ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (139)

 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Συνέχεια από: Σάββατο 8 Οκτωβρίου 2022

                                                 Jacob Burckhardt
                                                       ΤΟΜΟΣ 2ος
                                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ -14

Αλλά ο κόσμος του κακού παρέμενε απολύτως αμετανόητος, και οποιαδήποτε αλλαγή του θα έπρεπε να ξεκινήσει από τους ίδιους του θεούς. Γνωρίζουμε πόσο δύσκολο ήταν να διεισδύσει εδώ  η ασκητική και η άρνηση των εγκοσμίων, δηλαδή ο λατρευτικός πεσιμισμός, και πόσο εφήμερη αποδείχθηκε η επιρροή των Πυθαγορείων και των Ορφικών· δεν μπορούμε όμως να προσδιορίσουμε ακριβώς το βαθμό στον οποίο ο φόβος της πληρωμής μετά θάνατον  συνέβαλε στην ηθική βελτίωση κάποιων ανθρώπων. Διευκρινιστική είναι πάντως η δήλωση του Δημόκριτου: «Οι άνθρωποι που υποφέρουν στη ζωή τους, φθείρονται καθημερινά μέσα στη σύγχυση και τον φόβο, και είναι γεμάτοι από λαθεμένες αντιλήψεις γι' αυτό που συμβαίνει μετά τον θάνατο». Αλλά ο κυνισμός δεν ήταν καθόλου μια ασκητική που στόχευε να αποσπάσει τον άνθρωπο από τον κόσμο· σκοπός του ήταν να επιτρέψει στο άτομο να απαγκιστρωθεί – ζώντας μέσα στον κόσμο – από την επιβουλή της θέλησής του.

     Περιγράφοντας τους γενικούς και επίμονους γογγυσμούς των Ελλήνων για τις οδύνες των ανθρώπων όπως εμφανίζονται, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τις επαναλήψεις· η ίδια και μοναδική σκέψη εκφράζεται άλλοτε με απλότητα, συχνά με περισπούδαστο ύφος, σχετιζόμενη με διάφορες καταστάσεις και αναπαραστάσεις της ζωής. Μπορούμε να ξεκινήσουμε από την αρνητική διάθεση απέναντι στην ευδαιμονία, και την θετική ροπή προς την οδύνη, όπως εκφράστηκε σχετικά ευδιάκριτα κατά τον 4ο αιώνα: «Η ηδονή, επειδή είναι επιφανειακή, έχει φτερά και σχεδόν πάντοτε περικλείει κάποια βάσανα, ενώ αντίθετα η οδύνη επέρχεται ανόθευτη, και είναι ολοκληρωτική και διαρκής». Άλλοτε πάλι παραμερίζεται εντελώς η ευτυχία: «Κανένας, λέει ο Σοφοκλής, δεν αποφεύγει τις οδύνες· ευτυχής είναι αυτός που υπομένει τις λιγότερες». Η ζωή και ο κόσμος δεν θεωρούνται μόνο μηδαμινές έννοιες, αλλά επιπλέον επικίνδυνες και δυσχερείς.

     Το αρχαιότερο κίνητρο, που προκαλεί αυτό το συναίσθημα, είναι η υποχρέωση στην εργασία, στην καθημερινή προσπάθεια, διότι στο πνεύμα των Ελλήνων πρόκειται ήδη για μεγάλη οδύνη. Στον Όμηρο αναφέρεται ότι ο Δίας επιβάρυνε από τη γέννησή τους τούς ανθρώπους με ένα φορτίο από δυστυχίες. Στον Αγαμέμνονα αυτό γίνεται εμφανές από τη δυσφορία που προκαλεί στον ίδιο και τον Μενέλαο, το γεγονός ότι θα πρέπει να συγκαλέσουν χωριστά μέσα στη νύχτα τους αρχηγούς του στρατεύματος. Στο Έργα και Ημέραι του Ησιόδου οι θεοί έκρυψαν σκόπιμα αυτά που έχει ανάγκη ο άνθρωπος για να ζήσει· «διαφορετικά θα μπορούσε, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, να εργάζεται μια ημέρα εξασφαλίζοντας τα απαραίτητα για τη ζωή ενός έτους χωρίς καμιά επιπλέον μέριμνα· θα κρεμούσε στα γρήγορα τη βουκέντρα πάνω από τους καπνούς, και θα είχε ξεμπερδέψει με τα βόδια και τα υπάκουα μουλάρια». Αλλά ο Δίας έκρυψε οργισμένος την τροφή διότι ο Προμηθέας τον ξεγέλασε· και όντως, όταν αφαιρέθηκε από τους ανθρώπους η φωτιά, (την οποία κατείχαν προηγουμένως), ο Προμηθέας τους την επέστρεψε κρυφά μέσα σε ένα είδος πυρσού· κατόπιν αυτού ο Δίας τους εκδικήθηκε στέλνοντάς τους μια δυστυχία που θα τους ακολουθούσε σε όλες τις επόμενες γενιές, μια δυστυχία που ο καθένας προσέλαβε στην αρχή ως αγαθό. Ακολούθησε η δημιουργία της μορφής της Πανδώρας, δηλαδή της γυναικείας ύπαρξης, την οποία ο άνδρας όφειλε στο εξής να συντηρεί, μια αγγαρεία για τον δραστήριο και φιλόπονο άνθρωπο, διότι « έως τότε η ανθρώπινη φυλή είχε ζήσει προφυλαγμένη από τους κόπους, τη σκληρή εργασία και τις επώδυνες ασθένειες». Τότε το έθνος ανέπτυξε μιαν απέχθεια για κάθε είδους «χειρονακτική εργασία», κάθε σωματική καταπόνηση, η οποία έτσι όπως είχε επιβληθεί, ήταν αποτέλεσμα εξαναγκασμού.Η ανάθεση της εργασίας στους δούλους ίσχυε για όσους είχαν την δυνατότητα να τους αγοράσουν· και αυτή η εξάρτηση, ακόμη και όταν συνοδευόταν από κέρδος και ικανοποίηση, εξόργιζε τον Έλληνα, ενώ  η ίδια η πόλη ενέτεινε συνεχώς την αίσθηση της ανακολουθίας ανάμεσα στις απαιτήσεις της και μιας ακόμη και έντιμης εργασίας.

     Υπάρχουν λεπτομερείς περιγραφές για συγκεκριμένες μορφές διαμαρτυρίας, όπως για παράδειγμα στο δίστιχο του Ποσείδιππου, και στον πλατωνικό διάλογο Αξίοχος, στον οποίο έχουμε αναφερθεί,  τις οποίες με τη σειρά του απαριθμεί και ο Σωκράτης, ως προερχόμενες από ένα ρητορικό λόγο του Πρόδικου. Πρόκειται για μια πολύ κατατοπιστική περιγραφή του αθηναϊκού βίου από την δυσοίωνη σκοπιά του, και τούτο ήδη από του λίκνου του, αλλά (όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της οδύνης του ναυτικού, του χωρικού, κ.τ.λ.) συνδεδεμένης με ασχολίες που θα μπορούσαν ενδεχομένως να παρακαμφθούν, και δεν συνεπάγονταν αναγκαία την κοινή μοίρα των θνητών· οι αποφασιστικής σημασίας όμως δηλώσεις έχουν κάποια σχέση με αυτή τη μοίρα.

     Στο επίκεντρο όλων των αντιπροσωπευτικά ελληνικών  χαρακτηριστικών, που δεν έχει ακόμη αγγίξει ο φιλοσοφικός στοχασμός και η κάθε είδους ρητορική, αλλά έχουν ωριμάσει μέσα από την μελέτη του ανθρώπινου βίου, ακόμη και σε χώρες μακρινές, βρίσκεται ο μέγας Ηρόδοτος, βασικός μάρτυρας, που καλείται να καταθέσει σχετικά με την ματαιότητα του βίου. Ποιος ιστορικός της εποχής μας θα ένοιωθε την προτροπή να εκφράσει τις απόψεις του για ένα τέτοιο θέμα, ακόμη και αν υπήρχαν οι προϋποθέσεις ; ο Ηρόδοτος όμως τις αναζήτησε και ενίοτε μάλιστα επεδίωξε να τις δημιουργήσει. Έχουμε ήδη αναφερθεί στην πεποίθησή του περί του φθόνου των θεών. Ο Ηρόδοτος πιστεύει στην αστάθεια της ευτυχίας, «τον αέναο κύκλο των συμβάντων αυτού του κόσμου» (όπως λέει ο Κροίσος στον Κύρο στη χώρα των Μασσαγετών),  που στην πορεία του δεν ανέχεται να είναι ευδαίμονες πάντοτε οι ίδιοι άνθρωποι. Ο περίφημος διάλογος του Κροίσου με τον Σόλωνα δεν είναι εφεύρημα του Ηροδότου· οι Έλληνες είχαν ήδη προβάλλει την άποψη ενός Λύδιου βασιλέα για την επίγεια ευδαιμονία, και αρκετά αργότερα στον Βαλέριο Μάξιμο υπάρχει ένα αφήγημα που αναφέρεται ασφαλώς σε μια αρχαιότερη εποχή. Δεν πρόκειται εδώ για τον Κροίσο αλλά για τον Γύγη που θέτει το ερώτημα αν υπάρχει άλλος άνθρωπος ευτυχέστερος από τον ίδιο, και δεν ερωτά έναν Έλληνα σοφό, αλλά τον ίδιο τον Πύθιο Απόλλωνα· ο οποίος δεν του υποδεικνύει πολλούς αλλά μόνο έναν, τον φτωχό Αρκάδα Αγλαό από την Ψωφίδα, που είναι συμφιλιωμένος με τη μοίρα του. Ακολούθως το πεπρωμένο του Κροίσου εκπληρώθηκε, και οι Έλληνες στήριξαν με τη μορφή διαλόγων τα επιχειρήματά τους, τόσο την εποχή της δόξας τους, όσο και στην πτώση τους. Αλλά τα πάντα στον Ηρόδοτο είναι άξια προσοχής· στην απάντηση του Σόλωνα σχετικά με τον Τέλλο, η μεγαλύτερη ευτυχία που γνώρισε περιλαμβάνει δύο γεγονότα· ότι θυσίασε τη ζωή του πολεμώντας για την πατρίδα του, και ότι κανένα από τα μέλη της οικογένειάς του δεν πέθανε πριν απ’ αυτόν· παρότι σχετικά με το Άργος μαθαίνουμε ότι ένας πρόωρος θάνατος «είναι ότι καλύτερο μπορεί να συμβεί στη ζωή ενός ανθρώπου»· επιπλέον ο Σόλων υποστηρίζει ότι δεδομένης της αέναης ροής των πραγμάτων, και του γεγονότος ότι από τις 26.250 ημέρες της συνηθισμένη ζωής ενός ανθρώπου εβδομήντα ετών, καμιά δεν μοιάζει με τις προηγούμενη, δεν είμαστε σε θέση να μιλήσουμε για ευτυχία παρά μόνο αν γνωρίζουμε εκ των προτέρων την εξέλιξη και το τέλος του βίου· αλλά ο άνθρωπος δεν είναι παρά μια αβεβαιότητα· διότι σε πολλούς ανθρώπους ο ουρανός τους χάρισε την ευτυχία για να τους καταστρέψει κατόπιν εντελώς. Ο διάλογος του Ξέρξη με τον Αρτάβανο είναι ακόμη πιο αποκαλυπτικός. Βλέποντας την κατάσταση του στόλου του στην Άβυδο, ο βασιλέας που θρηνεί για το εφήμερο του βίου, δέχεται από το σοφό θείο του την ακόλουθη απάντηση: «Υπάρχουν και άλλα σκληρότερα δεινά στην ανθρώπινη βιωτή. Όσο σύντομη και αν είναι η ζωή, δεν υπάρχει ούτε εδώ ούτε αλλού, κάποιος άνθρωπος που να γεννήθηκε τόσο ευτυχής, ώστε να μην έχει συλλογιστεί μερικές φορές ότι θα ήταν καλύτερο να πεθάνει παρά να ζει. Οι δυστυχίες που μας συντρίβουν, οι ασθένειες που καραδοκούν, κάνουν τη σύντομη ζωή μας να μοιάζει ατέλειωτη. Όταν λοιπόν η ύπαρξη καταντήσει πολύ βαρύ φορτίο, ο θάνατος γίνεται για τον άνθρωπο το πιο επιθυμητό καταφύγιο». Ο διάλογος συνεχίζεται με συμβουλές σε θέματα στρατηγικής, οπότε ο Ξέρξης μετατρέπεται σε  υπερασπιστή της δράσης: «Αν θέλαμε να σταθμίζουμε τα πάντα με λεπτομέρεια δεν θα ενεργούσαμε ποτέ. Είναι καλύτερο να τολμούμε διακυβεύοντας τις λιγότερες δυνατές απώλειες παρά να αδρανήσουμε από φόβο». Σε άλλη περίπτωση, και με κάπως αινιγματικό τρόπο, στη διάρκεια διαπραγματεύσεων μεταξύ του Άργους και της Περσίας, ο Ηρόδοτος εκφράζει την ακόλουθη άποψη: «Ένα μόνο γνωρίζω, και είναι το εξής: ότι όλοι οι άνθρωποι έρχονται να αραδιάσουν στην πλατεία τα προσωπικά τους λάθη, προκειμένου να τα ανταλλάξουν με τα λάθη του γείτονα, και όταν δουν από κοντά ποια είναι αυτά, με μεγάλη ικανοποίηση αναχωρούν ξαναπαίρνοντας μαζί του ο καθένας το δικό του φορτίο»  Η ίδια φράση αποδίδεται από τον Βαλέριο Μάξιμο στο Σόλωνα, μαζί με την αφήγηση του γλαφυρού μύθου, σύμφωνα με τον οποίο ο Έλληνας σοφός οδήγησε κάποτε ένα πονεμένο φίλο του στην Ακρόπολη, και δείχνοντάς του τις σκεπές των σπιτιών ολόκληρης της πόλης των Αθηνών, του είπε: «Αναλογίσου όλη την παρελθούσα, παρούσα και μελλούμενη δυστυχία που κατοίκησε, κατοικεί και θα συνεχίσει να κατοικεί σε καθένα απ’ αυτά, και μην παραπονιέσαι για τις δικές σου συμφορές!» Αλλά ο πεσιμισμός του Σόλωνα μάς γίνεται και άμεσα γνωστός με ένα από τα δίστιχά του: «Κανένας άνθρωπος δεν είναι ευτυχής, διότι όλοι οι θνητοί που αντικρίζει ο ήλιος είναι δυστυχείς». Και ο Σόλων ήταν ένας από τους «Σοφούς» της Ελλάδας. 

Ο ΥΠΑΡΞΙΣΜΟΣ ΕΠΑΝΕΦΕΡΕ ΜΕ ΒΙΑ  ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΟΦΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΕΡΓΟ ΤΡΟΠΟ ΘΕΩΡΗΘΗΚΕ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ.

 ΟΣΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΟΤΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΟΠΟΥ ΘΕΛΕΙ ΠΝΕΙ, ΑΝΤΙΘΕΤΩΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΠΟΥ ΖΩΟΠΟΙΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΓΙΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΞΕΡΟΥΜΕ ΑΠΟ ΠΟΥ ΕΡΧΕΤΑΙ  ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΗΓΑΙΝΕΙ, ΕΙΝΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΙΚΟΣ Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΕΣΣΙΜΙΣΜΟΥ: "ο Σόλων υποστηρίζει ότι δεδομένης της αέναης ροής των πραγμάτων, και του γεγονότος ότι από τις 26.250 ημέρες της συνηθισμένη ζωής ενός ανθρώπου εβδομήντα ετών, καμιά δεν μοιάζει με τις προηγούμενη, δεν είμαστε σε θέση να μιλήσουμε για ευτυχία παρά μόνο αν γνωρίζουμε εκ των προτέρων την εξέλιξη και το τέλος του βίου· αλλά ο άνθρωπος δεν είναι παρά μια αβεβαιότητα· διότι σε πολλούς ανθρώπους ο ουρανός τους χάρισε την ευτυχία για να τους καταστρέψει κατόπιν εντελώς."