Η Σοφιολογία του Sergeii Bulgakov - Κριτική προσέγγιση (5)

 Συνέχεια από: Τρίτη 3 Ιανουαρίου 2023

 Συνέχεια από: Δευτέρα 2 Ιανουαρίου 2023

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

 Θεολογική Σχολή Τμήμα Θεολογίας 

Αξάρης Γεώργιος 

Η Σοφιολογία του Sergeii Bulgakov Κριτική προσέγγιση 

Σύμβούλος Καθηγητής: Δημήτριος Τσελεγγίδης 

Θεσσαλονίκη 2019 

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

2. Παράγοντες επίδρασης στη θεολογική σκέψη του S.Bulgakov (συνέχεια)

γ) Φιλοσοφικές

Οι ακαδημαϊκές σπουδές του S. Bulgakov σε ποικίλα επιστημονικά πεδία τόσο των ανθρωπιστικών όσο και των θετικών επιστημών, αναμφίβολα επηρέασαν τον τρόπο σκέψης του γενικώς, αλλά και ειδικώς όσον αφορά στη θρησκευτική του αντίληψη. Ο S. Bulgakov, όπως πληροφορούμαστε από τη βιογραφία του58, σπούδασε νομική, οικονομικά, φιλολογία, φιλοΣοφία, λογοτεχνία και πολιτικές επιστήμες. Η σπουδή αυτή είχε αφενός ως αποτέλεσμα την επαφή του με πλήθος μελετών και συγγραφέων όλων αυτών των επιστημονικών κλάδων, αφετέρου ισχυρή επίδραση στον τρόπο αντίληψης του κόσμου και της ζωής όχι μόνο σε επιστημονικό επίπεδο, αλλά και σε προσωπικό. Κυρίως, όμως, είναι οι φιλοσοφικές αρχές και διαστάσεις των παραπάνω επιστημών που συνετέλεσαν κατά καιρούς στη δημιουργία της θρησκευτικής του σκέψης. Αυτή τη φιλοσοφική επίδραση τη διακρίνουμε σε τέσσερις κατηγορίες: α) αρχαιοελληνική, β) ρωσική, γ)γερμανική, δ)της πολιτικής οικονομίας.

Αρχαιοελληνική φιλοσοφία

Η επίδραση του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου Πλάτωνα στον Ρώσο θεολόγο σημειώνεται ιδιαίτερα από τους μελετητές59, καθώς οι περισσότεροι ορίζουν το πλατωνικό κείμενο ως έναν από τους κύριους παράγοντες προέλευσης της ‘Σοφιολογίας’ του. Ο Πλάτων και το κληροδοτούμενο στους αιώνες έργο της ελληνικής διανόησης συνιστούν τους προγόνους της Σοφιολογικής του παραγωγής60. Για τον S. Bulgakov η θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα αποτελεί την πρόβλεψη για τα βασικά στοιχεία της θεωρίας του περί Σοφίας, με αποτέλεσμα το πλατωνικό δόγμα των ιδεών να αντιπροσωπεύει μια φιλοσοφική μορφή της Σοφιολογίας61. Ο S. Bulgakov βλέπει στη Σοφία πως η δημιουργία αντικατοπτρίζει την πληρότητα των ιδανικών μορφών που περιέχονται στον Λόγο62. Τη σύνδεση αυτή, την αναβιβάζει σε ένα ακόμη επίπεδο, με τον αντικατοπτρισμό της παγανιστικής Σοφίας του φιλοσόφου στη χριστιανική Σοφία, δηλαδή στη θεϊκή Σοφία63.

Χρειάζεται να σημειωθεί στο σημείο αυτό, όμως, πως στα τελευταία ώριμα έργα του χαρακτηρίζει ως ελλιπή και βλάσφημη την πλατωνική προσδοκία περί ‘Σοφίας’ στον Τίμαιο64, παρόλο που κατά την κρίση του παραμένει προσδοκία. Εξάλλου, για τον S. Bulgakov αναμφισβήτητα το πλατωνικό δόγμα αντιπροσωπεύει μια φιλοσοφική μορφή της Σοφιολογίας, η οποία, όμως, δεν σχετίζεται με την αποκάλυψη του Τριαδικού Θεού65.

Ρωσική φιλοσοφία

Την επιρροή ενός από τους πιο μεγάλους φιλοσόφους τη ρωσικής διανόησης, του Ρώσου φιλοσόφου Soloviev66, υπογραμμίζει στο έργο του ο ίδιος ο S. Bulgakov, αποκαλώντας τον φιλοσοφικό οδηγό προς τον Χριστό67. Για την καλύτερη κατανόηση της επίδρασης του συγκεκριμένου φιλοσόφου, κρίνεται απαραίτητο να παρουσιαστεί η φιλοσοφική του σκέψη συνοπτικά. Ο 19ος αιώνας υπήρξε μεταξύ των άλλων ο αιώνας της παραγωγής φιλοσοφικών έργων περί Σοφίας, της οποίας πρωτοπόρος υπήρξε ο Soloviev. Οι τρεις προφητικές οράσεις της Σοφίας και η συναισθηματική και προσωπική σχέση που δημιουργήθηκε λόγω αυτών, σε συνδυασμό με τη μελέτη άλλων μαρτυριών για την προσέγγιση της Σοφίας, οδήγησαν τον Soloviev στην κατανόηση της ‘Σοφίας’ ως θείας γυναίκας μέσα σ΄ ένα νέο φιλοσοφικό και κοσμολογικό νοούμενο σύστημα. Αυτήν την αντίληψη περί Σοφίας, υιοθέτησαν πολλοί φιλόσοφοι, ποιητές, θεολόγοι και τελευταίος ο S. Bulgakov, στην οποία απέδωσε χριστιανική απόχρωση68. Για τον S. Bulgakov ο Soloviev αποτελεί τον πρώτο αντιπρόσωπο της ρωσικής Σοφιολογίας69, καθώς στο έργο του δίνεται μια φιλοσοφική και θεολογική διατύπωση στο δόγμα περί Σοφίας. Το δόγμα, όμως, αυτό το χαρακτηρίζει συγκριτιστικό και ξένο προς την Ορθόδοξη Σοφία, κάτι το οποίο τον οδηγεί να μην το συμμερίζεται, παρά τη βαρυσήμαντη δήλωσή του ότι ο Soloviev αποτελεί τον οδηγό του στο Χριστό70. Από τα γραφόμενα του S. Bulgakov, όσον αφορά το Ρώσο διανοούμενο, την παραδοχή του ως οδηγό στο Χριστό, την αναγνώριση της επιρροής του σε ποιητές και φιλοσόφους της εποχής του, ακόμη και από την κριτική, στην οποία προβαίνει για τη συγκριτιστική χροιά του έργου του, προκύπτει πως ο S. Bulgakov μελέτησε, κατανόησε, αποδέχθηκε, απέρριψε, με μια λέξη επηρεάστηκε από τον Ρώσο διανοούμενο.

Η φιλία του S. Bulgkakov με τον Florensky, επηρέασε τη Σοφιολογία του, όπως ο ίδιος υπογραμμίζει μέσα στο ομώνυμο έργο του71, αναφερόμενος στη χρήση λειτουργικών και εικονογραφικών πηγών του Florensky, ως μέσου για τη θεωρία περί Σοφίας μέσα στο χώρο της Ορθόδοξης σκέψης72. Ουσιαστικά με το έργο του Florensky ‘The Pillar and Foundation of the Truth, Sophia’, η Σοφιολογία συνδέεται με τη χριστιανική θεολογία, κάτι το οποίο αποτέλεσε την αιτία να επηρεαστεί ο S. Bulgakov περισσότερο από το έργο αυτό και να απομακρυνθεί από τις γνωστικές σοφιολογικές τοποθετήσεις του Soloviev73. Αναλυτικά περιγράφει το σύγγραμμα του Ρώσου θεολόγου, επισημαίνοντας την ενδιαφέρουσα θεολογική ερμηνεία της Σοφίας, μέσα από το πρίσμα λειτουργικών, εικονογραφικών και εκκλησιολογικών τοποθετήσεων74 και τη μεγάλη εντύπωση που προκάλεσε στη ρωσική θεολογική σκέψη. Αυτή η επίδραση των ιδεών του Florensky είναι παρούσα σε οποιοδήποτε προβληματισμό της ρωσικής θρησκευτικής διανόησης, συμπεριλαμβανομένης και αυτής του S. Bulgakov, που με τη σειρά του διατύπωσε τις δικές του θέσεις για το εν λόγω θέμα, έχοντας ως αφετηρία το έργο του Florensky.

Γερμανοί Φιλόσοφοι (Schelling, Hegel, Bohme)

Τον Γερμανό ιδεαλιστή Boehme Jacob, τον συναντά κανείς στις πρώτες σελίδες της Σοφιολογίας του, όπου ο S. Bulgakov κάνει μια γενική εισαγωγή και παραθέτει στοχαστές που έχουν ως θέμα του συγγραφικού τους έργο τη ‘Σοφία’. Για τον S. Bulgakov ο Boehme αποτελεί, ίσως, τον μεγαλύτερο σε ευφυΐα Γερμανό στοχαστή75. Το δόγμα του Boehme περί Σοφίας, συνδεόμενο με τη θρησκευτική θεολογία και παρόλο που επηρέασε τόσο τη Δύση όσο και την Ρωσική σκέψη, κατά τον S. Bulgakov δεν αποτελεί πηγή της σύγχρονης ρωσικής διδασκαλίας περί Σοφίας, καθώς αυτή δεν προήλθε από τη δική του φιλοσοφική θέση, αλλά από την Ιερά Παράδοση76. Ωστόσο, ο ίδιος αναγνωρίζει τη διαρκή επιρροή των έργων του Γερμανού φιλοσόφου στη γενικότερη ρωσική σκέψη, η οποία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα επιδίδεται σε μια προσπάθεια ενασχόλησης με θέματα, τα οποία προηγουμένως απασχόλησαν τον Boehme.

Σχετικά με τον χώρο τις Γερμανικής διανόησης, είναι αναγκαίο να σημειωθεί ότι τις θεωρίες των Γερμανών ιδεαλιστών Ficte, Schelling και Hegel77 ακολούθησε ο S. Bulgakov, καθώς στην πληθώρα των φιλοσοφικών του έργων διαφαίνεται από τη μια η έντονη επιρροή τους και από την άλλη η συνακόλουθη προσπάθεια του να απελευθερώσει το έργο του από τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοΣοφία78. Πιο συγκεκριμένα, η φιλοΣοφία του Fichte, η φιλοΣοφία της αποκάλυψης του Schelling και η φαινομενολογία του Hegel είναι παρούσα στο έργο του και συγχρόνως είναι αντικείμενο κριτικής του. Ο S. Bulgakov συνεχώς προσπαθεί να απομακρύνει από τη θεολογική του σκέψη τις συγκεκριμένες επιρροές, αφού έχει αντιληφθεί πως δεν σχετίζονται με τον χώρο της Ορθοδόξου θεολογίας.

Φιλοσοφία της οικονομίας

Οι σπουδές του στην επιστήμη της οικονομίας και της πολιτικής οικονομίας, σε μια προσπάθεια απέκδυσης της θρησκευτικής οικογενειακής κληρονομιάς και στόχευσης μιας ακαδημαϊκής πορείας και επαγγελματικής σταδιοδρομίας ως φιλοσόφου των οικονομικών, είχε ως αποτέλεσμα τη συγγραφή βιβλίων σχετικών με την οικονομία, στα οποία τελικώς ασκεί κριτική στις μαρξιστικές θεωρίες79, καθώς αδυνατούν να ανταποκριθούν στο δικό του αξιακό σύστημα, όσον αφορά στα οικονομικά του παρελθόντος αλλά και την πρόοδο του μέλλοντος80. Στα σχετικά έργα του εντοπίζονται οι χριστιανικές του απόψεις για την οικονομία και την πολιτική και η σύνδεση όλων των κοσμικών δυνάμεων με τη Σοφία, αφού, όπως τονίζει και ο μελετητής του Louth81,το πρώτο κείμενο του S. Bulgakov, στο οποίο γίνεται αναφορά στη Σοφία είναι το έργο του ‘Philosophy of economics’82.Την ίδια άποψη στηρίζει και ο Sharman παρατηρώντας πως ο σχεδιασμός της πρώιμης μορφής της ‘Σοφιολογία’ του Ρώσου θεολόγου συνδέεται με τη σκέψη του γύρω από την πολιτική οικονομία83. Γενικότερα, όμως, ο S. Bulgakov ανέπτυξε τις θεωρίες του περί Κοσμολογίας και Ανθρωπολογίας μέσα από υπαινιγμούς της οικονομικής θεωρίας στην αρχή του συγγραφικού του έργου, σε μια προσπάθεια να αναλύσει τη δική του φιλοσοφική θέση πάνω στα θέματα, τα αποτελούσαν αντικείμενο προβληματισμού των φιλοσοφικών και θεολογικών συζητήσεων της εποχής του.

Συνοψίζοντας, αυτό που προκύπτει από την ανάλυση των παραγόντων διαμόρφωσης της φιλοσοφικής και εν συνεχεία θρησκευτικής σκέψης του S. Bulgakov είναι πως οι σπουδές του, με όλα τα συνεπαγόμενα αποτελέσματα αυτών, σε συνδυασμό με τις προσωπικές του εμπειρίες, συνιστούν το σύνολο των δυνάμεων με συνισταμένη τη θεωρία του περί ‘Σοφίας’. Ο S. Bulgakov σπούδασε, μελέτησε, υιοθέτησε, άσκησε κριτική, απέρριψε θέσεις, θεωρίες, ιδέες φιλοσοφικές και θρησκευτικές για να καταλήξει στη διατύπωση της δικής του ‘Σοφιολογίας’.

ΦΟΒΕΡΟ! ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΒΡΙΘΕΙ ΑΠΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ. ΣΠΑΝΙΟ!!

Σημειώσεις

58. Gallaher B., Orthodox handbook on ecumenism, Resources for Theological Education, “That they all may be one” (John 17:21), Regnum studies in global Christianity, Volos Academy Publications (in cooperation with WCC Publications, Geneva, and Regnum Books International, Oxford), 2014,201-206, σελ. 201-202.
59. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 91.
60. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 91.
61. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 70.
62. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 70.
63. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 2.
64. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 239.
65. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 70.
66. Gallaher, ‘Bulgakov’s Ecumenical Thought’, ό.π., σελ. 34.
67. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 10.
68. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 10.
69. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 9.
70. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 9.
71. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 4, 10.
72. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 136.
73. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ.10,11.

74. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ.10,11.
75. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ. 9.
76. Bulgakov S., Sophia…, ό.π., σελ.7
77. Gavrilyuk P., The kenotic theology of Sergius Bulgakov, SJT 58(3): 251–269 (2005), Scottish Journal of Theology, σελ.254.
78. Gavrilyuk P., The kenotic theology…, ό.π., σελ. 254.
79. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 8.

80. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 6.

81. Louth A., The living tradition, The Sophiology of Father Sergius Bulgakov and the Living Tradition, The Wheel 2, Summer 2015, σελ. 5.

82. Bulgakov, Sergei. The Philosophy of Economy: The World as Household. Catherine Evtuhov, ed. and trans. New Haven: Yale University Press, 2000.

83. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 97.