Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (43)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 16 Νοεμβρίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΕΞΑΠΟΛΥΜΕΝΟΙ

Ο ρωσικός μηδενισμός και η επιδίωξη του προμηθεϊκού

Η προμηθεϊκή ουσία του μπολσεβικισμού

Το ρωσικό επαναστατικό κίνημα υπέστη σημαντικές αλλαγές στα είκοσι πέντε χρόνια πριν από την Επανάσταση. Το λαΐκιστικό αίσθημα υποχώρησε και αναπτύχθηκε ο μαρξισμός, ειδικά σε συνδυασμό με τον νετσαγιεφικό γιακωβινισμό. Η προϊούσα σπουδαιότητα του μαρξισμού στη Ρωσία οφειλόταν εν μέρει στην εξάρτηση των εξόριστων Ρώσων επαναστατών από το κατ΄ εξοχήν μαρξιστικό ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κίνημα, αλλά οφειλόταν επίσης στην ταχεία εκβιομηχάνιση και στις συνακόλουθες ανατροπές στο εσωτερικό της ίδιας της Ρωσίας. Ένα μικρό αλλά αναπτυσσόμενο προλεταριάτο εμφανίστηκε σε σημαντικά εθνικά και επαρχιακά κέντρα. Αφού αποσπάστηκε βίαια από την παραδοσιακή ζωή και υποβλήθηκε σε ολόκληρη σειρά νέων ταξικών διακρίσεων και μορφών κοινωνικής καταπίεσης, αυτό το νέο προλεταριάτο έγινε δυνάμει επαναστατική τάξη που συναγωνιζόταν τη διανόηση.

Ωστόσο η μορφή του μαρξισμού που θα συγκινούσε αυτή την τάξη και άλλους ριζοσπάστες παρέμενε αδιευκρίνιστη. Οι νόμιμοι μαρξιστές απέρριπταν την τρομοκρατία και την επανάσταση, αλλά η κοινοβουλευτική κατεύθυνσή τους δεν συγκινούσε τη διανόηση ή το νέο προλεταριάτο. Αντιθέτως ο Grigory Plekhanov υποστήριζε ότι η Ρωσία ήταν ώριμη για επανάσταση. Στο σημαντικό δοκίμιό του. Οι Διαφορές μας διατεινόταν ότι η Ρωσία δεν χρειαζόταν να περάσει από κάποιο καπιταλιστικό και φιλελεύθερο στάδιο, αλλά ήταν δυνατό να μεταβεί απ' ευθείας από τον φεουδαλισμό στον σοσιαλισμό επειδή ο συνολικός αγώνας ανάμεσα στην αστική τάξη και στο προλεταριάτο στη Ρωσία πήρε τη μορφή του αγώνα ανάμεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς αγρότες. Μια επανάσταση που θα γινόταν σε αυτές τις βάσεις μπορούσε κατά τη γνώμη του να παρακάμψει εντελώς τον φιλελευθερισμό. Εδώ ο Plekhanov χτύπησε μια χορδή που ήταν καθοριστική για τους ριζοσπάστες τουλάχιστον από το 1848. Ο Plekhanov όμως ήταν αντίθετος στην τρομοκρατία. Εγκατέλειψε την ομάδα «Γη και Ελευθερία» για να σχηματίσει τη «Μαύρη Διανομή» όταν η προσανατολισμένη στην τρομοκρατία φράξια της «βούλησης του Λαού» κυριάρχησε στο εσωτερικό της. Η εκδοχή του μαρξισμού του δεν ήταν και τόσο ελκυστική για τους ριζοσπάστες οι οποίοι εμπνέονταν από τον Bakunin και άλλους. Η τρίτη και σημαντικότερη εξέλιξη στο πλαίσιο του μαρξισμού προς το τέλος του αιώνα ήταν ο μπολσεβικισμός, που αποδεχόταν την άποψη του Plekhanov για τη ρωσική εξαιρετικότητα, αλλά ενεργούσε με βάση τον επαναστατικό γιακωβινισμό, υποστηρίζοντας ότι η επανάσταση θα νικούσε μόνο εάν καθοδηγούνταν από μια τάξη επαγγελματιών επαναστατών, οργανωμένων σε συνωμοτικούς πυρήνες. Ο μπολσεβικισμός σε αυτή την προοπτική προσέγγιζε περισσότερο απ' ό,τι οι υπόλοιπες μορφές του ρωσικού μαρξισμού τη μηδενιστική παράδοση.

Αυτή η σύνδεση είναι ιδιαίτερα εμφανής στη ζωή και στο έργο του Lenin. Μολονότι ο Lenin ήταν μαρξιστής, ο μαρξισμός του διαμορφώθηκε βάσει του προγενέστερου δεσμού του με τον ρωσικό μηδενισμό. Στα νεανικά του χρόνια ο Lenin ήταν ουσιαστικά επικριτικός απέναντι στους ριζοσπάστες. Ο αγαπημένος του συγγραφέας ήταν ο Turgenev και επηρεάστηκε βαθύτατα από την κριτική του στον μηδενισμό. Η σύλληψη και η εκτέλεση του αδελφού του άλλαξαν τα πάντα. Ο Lenin εξεπλάγη όταν ανακάλυψε πως ο αδελφός του ήταν επαναστάτης. Στην προσπάθειά του να ανακαλύψει ποια ήσαν τα κίνητρά του, ο Lenin ξαναδιάβασε το έργο Τι πρέπει να γίνει; του Chernyshevsky. Αναγνώρισε σε αυτή μια βαθυστόχαστη κριτική του φιλελευθερισμού και ένα σχέδια επαναστατικής δράσης. Ο ίδιος ο Lenin έλεγε ότι αυτό το έργο «μου άλλαξε τη ζωή». Πράγματι, το μυθιστόρημα του Chernyshevsky έγινε η Βίβλος του. Ο Lenin περιέγραφε τον Chernyshevsky ως τον «μέγα Ρώσο εγελιανό και υλιστή» και τον τοποθετούσε ως φιλόσοφο στο επίπεδο του Engels. Από όλους τους χαρακτήρες του Chernyshevsky ο προμηθεϊκός επαναστάτης Ραχμέτοφ τού έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση και αποφάσισε να τον μιμηθεί. Στράφηκε σε άλλα έργα του Chernyshevsky στον Σύγχρονο και από εκεί στο έργο του Dobrolyubov και του Pisarev, θέλοντας να μυηθεί στη σκέψη του ρωσικού μηδενισμού. 

Ωστόσο ο Lenin αντιμετώπιζε πάντοτε τον Chernyshevsky με βάση το τρομοκρατικό κίνημα στο οποίο συμμετείχε ο αδελφός του. Γνώριζε από πρώτο χέρι τη λογοκρισία και ήξερε ότι όλοι οι συγγραφείς, και ο Chernyshevsky ιδιαίτερα, έπρεπε να γράφουν υπαινικτικά. Ο Lenin διάβαζε τον Chernyshevsky έχοντας υπ' όψιν του αυτό και κατέληξε να τον θεωρεί συνήγορο της συνωμοτικής πολιτικής και της τρομοκρατίας. Αυτή η νέα αντιμετώπιση του Chernyshevsky οδήγησε τον Lenin να επαναξιολογήσει τον Turgenev. Άρχισε να εγκαταλείπει τον τρόπο με τον οποίο τον κατανοούσε αρχικά, δηλαδή ως επικριτή του μηδενισμού, και τον διάβαζε πλέον ως απόστολο της επανάστασης. Από τη βιβλιοκριτική του Dobrolyubov έμαθε ότι το έργο του Turgenev Την Παραμονή μπορούσε να θεωρηθεί επαναστατικό και άρχισε να πιστεύει ότι το ίδιο ισχύει για το Πατέρες και παιδιά. Οι ήρωες του Turgenev, μεταξύ αυτών και ο Μπαζάροφ, έγιναν υποδείγματά του και αφομοίωσε μεγάλο μέρος της σκέψης του καθώς και την επαναστατική γλώσσα του.

Ο μαρξισμός του Lenin αναπτύχθηκε μέσα σε αυτό την ορίζοντα. Στα δεκαεννέα διάβασε το Κεφάλαιο του Marx και τις Διαφορές μας του Plekhanov, και έκτοτε αφοσιώθηκε στον μαρξισμό. Ο τρόπος που κατανοούσε τον Marx όμως ήταν έντονα επηρεασμένος από την ανάγνωση του Plekhanov, Γι' αυτό αποδέχθηκε την ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου στη δογματικότερή της μορφή. Κατά παρόμοιο τρόπο, σε ζητήματα επαναστατικής τακτικής επηρεάστηκε βαθύτατα από το σύγγραμμα. Για την υποκίνηση αναταραχών, που έγραψαν οι A. Kramer και Julius Martov, το πρόγραμμα του οποίου δεν ήταν μαρξιστικό αλλά εμπνεόταν από τον Bakunin. Ο Lenin εγκατέλειψε μερικές από τις βασικές μηδενιστικές θέσεις, αν και συχνά αναδύονταν με νέους τρόπους στην ερμηνεία του για τον Marx. Απέρριψε τη σύλληψη του Chernyshevsky για τον ορθολογικό εγωισμό, για παράδειγμα, αλλά στη συνέχεια τη χρησιμοποίησε ως ερμηνευτικό υπόδειγμα για την ιδέα του ταξικού συμφέροντος.

Συχνά έχει λεχθεί ότι ο Lenin επηρεάστηκε άμεσα από τον Nechaev ή τον Tkachev, όμως δεν υπάρχουν στοιχεία για να υποστηριχθεί αυτός ο ισχυρισμός. Οι μενσεβίκοι διέδωσαν αυτή τη φήμη, αλλά αδημονούσαν να αποδείξουν τις σχέσεις του Lenin με τον μηδενισμό για δικούς τους, ιδιοτελείς λόγους. Περισσότερο πειστικό είναι το γεγονός ότι οι ίδιοι οι μπολσεβίκοι έδωσαν βαρύτητα σε αυτή τη σχέση στις αρχές της δεκαετίας του 1920, αλλά στη συνέχεια την απέρριψαν και την καταπολέμησαν κατά τη διάρκεια των εσωτερικών κομματικών αγώνων προς το τέλος της δεκαετίας του 1920 και τη δεκαετία του 1930. Ακόμη και αυτό, ωστόσο, είναι απλώς έμμεση απόδειξη. Η σύνδεση του Lenin με τον Nechnev και τον Tkachev ελάχιστα προσθέτει σε ό,τι ήδη γνωρίζουμε με πολύ μεγαλύτερη βεβαιότητα γύρω από τις σχέσεις του με την πρωιμότερη μηδενιστική παράδοση και τη μονοδιάστατη ερμηνεία του για τον Marx.

Αυτή η σχέση με τον μηδενισμό και τον προμηθεϊσμό του μηδενισμού παρέμεινε βασική στη σκέψη και στη δραστηριότητα του Lenin. Η Rosa Luxemburg επισήμανε με δυσφορία αυτό το εμφανές χαρακτηριστικό: «Ιδού το "εγώ" του Ρώσου Επαναστάτη και πάλι! Ακροβατώντας, στηριζόμενος στο κεφάλι του, για μία ακόμη φορά ισχυρίζεται ότι είναι ο πανίσχυρος καθοδηγητής της ιστορίας - αυτή τη φορά με τον τίτλο της Εξοχότητάς του της Κεντρικής Επιτροπής του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Ρωσίας». Το προμηθεϊκό στοιχείο είναι ιδιαίτερα εμφανές σε ένα μπολσεβικικό φυλλάδιο του 1906 το οποίο υποστήριζε ότι ο άνθρωπος προορίζεται «να κατακυριεύσει το σύμπαν και να εξαπλωθεί σε μακρινές κοσμικές περιοχές, αναλαμβάνοντας την ολότητα του ηλιακού συστήματος. Τα ανθρώπινα όντα θα γίνουν αθάνατα».

Αυτός ο μηδενιστικός προμηθεϊσμός υπήρξε επίσης σημαντικό στοιχείο του σουρεαλισμού, του φουτουρισμού και άλλων διανοητικών κινημάτων των αρχών του εικοστού αιώνα. Ο Nicholas Berdyaev, για παράδειγμα, έγραφε: «Κάθε δημουργική καλλιτεχνική ενέργεια είναι μερική μεταμόρφωση της ζωής. Στην καλλιτεχνική σύλληψη ο άνθρωπος διαρρηγνύει τη βαρύτητα του κόσμου. [...] Η ομορφιά σώζει τον κόσμο [...], η ομορφιά ως καθαυτό ύπαρξη, δηλαδή ο μετασχηματισμός της χαοτικής δυσμορφίας του πλήθους των πραγμάτων στην ομορφιά του κόσμου». Κατά παρόμοιο τρόπο, ο P.D. Uspensky ισχυριζόταν ότι υπήρχε έβδομη διάσταση της καθαρής φαντασίας (επιπλέον των τριών χωρικών και των τριών χρονικών διαστάσεων), που υπερβαίνει τους τρεις τρόπους της θεοσέβειας όπως συμβολίζονται από τον φακίρη, τον καλόγηρο και τον γιόγκι. Και τέλος, ο Leo Shestov υποστήριξε ότι «μόνο ένας ισχυρισμός είναι ή μπορεί να είναι αντικειμενικά πραγματικός: ότι τίποτα στη γη δεν είναι αδύνατο». Οι ακραιφνέστερες προμηθεϊκές ομάδες ήσαν μάλλον οι «Κοσμιστές» και οι «Σιδηρουργοί», οι οποίες αναφέρονταν στον επικείμενο μετασχηματισμό της κοσμικής ολότητας: «Θα τακτοποιήσουμε τα αστέρια σε σειρές και θα χαλιναγωγήσουμε το φεγγάρι. Θα οικοδομήσουμε πάνω στα κανάλια του Άρη το παλάτι της Παγκόσμιας Ελευθερίας». Σε ανάλογο ύφος, η φουτουριστική όπερα Νίκη πάνω στον Ήλιο γινόταν κήρυκας της ελευθερίας από κάθε παραδοσιακή τάξη στον κόσμο.

Η αίσθηση ότι η ανθρωπότητα ήταν στα πρόθυρα κάποιας νέας προμηθεϊκής εποχής συνδεόταν με την πίστη στο επικείμενο της αποκαλυπτικής αλλαγής. Ο Diaghilev, για παράδειγμα, έγραφε το 1905: «Είμαστε μάρτυρες της μεγαλύτερης στιγμής ανακεφαλαίωσης στην ιστορία, στο όνομα μιας νέας και άγνωστης κουλτούρας, που θα δημιουργηθεί από εμάς και που συνάμα θα μας σαρώσει». Αυτό το είδος αποκαλυπτισμού ήταν ιδιαίτερα ισχυρό στον μπολσεβικισμό. Ο Anatol Lunacharsky στο έργο του Φάουστ και η πόλη διακήρυσσε ότι η ιδέα του αθάνατου Θεού απλώς προκαταλάμβανε τη μελλοντική ισχύ των ανθρώπων.

Ο Λένιν παίζει σκάκι με τον Αλεξάντερ Μπογκτάνοφ, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στον Μαξίμ Γκόρκι, στο Κάπρι της Ιταλίας, τον Απρίλη του 1908

Ο προμηθεϊκός αποκαλυπτισμός έφθασε στο απόγειό του με το κίνημα «Οικοδομή του Θεού», το οποίο επιδίωκε να προσδώσει στο προλεταριάτο των πόλεων τα γνωρίσματα του Θεού. Αυτό το κίνημα, που καθηγούνταν από τον Lunacharsky και τον φίλο του Lenin Maxim Gorky, αντιμετώπιζε τη φυσική εργασία ως μια μορφή ευσέβειας, το προλεταριάτο ως τη σύναξη των πραγματικών πιστών, και το πνεύμα της συλλογικότητας ως Θεό. Ο Gorky τελειώνει την Εξομολόγησή του (1908) με μια δέηση στον παντοδύναμο και αθάνατο λαό: «Εσύ είσαι ο Θεός μου και ο δημιουργός όλων των θεών, που εσύ έπλασες από τις ομορφιές του πνεύματος με τον μόχθο και τον αγώνα των δικών σου ερευνών. Και δεν θα υπάρξουν άλλοι θεοί στον κόσμο εκτός από εσένα, γιατί εσύ έπλασες τον ένα Θεό που δημιουργεί θαύματα! Γι' αυτό πιστεύω και ομολογώ!». Μερικοί σύγχρονοι κριτικοί το ονόμασαν αυτό δημοθεϊσμό. Έχει ως έναυσμα το όραμα της «συγχώνευσης όλων των λαών χάριν του μεγάλου καθήκοντος της οικουμενικής Δημιουργίας».

Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟΥ.