Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (44)

  Συνέχεια από: Δευτέρα 21 Νοεμβρίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΕΞΑΠΟΛΥΜΕΝΟΙ

Ο ρωσικός μηδενισμός και η επιδίωξη του προμηθεϊκού

Η προμηθεϊκή ουσία του μπολσεβικισμού (συνέχεια)

Η αποτυχία της επανάστασης να δημιουργήσει αυτή τη νέα προμηθεϊκή ανθρωπότητα γκρέμισε την απλοϊκή μηδενιστική πίστη ότι ο μετασχηματισμός της ανθρωπότητας μας μπορούσε να επιτελεστεί μέσα σε μια νύχτα. Αυτή η παραλογία οδήγησε από τη μια πλευρά στην ιδέα της διαρκούς επανάστασης και από την άλλη στην απόπειρα να οικοδομηθεί ο παράδεισος σε μια χώρα. 

Η ιδέα της διαρκούς επανάστασης αναγνωρίζει την κυριαρχία της αρνητικότητας στην χαρά του μηδενιστικού και επαναστατικού κινήματος εν γένει, αναγνωρίζοντας ότι μπορεί κανείς να απελευθερωθεί μόνο μέσω της διηνεκούς άρνησης. Εκεί όπου τελειώνει η άρνηση αρχίζουν η τυραννία και ο εκφυλισμός. Η ιδέα της διαρκούς επανάστασης υπ' αυτή την έννοια εδράζεται στη συνταύτιση της ελευθερίας και του χάους. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα σαφές στον ισχυρισμό του Zamiatin ότι «η επανάσταση είναι παντού, σε καθετί· είναι ατέλειωτη, δεν υπάρχει τελική επανάσταση, δεν υπάρχει τελικός αριθμός. Η κοινωνική επανάσταση είναι μόνο μία ανάμεσα σε απειράριθμες: Ο νόμος της επανάστασης δεν είναι κοινωνικός, αλλά απείρως μεγαλύτερος - είναι κοσμικός και συμπαντικός νόμος».

Ο σθεναρότερος υποστηρικτής αυτής της άποψης ήταν ο Trotsky, ο οποίος υποστήριζε ότι μέσω της διαρκούς επανάστασης ο άνθρωπος θα κατορθώσει να «ανυψωθεί σε ένα νέο επίπεδο, θα δημιουργήσει ανώτερο κοινωνικά βιολογικό είδος, ή, εάν προτιμάτε, έναν υπεράνθρωπο. [...] Ο άνθρωπος θα γίνει απροσμέτρητα ισχυρότερος, σοφότερος, εξυπνότερος· το σώμα του θα γίνει περισσότερο αρμονικό, οι κινήσεις του πιο ρυθμικές· η φωνή του πιο μουσική. Οι μορφές της ζωής θα γίνουν συνταρακτικές. Ο μέσος άνθρωπος θα φθάσει στο ύψος ενός Αριστοτέλη, ενός Goethe ή ενός Marx. Και πάνω από αυτή την κορυφή νέες κορυφές θα ανατείλουν». Στο προμηθεϊκό όραμα του Trotsky διαπιστώνουμε την περαιτέρω εκδίπλωση του φιχτιανού ονείρου για την απόλυτη ελευθερία. Η απόπειρα να γίνει αυτό το όνειρο πραγματικότητα δημιούργησε όμως έναν εφιάλτη, από τον οποίο μόλις τώρα αφυπνιστήκαμε.

Ο Stalin, επίσης, πίστευε στην αποθέωση του ανθρώπου, χωρίς όμως να της προσδίδει τη διανοητικοποιημένη μορφή που είχε στον Trotsky ή στον Zamiatin. Ο προμηθεϊσμός του Stalin προσέγγιζε έντονα την ακατέργαστη θεολογία της νεότητάς του. Το προφανέστερο παράδειγμα είναι η θεοποίηση του Lenin, που εναρμονιζόταν αβίαστα με τη δική του θεολογική εκπαίδευση αλλά και άλλων μπολσεβίκων ηγετών, όπως ο Molotov, ο Khrushchev και ο Mikayan. Μολονότι αυτή η μορφή έκφρασης προκάλεσε τη χλεύη των κομματικών διανοούμενων, ο λειτουργικός χαρακτήρας της ταίριαζε στην αγροτιά και στις παραδόσεις της και καθιστούσε κατανοητό τον επαναστατικό προμηθεϊσμό. Ο Stalin υιοθέτησε, επίσης, και μετασχημάτισε την ιδέα της διανόησης. Η διανόηση θεωρούνταν ίσαμε τότε όχι μόνο φορέας της κοινωνικής αλλαγής αλλά και το πρότυπο για τον μελλοντικό υπεράνθρωπο. Για τον Stalin η διανόηση δεν χρειαζόταν πλέον να ασχολείται με την καταστροφή και την απελευθέρωση, αλλά όφειλε να εστιάσει την προσοχή της στην κατασκευή του νέου τρόπου ζωής. Η νέα διανόηση, λοιπόν, έπρεπε να είναι κάποια τεχνοκρατική ελίτ ώστε να κατασκευάσει τη νέα σοσιαλιστική τάξη. Αυτό σήμαινε ότι η παλαιότερη ανθρωπιστική διανόηση θα έπρεπε να εξαλειφθεί και τα δόγματά της περί απελευθέρωσης και άρνησης να αντικατασταθούν από κάποιο θετικό δόγμα περί αυθεντίας. 

Εκ πρώτης όψεως δημιουργείται η εντύπωση ότι ο Stalin μετασχηματίζει το μηδενιστικό δόγμα της άρνησης σε κάποιο θετικό δόγμα προόδου και μεταρρύθμισης. Η διαρκής επανάσταση μοιάζει να αντικαθίσταται από τον σοσιαλισμό σε μία χώρα. Ο Προμηθέας, ο οποίος έσπασε τις αλυσίδες του και ανέτρεψε τους θεούς, μπορεί επιτέλους, καθώς φαίνεται, να στρέψει την προσοχή του στην κατασκευή αλουμινένιου και γυάλινου παραδείσου της ανθρώπινης ελευθερίας που είχε προφητεύσει ο Chernyshevsky, καθώς και στη διαμόρφωση της υπερανθρωπότητας, την οποία απεικόνισε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός.

Η υποκείμενη πραγματικότητα, ωστόσο, ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό. Οι δυνάμεις της άρνησης και της καταστροφής δεν ήταν καθόλου εύκολο να καθυποταχθούν, είτε στην ψυχή του Stalin είτε στο μπολσεβικικό κόμμα ως όλον. Μολονότι ο Trotsky παραμερίστηκε και το δόγμα του περί διαρκούς επανάστασης κηρύχθηκε αιρετικό, ο μηδενιστικός πυρήνας του μπολσεβικισμού παρέμεινε ζωντανός. Σε μεταλλαγμένη μορφή, επανεμφανίζεται ως απαίτηση για εσωτερική κάθαρση. Στην πασίγνωστη ομιλία του στο «Συνέδριο των Νικητών» το 1934 ο Stalin διακήρυξε ότι η επανάσταση τελείωσε και όλοι οι εξωτερικοί εχθροί ηττήθηκαν. Αυτή δεν σήμαινε όμως ότι το κράτος θα μαραινόταν. Μάλλον τώρα ήταν δυνατόν να αρχίσει η εξάλειψη των εσωτερικών εχθρών. Τα μέσα της κάθαρσης δεν ήσαν παρά η επίταση όσων μέσων είχαν υιοθετήσει ο Lenin και ο Trotsky από τους μηδενιστές προκατόχους τους: η άρνηση ως απελευθέρωση, ο τρόμος ως η διέξοδος για την καθολική ανθρώπινη ελευθερία.

Η ρωσική επανάσταση αποκλήθηκε ο θεός που απέτυχε. Αυτό το λανθασμένο συμπέρασμα απορρέει από μια θεμελιακή παρανόηση της θεολογικής και μεταφυσικής ουσίας του επαναστατικού κινήματος στη Ρωσία. Η ρωσική επανάσταση είναι στην πραγματικότητα η ιστορία του θεού ο οποίος θριάμβευσε, όμως αυτός ο θεός δεν ήταν ένας θεός του φωτός, ο οποίος κατοικεί σε πόλεις αλουμινίου και καθρέφτη, αλλά ένας σκοτεινός θεός της άρνησης, που ζει μέσα στις μυστηριώδεις ψυχές των Μπαζάροφ και των Ραχμέτοφ και διεισδύει στην πραγματικότητα με τη μορφή του Nechaev, του Lenin και του Stalin.

Ό,τι ανακαλύπτουμε στο λυκόφως αυτού του μεγάλου συμβάντος είναι πως η φλόγα που φέρει κάτω στη γη ο νέος Προμηθέας δεν είναι η φλόγα της εστίας του σπιτιού αλλά μια πυρκαγιά που αναλώνει τον πολιτισμό. Η πύρινη καρδιά του δαιμονιακού καταστροφέα τον οποίο περιγράφει ο Blake, όταν απελευθερώθηκε από το ζωικό της περίβλημα, δεν προσέφερε κάποια συμμετρία και ανθρωπιά αφ' εαυτού της, αλλά παρέμεινε η άμορφη δύναμη του χάους, μια κατ' ουσίαν αρνητική βούληση. Στο τέλος της νεοτερικότητας ο σκοτεινός Θεός του νομιναλισμού παρουσιάζεται ενθρονισμένος μέσα στον προμαχώνα του Λόγου, σαν ο βλοσυρός άρχοντας του σταλινικού καθολικού τρόμου.