ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (11)

  Συνέχεια από: Δευτέρα 30 Μαΐου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 3

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΥΛΕΙΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑΣ

3.2. ΠΡΟΠΑΥΛΕΙΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ TOΥ ΣΤΑΥΡΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ TOΥ ΙΗΣΟΥ

3.2.2. Η «διαλεκτική» ερμηνεία του θάνατου του Ιησού

Αν σε μερικά από τα αρχαιότερα στρώματα της χριστιανικής παράδοσης ο θάνατος του Ιησού ερμηνεύεται σαν συνέχεια των παθημάτων και του βίαιου τέλους των προφητών, σε άλλα, εξίσου αρχαία, απλώς αντιπαρατίθεται «διαλεκτικά» με την ανάσταση, χωρίς και στην περίπτωση αυτή να γίνεται λόγος για εξιλαστήρια ή αντιπροσωπευτική θυσία· ούτε ακόμη οποιαδήποτε άλλη σωτηριολογική νύξη.[ ΦΥΣΙΚΑ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΚΑΤΑΝΟΟΥΣΕ ΤΙ ΓΙΝΟΤΑΝ. ΟΥΤΕ ΕΜΕΙΣ ΣΗΜΕΡΑ ΕΦΟΣΟΝ ΔΕΝ ΚΑΤΑΝΟΟΥΜΕ ΟΥΤΕ ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ, ΠΟΣΟ ΜΑΛΛΟΝ ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ.]

(α) Οι λόγοι του Πέτρου στις Πράξεις

Την πιο σαφή μαρτυρία της «διαλεκτικής» ερμηνείας[ Η ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ.ΤΙ ΝΑ ΠΟΥΜΕ,ΑΦΟΥ ΔΕΝ ΝΤΡΕΠΕΤΑΙ; ΠΕΣ ΜΟΥ ΤΟΝ ΑΡΧΗΓΟ ΣΟΥ ΝΑ ΣΟΥ ΠΩ ΠΟΙΟΣ ΕΙΣΑΙ] του θανάτου του Ιησού τη βρίσκουμε στους λόγους του Πέτρου, όπως αυτοί καταγράφονται από το Λουκά στις Πράξεις των Αποστόλων. Από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία αυτών των λόγων είναι η ομοιόμορφη αναφορά στο σταυρικό θάνατο του Ιησού. Τα χωρία από τους πέτρειους λόγους των Πράξεων, στα οποία γίνεται ερμηνευτική αναφορά στο θάνατο του Ιησού είναι τα εξής:

«τοῦτον (Ἰησοῦν τόν Ναζωραῖον)... προσπήξαντες

ἀνείλατε, ὅν ὁ Θεός ἀνέστησεν λύσας τάς

ὠδῖνας τοῦ θανάτου» (2,23-24).

«τοῦτον τόν Ἰησοῦν ἀνέστησεν ὁ Θεός...

καί κύριον καί Χριστόν ἐποίησεν ὁ Θεός,

τοῦτον τόν Ἰησοῦν ὅν ἡμεῖς ἐσταυρώσατε» (2,32-36).

«τόν δέ ἀρχηγόν τῆς ζωῆς ἀπεκτείνατε,

ὅν ὁ Θεός ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν» (3,15).

«ὅν ἡμεῖς ἐσταυρώσατε,

ὅν ὁ Θεός ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν» (4,10).

«ὁ Θεός τῶν πατέρων ἡμῶν ἤγειρεν Ἰησοῦν,

ὅν ὑμεῖς διεχειρίσασθε κρεμάσαντες ἐπί ξύλου» (5,30).

«ὅν καί ἀνείλαν κρεμάσαντες ἐπί ξύλου.

τοῦτον ὁ Θεός ἤγειρεν ἐν τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ» (10,39-40).55

Ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι ο Λουκάς επεξεργάστηκε σε βάθος τις πηγές του[ΣΧΕΔΟΝ ΝΤΡΕΠΟΜΑΣΤΕ ΝΑ ΣΥΝΕΧΙΣΟΥΜΕ. ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΑΚΟΥΣΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥΣ,ΠΟΝΗΡΕ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΦΟΡΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, ΑΧΡΙΣΤΕ.ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ ΕΚΑΝΑΝ ΑΠΙΣΤΕΥΤΑ ΘΑΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΖΕΙΣ ΟΤΙ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥΣ ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕ ΤΙΠΟΤΕ; ΟΤΙ ΗΤΑΝ ΚΑΤΙ ΣΑΝ ΤΟΝ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟ; ΤΟΥ ΟΠΟΙΟΥ ΠΑΝΕ ΜΠΡΟΣΤΑ ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ;] –και κατά συνέπεια και τους λόγους των αποστόλων– το παραπάνω σχήμα θεολογικής αναφοράς στο θάνατο του Ιησού, που στη σύγχρονη καινοδιαθηκική έρευνα είναι γνωστό ως Kontrastschema56 (σχήμα αντιπαράθεσης), πρέπει να θεωρηθεί προλουκάνειο57. Η αντίθεση ανάμεσα στη συμπεριφορά των Ιουδαίων, που σταύρωσαν τον Ιησού, και τη δυναμική επενέργεια του Θεού, που τον «ανέστησε», είναι χαρακτηριστική. Το κέντρο βάρους στο σχήμα αυτό πέφτει αποκλειστικά στην επενέργεια του Θεού κι όχι στη σωστική δύναμη του σταυρού.[ ΑΠΙΣΤΕΥΤΗ ΚΑΙ Η ΑΝΟΗΣΙΑ ΤΕΛΙΚΑ] Ο Θεός[ ΠΟΙΟΣ ΘΕΟΣ; ΔΕΝ ΗΤΑΝ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΘΕΟΣ;] είναι που εξύψωσε με την ανάσταση τον Ιησού («καί κύριον καί Χριστόν ἐποίησεν ὁ Θεός» 2,36) και δικαίωσε την επίγεια δράση του. Ο θάνατός του, λοιπόν, δεν αποτελεί το αποφασιστικό σημείο στο σχέδιο της θείας οικονομίας, αλλά απλώς το μεταβατικό στάδιο και την προϋπόθεση της εξύψωσης του Ιησού.[ΜΕ ΕΝΑ ΤΑΞΕΙΔΑΚΙ ΣΤΗΝ ΑΓΝΩΣΤΗ malacandra ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΟΛΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΛΟΙΠΟΝ] Δεν του αποδίδεται δηλαδή καμιά ιδιαίτερη θεολογική σημασία58, εκτός του ότι αποτελεί απόδειξη της ενοχής των Ιουδαίων.

(β) Οι προ-παύλειες ομολογίες

Η διαλεκτική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού δεν περιορίζεται μόνο στους λόγους του Πέτρου. Τη διακρίνουμε καθαρά και σε παραδοσιακά τμήματα των επιστολών του Παύλου, που ανάγονται τόσο στα πρώτα, όσο και στα τελευταία στάδια της συγγραφικής του δραστηριότητας. Κατάλοιπα αυτής της ερμηνείας μπορούμε να διακρίνουμε και σε μεταγενέστερα κάπως κείμενα της Κ.Δ.59

(α) Στήν Α´ Θεσ προσπαθώντας ο απόστολος Παύλος να δώσει απάντηση στα ερωτήματα των Θεσσαλονικέων για την τύχη όσων είχαν πεθάνει χωρίς να προλάβουν την παρουσία του Κυρίου, διασώζει μια προφανώς προ-παύλεια ομολογία με τα χαρακτηριστικά του διαλεκτικού σχήματος: «Ἰησοῦς ἀπέθανε καί ἀνέστη» (Α´ Θεσ 4,14) [ΣΚΕΨΕΙΣ ΕΙΣ ΒΑΘΟΣ. ΜΠΡΑΒΟ ΤΟΥ]

Το ότι πρόκειται για προπαύλεια ομολογία πιστοποιείται τόσο από το ρήμα προηγείται («πιστεύομεν ὅτι...»), όσο και από τη χαλαρή, και όχι απόλυτα λογική, σύνδεση της υποθετικής πρότασης (4,14α) με το συμπέρασμα που ακολουθεί («οὕτω καί ὁ Θεός τούς κοιμηθέντας διά τοῦ Ἰησοῦ ἄξει οὖν αὐτῷ» 4,14β).60

(β) Τήν ίδια διαλεκτική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού,[Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΛΥΤΡΩΣΗ, ΕΙΝΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ; ΕΚΛΑΙΓΕ ΣΑΝ ΤΟΝ ΛΑΖΑΡΟ;] χωρίς τα χαρακτηριστικά της εξιλαστήριας ή αντιπροσωπευτικής θυσίας, βρίσκουμε και στην προς Ρωμαίους επιστολή. Αναπτύσσοντας στο 8ο κεφ ο απόστολος το μέγεθος της αγάπης του Θεού προς τους εκλεκτούς του με το σύστημα της ρητορικής των ερωτήσεων της κυνικής διατριβής, παραθέτει σ' ένα σημείο την ακόλουθη ομολογία:

«Χριστός Ἰησοῦς ὁ ἀποθανών, μάλλον δέ ἐγερθείς,

ὅς καί ἐστίν ἐν δεξιᾷ τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ 8,34).

Και εδώ ο απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί μια προγενέστερή του ομολογία· κι αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός ότι λίγο πιο πάνω (8,32) χρησιμοποιεί μια άλλη εντελώς διαφορετική φόρμουλα.

Στήν ίδια «διαλεκτική» γραμμή κινούνται και τα παρακάτω χωρία:

«εἰς τοῦτο γάρ Χριστός ἀπέθανεν

καί ἔζησεν» (Ρωμ 14,9α)

«καί γάρ ἐσταυρώθη ἐξ ἀσθενείας,

ἀλλά ζῇ ἐκ δυνάμεως Θεοῦ» (Β´Κορ 13,4α).

Υπολείμματα της διαλεκτικής ερμηνείας του σταυρικού θανάτου του Ιησού συναντούμε και σε χωρία, όπου σαφώς προτιμάται η σωτηριολογική ερμηνεία. Έτσι π.χ. στο χωρίο Β´ Κορ 5,15β, ενώ δίνεται σωτηριολογική ερμηνεία στο θάνατο του Ιησού («τῷ ὑπέρ αὐτῶν...» πρβλ. 5,14), η κατάληξη «τῷ ἀποθανόντι καί ἐγερθέντι» αντανακλάει καθαρά το διαλεκτικό ερμηνευτικό τύπο.61

Το Sitz im Leben της διαλεκτικής ερμηνείας του θανάτου του Ιησού πρέπει μάλλον να αναζητηθεί στην αρχέγονη ιουδαιοχριστιανική κοινότητα και την έντονη αντιπαράθεσή της προς τον εθνικό Ιουδαϊσμό.62

Στους λόγους του Πέτρου στις Πράξεις ο Ιησούς ταυτίζεται με τον πάσχοντα Δίκαιο που φτάνει μέχρι την άκρα ταπείνωση με αποτέλεσμα ο Θεός να τον εξυψώσει.

Διεξοδική ανάλυση της ερμηνείας του σταυρικού θανάτου του Ιησού με βάση το μοτίβο των παθημάτων του δικαίου επιχείρησε ο Ε. Schweizer[Ο Σβάιτσερ εδραίωσε περαιτέρω την αναγνώρισή του ως ερμηνευτής της Καινής Διαθήκης και με άλλες θεολογικές μελέτες συμπεριλαμβανομένης και διατριβής του για το πτυχίο της ιατρικής, Η Ψυχιατρική Μελέτη του Ιησού (1911), και Ο Μυστικισμός του Αποστόλου Παύλου (1930). Στη μελέτη του Παύλος εξέτασε τα εσχατολογικά πιστεύω του Παύλου και μέσω αυτού το μήνυμα της Καινής Διαθήκης.]63 και κάπως πιο πρόσφατα o L. Ruppert64. O πρώτος παίρνοντας αφορμή από τα συνοπτικά λόγια του πάσχοντα υιού του ανθρώπου κι ο δεύτερος ξεκινώντας από το αποκρυσταλλωμένο διαλεκτικό μοτίβο πάθους-δικαίωσης.

Το παλαιοδιαθηκικό υπόβαθρο της διαλεκτικής ερμηνείας βρίσκεται στα δευτερο-ησαϊνικά άσματα του δούλου του Θεού (Ησ 52,13-53,12)· προσδιορίζεται όμως θεολογικά από όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά χωρία της Π.Δ. και της μεσοδιαθηκικής γραμματείας. Στα χωρία αυτά γίνεται λόγος για την ιδέα της ανταμοιβής και εξύψωσης (Α´ Βασ 2,7εξ. Ιώβ 22,29· Δαν 4,34· Παρ 29,23· Σειρ 3,18 κ.ά.), τού «δουλεύειν τῷ θεῷ» (Ψαλμ 2,11-99,2· 101,23 κ.ά.), της υπακοής (Εξ 4,22εξ· Μαλ 1,6· 3,17 κ.ά.), του θρόνου της δόξας (Α´ Βασ 2,8· Δαν 7,27 κ.ά.), της συμμετοχής των δικαίων στην κρίση των εθνών (Σοφ 3,8· Δαν 7,22 [Ο´]) και της ανάληψης και του υφαρπαγμού (Δ´ Βασ 2,1εξ· Γεν 5,24· Α´ Μακ 2,58· Ιωβηλ. 4,23· Δ´ Εσδ 14,9.49· Ενώχ 89,52· 90,31 κ.ά.).65

Στο σημείο αυτό θα πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθούμε στις σταυρώσιμες και αναστάσιμες αναφορές της ορθόδοξης ανατολικής υμνολογίας. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στους ύμνους της Ορθόδοξης Εκκλησίας τα δύο αυτά αποφασιστικά γεγονότα της θείας οικονομίας βρίσκονται σχεδόν πάντοτε σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους, γεγονός που υποδηλώνει κάποια συνέχεια της πρωτοχριστιανικής θεολογίας με τη μεταγενέστερη υμνολογία της επίσημης Εκκλησίας.

Ανώνυμος είπε...

Πρόκειται για άλλο Schweizer, τον Eduard Schweizer, και όχι τον Albert Schweitzer.
Αυτός που χρησιμοποιεί ο Βασιλειάδης έγραψε τα εξής κείμενα:
https://archive.org/search.php?query=creator%3A%22Schweizer%2C+Eduard%2C+1913-2006%22

Σημειώσεις

55. Πρβλ. Πράξ. 13,27 εξ.

56.Βλ. J. Roloff, “Anfänge der soteriologischen Deutung des Todes Jesu (Mκ X.45 und Lk XXII.27),” NTS 19 (1972) 38-64, σελ. 38· Πρβλ. N. A. Dahl, «Der gekreuzigte Messias», H. Ristow-K. Matthiae (έκδ.), Der historische Jesus und der kerygmatische Christus, σελ. 152.

57. Εκτός του Γ. Γαλίτη, Εἰσαγωγή εἰς τούς λόγους τοῦ Πέτρου, και Χριστολογία τῶν λόγων τοῦ Πέτρου, βλ. U. Wilckens, Die Missionsreden der Apostelgeschichte, Neukirchen 1961, σελ. 121εξ. E. Schweizer “Zu den Reden der Apostelgeschichte,” ThZ 13 (1957) 1-11· L. Goppelt, Die apostolische und nachapostolische Zeit, Göttingen 1962, σελ. 24εξ· E. Haenchen, Die Apostelgeschichte, Göttingen 1968, σελ. 143. Πρβλ. Ι. Παναγόπουλου, «Aἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων καί ἡ κριτική αὐτῶν ἔρευνα», Θεολογία 42εξ (1971εξ) σελ. 252εξ. και Χ. Βούλγαρη «Ἱστορική ἀνασκόπησις τῆς περί τόν Λουκᾶν καί τάς Πράξεις ἐρεύνης», ΔΒΜ 1 (1972) σελ. 212εξ.

58. Ο Γ. Γαλίτης (Χριστολογία των λόγων του Πέτρου, σελ. 109) παρουσιάζει το πρόβλημα ως εξής: «Καί δέν ἀναφέρει μέν τι ὁ Πέτρος περί ἱλασμοῦ, ἀναφέρει ὅμως περί θανάτου τοῦ παιδός τοῦ Θεοῦ, ὅστις θάνατος θά συνυπενόει καί τόν ἱλασμόν». Σήμερα η Gubler (Die frühestin Deutungen des Todes Jesu, σελ. 284), συνοψίζοντας τα πορίσματα της νεώτερης βιβλικής έρευνας, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αναδρομή στα άσματα του ebed Jahwe, που κάποτε αποτελούσαν τη μοναδική και βασική πηγή για τη σωτηριολογική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού, παρουσιάζει προβλήματα. Βλ. και πιο κάτω.

59. Πρβλ. π.χ. Α´ Πέτρ 3,18 «θανατωθείς μέν σαρκί ζωοποιηθείς δέ πνεύματι».

60. Το ίδιο διαλεκτικό σχήμα φαίνεται να υποβόσκει και στο χωρίο Α´ Θεσ 1,10, όπου η παρενθετική πρόταση «ὅν (Ἰησοῦν) ἤγειρεν ἐκ τῶν νεκρῶν» θέλει ακριβώς να τονίσει την αντιπαράθεση σταυρικού θανάτου-ανάστασης. Αυτή, εξάλλου, είναι και η βασική αιτία της σπάνιας χρησιμοποίησης από τον Παύλο του ομολογιακού τύπου της «αυτοανάστασης», (Auferstehungsformel· Ρωμ 14,9· Α´ Θεσ 4,14) σε αντίθεση προς τη χρήση του ενεργητικού τύπου (Auferweckungsformel), όπου υποκείμενο της ενέργειας είναι ο Θεός και αντικείμενο ο Ιησούς (βλ. Α´ Κορ 6,14· 15,15· Β´ Κορ 4,14· Γαλ 1,1· Ρωμ 4,24· 8,11· 10,9· Εφ 1,20· Κολ 2,12 κ.ά.). Περισσότερα στο Κ. Wengst, Christologische Formeln und

Lieder, Bonn 1967.

61. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε, πως και οι πρωτοχριστιανικοί ύμνοι Α´ Τιμ 3,16· Φιλ 2,6εξ. Κολ 1,15εξ., στους οποίους κυριαρχεί το μοτίβο της εξύψωσης του Κυρίου, τουλάχιστο στην προπαύλεια μορφή τους πρέπει να συνδέονται με τη διαλεκτική ερμηνεία του θανάτου του Ιησού.

62. Πρβλ. J. Roloff, “Anfänge der soteriologischen Deutung..,” σελ. 38.

63. E. Schweizer, Erniedrigung und Erhöhung bei Jesus und seinen Nachfolgern, Zürich 1955, 19622. H προσπάθεια του L. Schenke, Der gekreuzigte Christus. Versuch einer literarkritischen und traditionsgeschichtliche Bestimmung der vormarkinischen Passionsgeschichte, Stuttgart 1974, να αναιρέσει τη θεωρία του Schweizer δεν βρήκε απήχηση στην καινοδιαθηκική έρευνα, στο βαθμό τουλάχιστο που βρήκε απήχηση η προσπάθεια του L. Ruppert (βλ. επόμενη υπ.) για παραπέρα προώθηση και βελτίωσή της.

64. L. Ruppert, Der leidende Gerechte. Ein motivgeschichtliche Untersuchung zum Α.T. und zwischentestamentlichen Judentum, Würzburg 1972· και Jesus als der leidende Gerechte. Der Weg Jesu im Lichte eines alt-und zwischentestamentlichen Motivs, Stuttgart 1972.

65. H M.-L. Gubler, Die frühesten Deutungen, σελ. 95εξ περιλαμβάνει σ' αυτό το είδος ερμηνείας του θανάτου του Ιησού και την προμάρκεια διήγηση του πάθους. Πολύ ορθά, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, ο J. Roloff (“Anfänge der soteriologischen Deutung...,” σελ. 39) διαχωρίζει τις δύο αυτές ερμηνείες.