ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ (1)

 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

GIOVANNI REALE.

Πιστεύουμε πως ο όρος «μεταφυσική» είναι ο πιό κακοχωνεμένος και παρεξηγημένος φιλοσοφικός όρος, απολύτως. Και οι πολυάριθμες πολεμικές εναντίον τής μεταφυσικής τής συγχρόνου φιλοσοφίας ξεκινούν συνήθως από μία προϋπάρχουσα ερμηνεία του όρου, με αρνητική σημασία, η οποία μάλιστα ωθείται πέρα από κάθε όριο, δηλ. μέχρι της ταυτίσεώς της με το μή-επιστημονικό.

Και επειδή ολόκληρη η Ελληνική και η Ρωμαϊκή φιλοσοφία ριζώνει στην μεταφυσική, με διάφορες μορφές και διαφοροποιήσεις, συμφέρει να ξεκινήσουμε από μερικές δηλώσεις του Χάϊντεγκερ, πολύ διαφωτιστικές!

Στο διάσημο βιβλίο του «Νίτσε», ο Χάϊντεγκερ γράφει : «Το καλύτερο πράγμα είναι ότι ο ενδεικτικός χαρακτηρισμός της έννοιας μίας βασικής μεταφυσικής θέσεως αρχίζει από την έννοια «μεταφυσικό». Μ’αυτήν ονομάζεται εκείνο που ανήκει στην μεταφυσική. Αυτό το όνομα δείχνει από αιώνων το σύνολο εκείνων των ερωτήσεων της φιλοσοφίας στις οποίες αυτή η τελευταία βλέπει τον αληθινό της σκοπό. Μεταφυσική είναι λοιπόν ο τίτλος με τον οποίον υποδεικνύεται η αληθινή φιλοσοφία και αφορά λοιπόν κάθε φορά στην θεμελιώδη σκέψη μίας φιλοσοφίας. Ακόμη και η συνηθισμένη σημασία της λέξης, εκείνη δηλαδή που κυκλοφορεί σε κοινή χρήση, περιέχει ακόμη, παρότι αδιαφοροποίητη, μία μικρή αντανάκλαση αυτού του χαρακτήρος: με την ονομασία «μεταφυσικό» περιγράφεται αυτό που βρίσκεται πίσω στο βάθος, το οποίο κατά κάποιον τρόπο πάει πέρα από εμάς, αυτό που είναι ασύλληπτο. Η λέξη χρησιμοποιείται πότε με μία υποδεέστερη σημασία-σύμφωνα με την οποία αυτό που βρίσκεται πίσω στο βάθος, είναι μόνον κάτι φανταστικό και κατά βάθος δέν έχει νόημα - και πότε με μία εξαιρετικώς θετική σημασία, σύμφωνα με την οποία το μεταφυσικό είναι το ασύλληπτο και καθοριστικό τέλος. Σε κάθε περίπτωση όμως η σκέψη κινείται στο ακαθόριστο, στο αβέβαιο και στο σκοτεινό. Η λέξη σημαίνει το τέλος και το σύνορο της σκέψης και της ερώτησης, περισσότερο παρά την αυθεντική της αρχή και την εξήγηση της!».

Και αμέσως μετά ο Χάϊντεγκερ εξακριβώνει : «Σημειώνοντας την απαξία της λέξεως «μεταφυσική» δέν εισήλθαμε στον χώρο της αληθινής της σημασίας. Η λέξη και η γένεσή της είναι ιδιαιτέρως ξεχωριστή, και ακόμη πιό ξεχωριστή είναι  η ιστορία της. Και όμως, από την δύναμη και την κυριαρχία αυτής της λεξεως και από την ιστορία της εξαρτάται, σε ένα ουσιαστικό μέρος ,η διαμόρφωση του Δυτικού πνευματικού κόσμου. Και επομένως, του κόσμου γενικώς. Οι λέξεις είναι πολύ συχνά στην ιστορία, πιό δυνατές από τα πράγματα και τις πράξεις. Το γεγονός πως εμείς γνωρίζουμε κατά βάθος πολύ λίγα ακόμη γύρω από την δύναμη της λέξεως μεταφυσική και γύρω από την ιστορία τής φανερώσεως τής δυνάμεώς της, μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε πόσο φτωχή και εξωτερική παρέμεινε η γνώση μας της ιστορίας της φιλοσοφίας, πόσο ελάχιστα εξοπλισμένοι είμαστε για μία αντιπαράθεση μαζί της, με τις βαθειές της θέσεις και με τις ενοποιές της δυνάμεις, τις καθοριστικές. Η ιστορία της φιλοσοφίας δέν είναι δουλειά της ιστοριογραφίας, αλλά της φιλοσοφίας.»

Και τελικώς, μπαίνοντας στην ουσία του θέματος, ο Χάϊντεγκερ συνδέει τον όρο «μεταφυσική» με εκείνον της «Αρχής», δηλ. με εκείνον τον όρο, με τον οποίον και γεννήθηκε η Ελληνική φιλοσοφία, και γράφει: «Μεταφυσική είναι ο τίτλος που δείχνει τον κύκλο των αληθινών ερωτήσεων της φιλοσοφίας. Και επειδή είναι πολλές, καθοδηγούνται από μία και μοναδική ερώτηση, και καθότι συμπεριλαμβάνονται όλες σ’αυτήν την τελευταία, είναι μία και μόνη η ερώτηση στην πραγματικότητα. Μ’αυτήν την ερώτηση, και ακόμη περισσότερο με την μοναδική ερώτηση της φιλοσοφίας, εισέρχεται και η ίδια η ερώτηση στην καθαρότητα που παράγει. Έτσι λοιπόν μας προκύπτει, πως η αρχική ερώτηση της μεγάλης αρχής της Δυτικής φιλοσοφίας διαθέτει μίαν αυτογνωσία. Αυτή η γνώση που διαθέτει για τον εαυτό της η φιλοσοφική απορία, καθορίζεται καταρχάς από την ανακάλυψη και τον ορισμό αυτού, χάριν τού οποίου και τίθεται η ερώτηση. Η φιλοσοφία ερωτά για την αρχή : και αν ακόμη δέν θέλουμε να σκεφτούμε με σοβαρό και συνεπή τρόπο, μπορούμε ωστόσο να υποθέσουμε πως γνωρίζουμε τί σημαίνει αυτή η αρχή: Αρχή-άρχειν σημαίνει ξεκινώ, το ξεκίνημα, αλλά σημαίνει επίσης ταυτοχρόνως το ότι στέκομαι στην αρχή τού πάντος, σημαίνει πως κυριαρχώ. Αυτή η ένδειξη της ουσίας της αρχής, την οποία μόλις παραθέσαμε, γίνεται επαρκής μόνον εάν ξεκαθαρίσουμε ταυτοχρόνως, τίνος πράγματος και για ποιό πράγμα ερευνάται η αρχή. Δέν γίνεται λοιπόν η έρευνα για κάποιο ιδιαίτερο γεγονός ή για ξεχωριστές καταστάσεις, και ίσως και κρυφές επιπλέον, αλλά απλά και μόνον για το όν. Μ’αυτόν τον όρο κατονομάζουμε κατ’αρχάς όλο αυτό που είναι, πού υπάρχει. Ερωτώντας όμως για την αρχή τού όντος, συμπεριλαμβάνουμε στην ερώτηση, στο σύνολό του, ολόκληρο το όν σαν όν. Με την ερώτηση της αρχής τού όντος ειπώθηκε ήδη κάτι για το όν στο σύνολό του. Και μόνον το όν στο σύνολό του κατέστη ορατό σαν όν και σάν  όλον».

Σ’αυτό το τρίτο χωρίο ο Χάϊντεγκερ δείχνει μ’έναν τέλειο τρόπο το εύρος τού προβλήματος της αρχής, αλλά δυστυχώς στην συνέχεια μετακινεί το ερώτημα, συγκεντρωνόμενος στην έννοια του «όντος», το οποίο και κατανοεί μ’έναν ιδιαίτερο τρόπο, δηλ. με την δική του οπτική γωνία, η οποία σήμερα έχει ανάγκη διορθώσεως.

Αντί όμως του «όντος», εμείς θα ξεκινήσουμε την εξερεύνηση της σημασίας τού όρου «μεταφυσική» συγκεντρωνόμενοι στον όρο και στην έννοια του όλου. Θα ερευνήσουμε λοιπόν και θα εξηγήσουμε τα δύο παραδείγματα, σύμφωνα με τα οποία ανεπτύχθη ο προβληματισμός τού όλου, δηλ. την αρχαία μεταφυσική, το οντολογικό παράδειγμα, καθώς και το ενολογικό. Θα δούμε δε επιπλέον, πώς αυτό το δεύτερο κυριάρχησε στην ελληνική σκέψη, και με ποιά σημασία και σε ποιό μέτρο συνδυάζεται με το πρώτο.

Στο φώς αυτών των «μεταφυσικών παραδειγμάτων», η  αρχαία φιλοσοφική σκέψη διαμορφώνεται σε μία απέραντη ακτίνα μεγαλειώδους σημασίας.

Αρχίζουμε λοιπόν με την έννοια του «όλου».

(Συνεχίζεται)