The Modern Spirit of Asia - Η μοντέρνα πνευματικότητα της Ασίας

 The Modern Spirit of Asia

The Spiritual and the Secular in China and India

Peter van der Veer

Princeton University Press, 2014

Εισαγωγή α

Το παρόν βιβλίο ασχολείται με την Ινδία και την Κίνα. Εξετάζει με ποιους τρόπους έχουν μεταμορφωθεί υπό την επίδραση του αυτοκρατορικού μοντερνισμού της Δύσης. Όπως ο ίδιος το αντιλαμβάνομαι, ο μοντερνισμός εντοπίζεται στον 19ο αιώνα. Έχει τα εξής χαρακτηριστικά στους διάφορους τομείς της κοινωνίας: στην πολιτική από την εμφάνιση του εθνικού κράτους, στην οικονομία από την εκβιομηχάνιση, και στην ιδεολογία από την έμφαση στην πρόοδο και την απελευθέρωση. «Αυτοκρατορικό μοντερνισμό» αποκαλώ τον σχηματισμό του μοντερνισμού κάτω από τις συνθήκες της αυτοκρατορίας. Η παρούσα μελέτη είναι μια μελέτη στον τομέα της συγκρητιστικής ιστορικής κοινωνιολογίας, με στοιχεία από την θεωρία της ανθρωπολογίας. Το πεδίο της συγκρητιστικής ιστορικής κοινωνιολογίας του πολιτισμού έχει ιδρυθεί από τον Max Weber, και έχει εφαρμοστεί από τους οπαδούς του, μεταξύ δέ των πιο γνωστών είναι οι Robert Bellah και S. N. Eisenstadt. Έχει συνδεθεί με την ερμηνευτική θεωρία της ανθρωπολογίας, και με τις γνώσεις από τη εθνογραφία, ιδιαιτέρως από το έργο του Clifford Geertz. Η μεγάλη όμως αύξηση του αριθμού σπουδαίων εξειδικευμένων ιστορικών μελετών έχει οδηγήσει τους μελετητές στο να εστιαστούν στο έθνος-κράτος στις αναλύσεις τους. Επίσης, η έμφαση στην οικονομία και την πολιτική έχει καταστήσει δύσκολο αυτό το είδος της ερμηνευτικής ανάλυσης1. Η πολυπλοκότητα της κοινωνίας στην Ινδία και την Κίνα, όπως και η σύγχρονη μεταμόρφωση τους είναι τεράστια. Η γνώση περί αυτών όμως έχει επίσης πληθύνει σε μεγάλο βαθμό, από την εποχή που ο Weber είχε συντάξει τις μελέτες του. Αυτό καθιστά την συγκριτική μελέτη δύσκολη. Είμαι όμως πεπεισμένος πως στην εποχή της αυξανόμενης εξειδίκευσης, είναι σημαντικό να γίνονται συγκριτικές μελέτες, εφόσον καταφέρνουν να τονίσουν στοιχεία τα οποία παραλείπονται λόγω της επικέντρωσης των ειδικών στις μεμονωμένες εθνικές κοινωνίες. Η μορφή του έθνους2 είναι μια παγκόσμια μορφή η οποία αναδύεται κατά τον 19ο αιώνα, και δεν μπορεί θεωρηθεί προϊόν μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Είναι η κυρίαρχη μορφή κοινωνίας σήμερα. Η Ινδία και η Κίνα έχουν αναπτυχθεί βαθμιαία σε έθνη-κράτη. Για τον λόγο αυτό μπορεί να γίνει η σύγκριση τους στο επίπεδο αυτό, αν και οι κοινωνίες διαφέρουν εσωτερικά σε τεράστιο βαθμό, και η συγκεκριμένη μορφή έθνους που έχουν προσλάβει καθορίζεται από τις ιστορικές συνθήκες. Η Ινδία και η Κίνα ακολουθούν διαφορετικούς δρόμους, αν και προσλαμβάνουν μια παγκοσμίως διαθέσιμη μορφή, με μοντέρνα χαρακτηριστικά. Οι διαφορές αυτές μπορούν να τονιστούν και να γίνουν κατανοητές μέσω της σύγκρισης. Οι μορφές του έθνους είναι συγκρίσιμες: και οι δυο βασίζονται σε τεράστιες κοινωνίες με βαθιά ριζωμένες τις πολιτισμικές ιστορίες, με μεγάλο αριθμό ανθρώπων σε μεγάλες περιοχές για μακρές χρονικές περιόδους. Και οι δυο, Ινδία και Κίνα, έχουν προσλάβει την μορφή του έθνους λόγω της αλληλεπίδρασης τους με τον δυτικό ιμπεριαλισμό. Η συγκριτική ανάλυση την οποία παρουσιάζουμε δεν θεωρεί την μορφή του έθνους ως κάτι το φυσικό , ή προετοιμασμένο από τις βαθιά ριζωμένες πολιτισμικές ή εθνικές ιστορίες, αλλά ως κάτι ιστορικά αποσπασμένο και καθορισμένο από τις επικρατούσες συνθήκες3. Εστιάζοντας την συγκριτική ανάλυση στους διαφορετικούς δρόμους των δυο αυτών εθνών-κρατών προς ένα παγκόσμιο (αυτοκρατορικό) πλαίσιο, η επιχειρηματολογία εκτείνεται πέρα από τον μεθοδολογικό εθνικισμό4.

Η πνευματικότητα στην Ανατολή

Κατά την συνάντηση των πολιτισμών της Ινδίας και της Κίνας με το ιμπεριαλιστικό καθεστώς, σιγά σιγά είχαν αρχίσει να θεωρούν τους πολιτισμούς αυτούς «πνευματικούς», και συνεπώς διαφορετικούς και αντίθετους προς τον υλισμό της Δύσης. Στο παρόν βιβλίο ασχολούμαστε κριτικά με την έννοια αυτή της «πνευματικότητας», τόσο στο πεδίο της γενεαλογίας της στην Δύση, όσο και στην εφαρμογή της στην μετάφραση και ερμηνεία των παραδόσεων της Ινδίας και της Κίνας. Τι είναι το «πνευματικό»; Οι διανοούμενοι θα ήθελαν να αποφύγουν αυτόν τον όρο, όσο γίνεται περισσότερο, λόγω της ασάφειάς του. Ο πιο εύκολος τρόπος προς αποφυγήν της έννοιας αυτής, είναι να την χειριστεί κανείς ως κάτι το περιθωριακό, που χρησιμοποιείται μόνο στις παρυφές της διανοητικής ζωής, όπως στην εποχή μας για παράδειγμα, με το κίνημα της Νέας Εποχής. Εισηγούμαι πως αυτή είναι μια εσφαλμένη προσέγγιση, και θέλω να πω πως η έννοια αυτή είναι κρίσιμη για την κατανόηση της σύγχρονης κοινωνίας. Είναι βέβαιο πως εμφανίζει όλες τις εννοιολογικές δυσκολίες όπως οι όροι «θρησκεία» και «πίστη», και ίσως και μεγαλύτερες δυσκολίες. Είναι προφανές πως ασάφεια και αοριστία της έννοιας αυτής την κάνουν τόσο χρήσιμη σε αυτούς που θέλουν να την χρησιμοποιήσουν. Υπονοεί περισσότερα απ’ όσα ορίζει. Η πνευματικότητα οδηγεί την γενίκευση-παγκοσμιοποίηση της έννοιας της θρησκείας, ένα βήμα(κρίσιμο) μπροστά. Το επιτυγχάνει αυτό διαλύοντας τους δεσμούς προς τα θρησκευτικά ιδρύματα-θεσμούς. Ο όρος «θρησκεία», έχει προσλάβει στην ευρωπαϊκή σκέψη τον χαρακτήρα της δια-πολιτισμικής, παγκόσμιας έννοιας, που περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία παραδόσεων και πρακτικών. Η γενικευμένη εφαρμογή της έννοιας της θρησκείας έχει τις ρίζες της στην φυσική και λογική θρησκεία, που εμφανίστηκαν ως συνέπεια των θρησκευτικών πολέμων στην Ευρώπη, και συσχετίζονται επίσης με την επέκταση των Ευρωπαίων σε άλλα μέρη της γης. Σημείο καμπής στην εξέλιξη αυτή ήταν για παράδειγμα η σχετικοποίηση του Χριστιανισμού, στην σχέση τους προς τις άλλες θρησκείες, στο έργο των Picart και Bernard, Religious Ceremonies of the world13, που εκδόθηκε τον 18ο αιώνα.
Συζητώ την έννοια της πνευματικότητας σε σχέση προς μια άλλη, το ίδιο ισχυρή, μοντέρνα έννοια, η οποία συχνά θεωρείται ως το αντίθετο της πνευματικότητας-το κοσμικό(secular). Το κάνω αυτό θέλοντας να ξεκαθαρίσω το έδαφος για την νέα προοπτική της πνευματικότητας, η οποία δεν την καθιστά μια περιθωριακή μορφή αντίστασης εναντίον της κοσμικής μοντέρνας κουλτούρας, αντιθέτως, δείχνει πόσο κεντρικό ρόλο παίζει στο μοντέρνο πρόγραμμα. Θέλω επίσης να δείξω μια νέα προοπτική της εκκοσμίκευσης, η οποία δείχνει πόσο βαθιά μπλεγμένη είναι η εκκοσμίκευση με την μαγεία και την θρησκεία.
Ήδη τον 19ο αιώνα, η έννοια της θρησκείας είχε γίνει μέρος της περιγραφής, είτε της παρακμής, είτε μιας μετατόπισης, η οποία είχε συστηματοποιηθεί στην κοινωνιολογική θεωρία της εκκοσμίκευσης. Η βαθμιαία μεταμόρφωση της υπερβατικής ιεραρχικής τάξεως στην μοντέρνα εμ-μονή(immanence, το αντίθετο της υπερβατικότητας), η οποία νομιμοποιείται από την λαϊκή κυριαρχία και χαρακτηρίζεται από την αγορά, την δημόσια σφαίρα, και το έθνος κράτος, έχει μεταμορφώσει τον ρόλο θρησκείας με την μορφή θεσμού-ιδρύματος, και σε κάποιες περιπτώσεις την έχει περιθωριοποιήσει. Την ίδια όμως στιγμή, η μεταμόρφωση αυτή (της υπερβατικής τάξεως) έχει κάνει χώρο για την πνευματικότητα. Η πνευματικότητα ξεφεύγει από τα όρια της οργανωμένης, θεσμικής μορφής της θρησκείας, και με τον τρόπο αυτό του Χριστιανικού μοντέλου της Εκκλησίας και αιρέσεων, που δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν (στην πλειονότητα τους) στα μη χριστιανικά περιβάλλοντα. Για τον λόγο αυτό είναι πιο ποικίλη και ευέλικτη, και αντιστέκεται στις προσπάθειες της κοινωνιολογίας να την βάλει σε κάποιο μοντέλο. Την ίδια στιγμή, όλες οι έννοιες που χρησιμοποιούνται σε αυτά τα πλαίσια(θρησκεία, μαγεία, κοσμικότητα, πνευματικότητα) είτε εμφανίζονται είτε μεταμορφώνονται προς τα τέλη του 19ου αιώνα, και επιτρέπουν την εμφάνιση τόσο του αντί-θρησκευτικού κομμουνισμού στην Κίνα όσο και του θρησκευτικού (ινδουιστικού και μουσουλμανικού) αλλά και πνευματικού (Gandhi) εθνικισμού στην Ινδία.

Ο Peter van der Veer είναι διευθυντής του Max Planck Ινστιτούτου για την μελέτη της θρησκευτικής και εθνικής ποικιλομορφίας, στην πόλη Göttingen. Είναι επίσης καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, στην Ολλανδία. Μεταξύ άλλων, έχει συγγράψει τα βιβλία Imperial Encounters: Religion and Modernity in India and Britain και Religious Nationalism: Hindus and Muslims in India.

ΤΟ ΥΠΑΡΞΙΑΚΟ ΛΟΙΠΟΝ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ, ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ, ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ , Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗΣ. ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΑΝΑΓΚΑΖΕΙ ΤΟΝ ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ ΝΑ ΕΠΙΝΟΗΣΕΙ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ, ΝΑ ΤΟ ΒΡΕΙ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΘΕΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΝΑ ΤΟ ΕΦΑΡΜΟΣΕΙ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ Ο ΥΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ. ΑΝΑΓΚΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΑ ΕΠΙΝΟΗΣΕΙ ΤΟ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΟ, ΓΙΑ ΝΑ ΣΩΣΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΟΝ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΟΣΜΟ, Ο ΚΑΥΜΕΝΟΣ.