέδιδε το ναζισμό στον «επιστημονικό πολιτισμό της Ευρώπης». Ο Ευάγγελος Παπανούτσος, υπεύθυνος για την ιδιαίτερα σοσιαλιστική και δημοκρατική, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964, με διδακτορική διατριβή για το «Θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα», είχε γράψει το 1948 χαρακτηριστικά τα εξής:

«Ώστε σημειώθηκαν και σημειώνονται αντιστάσεις στη γενική ροπή που οδηγεί εδώ και τρεις αιώνες την πνευματική ηγεσία της Ευρώπης προς την ολοσχερή επικράτηση του αντιμαγικού, του αντιθρησκευτικού πνεύματος, προς την άρνηση και εξουδετέρωση του μυστηρίου και του θαύματος. Το ρεύμα δεν ανακόπηκε… Υπάρχουν άλλωστε και οι στυγνοί θεωρητικοί που διακηρύττουν ότι δεν είναι δυνατόν να ανακοπεί, ότι ο βράχος έχει ξεθεμελιωθεί και ένας δρόμος του μένει ανοιχτός: να κατρακυλήσει με ορμή από την κορυφή προς το βάραθρο»[11].

Το συμπέρασμα ποιο είναι; Ότι, αντίθετα με τις θεωρήσεις που έχουν επικρατήσει σε μέρος του θεολογικού χώρου, αν και μερικές φορές από πολύ καλή προαίρεση και μια πολύ έντιμη θεώρηση, ο επιστημονισμός, η μεγάλη και μάλιστα γενικευμένη έμφαση και πίστη στον «επιστημονικό ορθολογισμό», όχι μόνο δεν εγγυάται την «κοινωνική πρόοδο», τη σοσιαλιστική προοπτική, τον πολιτικό κοινωνισμό ή τη δημοκρατία και την εμβάθυνσή της, αλλά αντιθέτως έχει υπάρξει ιδεολογία μερικών εκ των πλέον απάνθρωπων, φονικών, εγκληματικών, stricto sensu φασιστικών-ναζιστικών, αντιδημοκρατικών-ολοκληρωτικών δυνάμων στην ανθρώπινη ιστορία. Αυτό ασφαλώς δε σημαίνει ότι ήταν μόνο αυτές οι δυνάμεις θιασώτριες της «απομάγευσης» και του «εξορθολογισμού» των πάντων. Όχι.. Ωστόσο, η απομάγευση και ψευδής ιδεολογία είναι και νομοτελειακά σχεδόν τείνει στον απόλυτο όλεθρο. Επιπλέον η «επιστημονική-ορθολογιστική θεολογία» αντιστοιχεί εν μέρει σε ορισμένες από τις χειρότερες και πολιτικά αντιδραστικότερες εκδοχές της χριστιανικής θεολογίας, ειδικά στη χώρα μας, όπως επίσης και στη μεσαιωνική σχολαστική θεολογία[12]. Στις μέρες μας, επιτυχέστερο όχημα του «επιστημονισμού», σύμφωνα και με τις αναλύσεις του Πιέρ Μπουρντιέ[13], έχει υπάρξει το νεοφιλελεύθερο παράδειγμα και κοσμοείδωλο, αλλά αυτό είναι το αντικείμενο μιας άλλης, πολύ μεγάλης συζήτησης…

Βιβλιογραφία

Bourdieu, P., 1998. Αντεπίθεση πυρών. Πατάκης.

Αντόρνο, Τ. and Χορκχάιμερ, Μ., 1986. Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού. Ύψιλον.

Γιανναράς, Χ., 1983. Κεφάλαια πολιτικής θεολογίας. Γρηγόρης.

Γιανναράς, Χ., 21988. Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης, ή περί απουσίας και αγνωσίας του Θεού.Δόμος.

Ελλύλ, Ζ., 2008. Μεταμόρφωση του αστού. Νησίδες.

Ιωάννου, Γ., 2007. Η πρωτεύουσα των προσφύγων. Κέδρος.

Λε Μπον, Γ., 2016. Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΧΛΩΝ. Αγγελάκη.

Μακράκης, Μ., 1984. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΚΑΙ Η ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ. Εστία.

Ματσούκας, Ν., 2001. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΟ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ. Βάνιας.

Oνορέ ντε Μπαλζάκ, Ο., 1954. Μπαρμπά-Γκοριό. Βιβλιοεκδοτική.

Παπανούτσος, Ε., 2002. Εφήμερα Επίκαιρα Ανεπίκαιρα. Νόηση.

Ραφαηλίδης, Β., 1999. Η μεγάλη περιπέτεια του μαρξισμού. Εκδόσεις του 21ου.

Χατζηφώτης, Ι., 1996. Ορθοδοξία Και Λαϊκές Δοξασίες. Ελληνικά Γράμματα.

Χορκχάιμερ, Μ., 1987. Η Έκλειψη του Λόγου. Κριτική.

Χορκχάιμερ, Μ., 2005. Το Τέλος Του Λόγου. Έρασμος.

[1] (Χατζηφώτης, 1996)

[2] Δεν είναι παρακινδυνευμένο να του προσγράψουμε αυτόν τον επιθετικό προσδιορισμό, έγραφε ο Ζακ Ελλύλ στην «Μεταμόρφωση του αστού», αφού κυρίως αναπτύχθηκε από την αστική τάξη (Ελλύλ, 2008)

[3] (Χορκχάιμερ, 1987)

[4] Ορισμένοι εδώ μπορεί να θυμηθούν και τη σοβιετική περίπτωση. Στο όνομα της επίσημης επιστήμης του εξελικτικιστή Λυσσένκο, εσφαλμένα και προπαγανδιστικά καταδικάστηκε η γενετική ως πλάνη που κήρυτταν ο κλήρος (βλ. Μέντελ) και άλλες αντιδραστικές δυνάμεις. Το δόγμα της σοβιετικής κοινωνίας ήταν ο διαλεκτικός υλισμός και ο επιστημονικός σοσιαλισμός, ως «απαύγασμα» της επιστημονικής σκέψης και ως μια φιλοσοφία που σε οδηγεί η επιστημονική σου μόρφωση, εφόσον αποκτήσεις, να ασπαστείς. Ωστόσο, τμήματα της πραγματικής επιστημονικής σκέψης απορρίπτονταν με βδελυγμία.

[5] Ο όρος ανήκει σε παλαιότερο άρθρο του Χρ. Γιανναρά, και αναφερόταν στην πολιτική όψη των ευσεβιστικών σωματείων (Γιανναράς, 1983)

[6] Στο κείμενό του, «Ο Χριστός αρχηγός μας» (Ιωάννου, 2007). Ο Ιωάννου προσθέτει ότι το Άγιο Φως των Ιεροσολύμων εθεωρείτο ανύπαρκτο και ότι όσοι μιλούσαν για προφητείες θεωρούνταν παρανοϊκοί.

[7] Ο Γιανναράς κατήγγελλε τη μετατροπή της αποφατικής θεολογίας σε «ιερή επιστήμη» και την ανήκεστη ιστορική χρεωκοπία μιας τέτοιας θεώρησης

[8] Η παρατήρηση ανήκει στο Νικηφόρο Βρεττάκο.

[9] (Μακράκης, 1984)

[10] “…κανείς δε θα φανταζόταν ότι τέτοιοι εχθροί του ανθρώπινου γένους όπως ο Χίτλερ είχαν στην πραγματικότητα εξαιρετικά μεγάλη πεποίθηση στις επιστημονικές μεθόδους ή ότι το Γερμανικό Υπουργείο Προπαγάνδας με συνέπεια χρησιμοποιούσε ελεγχόμενα πειράματα, που δοκίμαζαν όλες τις αξίες “στη βάση των αιτίων και των συνεπειών τους”.

Όπως οποιοδήποτε υπάρχον δόγμα, η επιστήμη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εξυπηρέτηση των πιο διαβολικών κοινωνικών δυνάμεων και ο επιστημονισμός δεν είναι καθόλου λιγότερο στενόμυαλος από φανατική θρησκεία”. (Max Horkheimer, «Η Έκλειψη του Λόγου», σελ. 71)

[11] Παρόμοιες απόψεις εκφράστηκαν από τον μεγάλο κοινωνικό ψυχολόγο Λε Μπον καθώς και τον Χέμπερτ Μαρκούζε (Παπανούτσος, 2002)

[12] Ο Ν. Ματσούκας είναι αυτός που κάνει αυτή την παρατήρηση σε κείμενό του για το μεσαιωνικό σχολαστικισμό (Ματσούκας, 2001), . Ο Ακινάτης και ο Άνσελμος Καντέρμπουρι είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα.

[13]  (Bourdieu, 1998)

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“The gull”, 1994) είναι έργο του, ολλανδού, Frans Stuurman.

«Φορείς διαφωτισμού» και θεολογικές παγίδες - Αντίφωνο (antifono.gr)