Ο Χάρι Πόπερ και η συνωμοσία του φιλοσόφου - Livio Cadè

«Δεν είσαι κι εσύ συνομωσιολόγος;» με ρωτάει ανήσυχος ένας φίλος. Ο τόνος είναι μεταξύ μομφής και κοροϊδίας, σαν να είχα ομολογήσει ότι πίστευα στον Άγιο Βασίλη. Αυτό επιβεβαιώνει ότι σήμερα όλα έχουν ανατραπεί. Αρκεί να λες την αλήθεια για να μην σε πιστεύουν και αρκεί να λες παράλογα ψέματα για να σε πιστέψει αμέσως ο κόσμος. Έτσι, σε αυτόν τον ανάποδο κόσμο, οι δυνάμεις του σκότους δρουν στο φως της ημέρας και δεν μπαίνουν πλέον στον κόπο να κρύψουν τις πλοκές τους. Γιατί να ασχοληθώ; Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν σε συνωμοσίες και επομένως δεν τις βλέπουν. Στην πραγματικότητα, για να δεις κάτι, πρέπει να το πιστέψεις. Credo ut intellegam (Ἡ βάση τῆς σχολαστικῆς θεολογίας ἦταν ἡ Αὐγουστίνεια φράση «credo ut intelligam», πού σημαίνει «πιστεύω γιά νά καταλάβω», δηλαδή, πρῶτα πιστεύω καί ἔπειτα προσπαθῶ νά καταλάβω διά τῆς λογικῆς ἐπεξεργασίας). Αντίστροφα, οι λίγοι οπαδοί του φωτός πρέπει να κινηθούν στις σκιές, να αναζητήσουν νέες κατακόμβες, να σκάψουν σκοτεινές σήραγγες στο δίκτυο όπου μπορούν να συναντηθούν κρυφά, να σχεδιάσουν, να τεντώσουν τα νήματα μιας επίμονης αντίστασης.

Σήμερα είναι δουλειά των ανθρώπων καλής θέλησης να συνομωτούν για έναν ιερό σκοπό. Το Co-spirare (η συνωμοσία) είναι μια λέξη στην οποία θα πρέπει να αποκαταστήσουμε την αξιοπρέπεια. Μέσα της υπάρχει η πνοή παρόμοιων θελήσεων, που ενώνουν τα πνεύματά τους και τα κατευθύνουν προς το ίδιο σκοπό. Πρέπει να συνωμοτήσουμε ενάντια στον κόσμο και την τρέλα του. Δηλαδή να ορκιστούμε όλοι μαζί να θυσιασθούμε σε αυτή την ευγενή συνομωσία να ανατρέψουμε την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων, που σημαίνει να τα επαναφέρουμε σε μια δίκαιη και φυσική τάξη. Η λέξη συνομωσία υποδηλώνει συνενοχή και η συνενοχή προκαλεί ενοχές. Όμως στην περίπτωσή μας θα πρέπει να είναι μια ιερή, φιλοσοφική και πνευματική συνομωσία, ενάντια στις συνομωσίες που σήμερα θέλουν να στερήσουν νόημα από τη ζωή. Αλλά πρώτα θα ήθελα να διαλύσω αυτήν την ανόητη προκατάληψη σύμφωνα με την οποία συνομωσίες δεν υπάρχουν. Σίγουρα δεν μπορούμε να αντιτάξουμε μια ανύπαρκτη συνομωσία σε ανύπαρκτες συνομωσίες.

«Μην πιστεύετε σε συνομωσίες» είναι ένα άρθρο πίστης. Ανήκει στην κατήχηση της πολιτικής ορθότητας, αυτό το χιμαιρικό τέρας, εν μέρει η υποκρισία, εν μέρει το μίσος και εν μέρει η βλακεία. Η ιδέα μιας συνομωσίας προκαλεί μια τελική αντίδραση αποκλεισμού στα καλομαθημένα άτομα με την ταχύτητα ενός αντανακλαστικού βλεφάρου. Είναι ταμπού, και όποιος το παραβιάζει αναθεματίζεται και απαγορεύεται. Το να μην πιστεύει κανείς σε συνομωσίες φαίνεται σαν πιστοποιητικό λογικής και εθιμοτυπίας πολιτιστικής. Συμβαίνει συχνά να ακούμε δημοσιογράφους, διανοούμενους ή πολιτικούς να καταφεύγουν στην τελετουργική φόρμουλα – «Δεν πιστεύω σε συνομωσίες» – σαν να καθησυχάζουν τους εαυτούς τους για την αξιοπιστία τους. Αυτή η ομολογία  της δυσπιστίας εκτίθεται ως άδεια ορθοδοξίας, ένα είδος συνθήματος για την απόκτηση προσοχής και σεβασμού. Ωστόσο, αν ρωτήσετε κάποιον γιατί δεν πιστεύει στις συνομωσίες, θα δυσκολευόταν να σας το εξηγήσει. Είναι ένα είδος επιταγής του Διαφωτισμού, μια από αυτές τις αδιαμφισβήτητες βεβαιότητες που συνοδεύουν ορισμένα λογικά μυαλά. Για τον ίδιο λόγο δεν πιστεύουν στα θαύματα, στην αστρολογία ή στους αγγέλους. Δεν βλέπουν καν την ανάγκη να το εξηγήσουν. Για αυτούς, οι συνομωσίες είναι παραμύθια, όπως οι καλικάντζαροι, οι νεράιδες και οι μονόκεροι.

Αυτή η ιδέα είναι περίεργη. Στην πραγματικότητα, συνομωσίες υπήρχαν πάντα. Κανείς δεν θα έλεγε «δεν πιστεύω στα ψέματα», εκτός κι αν είναι ψεύτης. Έτσι, μόνο όσοι συμμετέχουν σε μια συνομωσία θα είχαν λόγο να την αρνηθούν. Η ζωή είναι στην πραγματικότητα γεμάτη από μικρές και μεγάλες συνομωσίες, οικιακές ίντριγκες, μυστικούς θαλάμους όπου πλέκονται πλοκές. Υπάρχουν καλοπροαίρετες συνωμοσίες, μεταξύ φίλων, και ύπουλες συνωμοσίες που υπαγορεύονται από φθόνο ή αγανάκτηση. Τα πολιτικά δωμάτια εκπέμπουν συνομωσίες από τους τοίχους τους σαν γλοιώδης παλιά μούχλα. Οι ισχυροί τυλίγουν τα σχέδιά τους με προσποίηση, δόλο, προδοσία. Το ίδιο κάνουν και οι ανίσχυροι.

Σε αυτό το σημείο, ο σκεπτικιστής θα μπορούσε να αντιτείνει: «Παραδέχομαι ότι υπάρχουν ανακτορικές ίντριγκες, σκιεροί και κρυφοί ελιγμοί κ.λπ. Αλλά αρνούμαι ότι υπάρχουν συνομωσίες, ότι υπάρχουν κάποιοι μύθοι, κρυφά σχέδια, που επινοήθηκαν από οικονομικούς ή χρηματοπιστωτικούς γίγαντες για να διευρύνουν τις αυτοκρατορίες τους. Το αρνούμαι γιατί αν υπήρχαν τέτοια σχέδια σήμερα θα ξεσκεπάζονταν εύκολα από τον Τύπο και γιατί το δημοκρατικό μας σύστημα το εμποδίζει». Λέξεις που αναπόφευκτα σε κάνουν να σκέφτεσαι τον Τσέστερτον: «Όποιος δεν πιστεύει στον Θεό δεν είναι αλήθεια ότι δεν πιστεύει σε τίποτα γιατί αρχίζει να πιστεύει σε όλα». Στην πραγματικότητα, μπορεί να πιστέψει ότι οι εφημερίδες και οι κυβερνήσεις είναι ακλόνητοι υπερασπιστές του Καλού.

Ωστόσο, απαγορεύεται να πιστεύεις σε συνομωσίες. Δημιουργούνται περίεργοι νεολογισμοί – συνομωσιολογία, συνωμοσιολόγος – που φαίνεται να υποδηλώνουν γνωστική δυσλειτουργία ή ηθική ευτελότητα (αθλιότητα). Αυτοί οι όροι χρησιμοποιούνται για να υποτιμήσουν τα επιχειρήματα του συνομιλητή και χρησιμοποιούνται με περιστασιακό εκλεκτικισμό σχετικά με τις προσελήνωσεις, τα χημικά ίχνη (Chemtrails), τα εμβόλια, τα μικροτσίπ, τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία κ.λπ. Επιπλέον, σύμφωνα με μια ευρέως διαδεδομένη άποψη, όσοι πιστεύουν σε συνομωσίες πιστεύουν επίσης ότι η Γη είναι επίπεδη και ότι υπάρχουν εξωγήινοι που μοιάζουν με σαύρες. Ένα υγιές μυαλό δεν θα έβρισκε καμία σύνδεση, αλλά σε πολλούς φαίνεται λογικό να σκέφτονται έτσι. Φυσικά όλα αυτά κάνουν το θέμα τρομερά μπερδεμένο (συγκεχυμένο).

Θα ειπωθεί, για να τραβήξουμε τα νήματα της συζήτησης, ότι το κοινό στοιχείο μεταξύ τόσο διαφορετικών θεμάτων είναι η τάση να φανταζόμαστε την παρουσία μυστηριωδών και κακόβουλων σχεδίων. Η ουσία της συνομωσίας θα ήταν επομένως μια κάποια καχυποψία, μια παρανοϊκή διαταραχή που ακροβατεί μεταξύ  κοινωνιολογίας και ψυχιατρικής. Ο Πόπερ παρείχε το παράδειγμα που το αποκαλούσε «θεωρία συνομωσίας της κοινωνίας». Δεδομένου τού ίσως υπερβολικού κύρους που απολαμβάνει αυτός ο φιλόσοφος, η θεωρία του τοποθετείται ως ιδεολογικός ακρογωνιαίος λίθος στον αγώνα ενάντια στους συνομώτες, ένας πολιορκητικός κριός ενάντια στους υπαινιγμούς τους. Βασικά, σύμφωνα με τον Popper, ο «συνωμοσιολόγος» πιστεύει ότι ορισμένα αρνητικά κοινωνικά φαινόμενα – πόλεμοι, επιθέσεις, ταραχές, ανεργία κ.λπ. – συνδέονται με αποφάσεις ισχυρών ελίτ, των σκοτεινών κουκλοπαίχτων που αντλούν κέρδος και δύναμη από αυτό. Αλλά γι' αυτόν, αυτή η ιδέα δεν έχει πραγματική βάση και πρέπει να τήν αρνηθεί.

Ο Popper δεν εξετάζει συγκεκριμένα τις πιθανές ευθύνες των οικονομικών και χρηματοπιστωτικών δυνάμεων. Περισσότερο από τα πραγματικά γεγονότα, ενδιαφέρεται να διερευνήσει την ιδανική αντιστοιχία μεταξύ των θεωριών συνωμοσίας και των αρχαίων θρησκευτικών και μυθολογικών πεποιθήσεων, εκ των οποίων οι θεωρίες συνωμοσίας θα ήταν ένα είδος ιζήματος. Για το σκοπό αυτό, ο Πόπερ μάς υπενθυμίζει ότι οι αρχαίοι άνθρωποι, στερούμενοι ακόμη της φώτισής μας, πίστευαν στην ύπαρξη ισχυρών θεοτήτων που έβλεπαν το πεπρωμένο των ανθρώπων, στέλνοντάς τους κάθε είδους κακό. Αργότερα, στη χριστιανική επανεπεξεργασία του μύθου, πίστεψαν ότι ήταν ο διάβολος που ύφαινε σκοτεινές πλοκές εις βάρος της ανθρωπότητας. Τέλος, στην εκκοσμικευμένη κοινωνία μας θα ήταν οι πολυεθνικές, οι κερδοσκόποι, οι τραπεζίτες που θα καταλάμβαναν τη θέση που άφησαν κενή οι δαίμονες και οι θεοί ως η αιτία των προβλημάτων που ταλαιπωρούν τον κόσμο.

Σύμφωνα με τον Popper, ακόμη και σήμερα ορισμένοι εξακολουθούν να ικανοποιούν την επιθυμία τους να βρουν μια απλή εξήγηση για τις κρίσεις, παρακάμπτοντας πολύπλοκες και δυσνόητες μεταβλητές. Αν υπάρχουν πραξικοπήματα, οικονομικές υφέσεις, ανελεύθεροι χειρισμοί κ.λπ., μπορεί κανείς να τα χρεώσει σε  σκοτεινές δυνάμεις όπως η Bilderberg, η CIA, ο Τεκτονισμός, η εβραϊκή χρηματοδότηση, αποφεύγοντας κάθε σοβαρό έλεγχο της πραγματικότητας. Ο Πόπερ καταγγέλλει τη χρήση που κάνουν τα ολοκληρωτικά συστήματα αυτής της ασυνείδητης και ισχυρής στάσης επιθετικότητας, επινοώντας «ένοχους» προς τον οποίο να κατευθύνει το μίσος του λαού. Επιπλέον, έχουμε συχνά παραδείγματα αυτής της πρακτικής ακόμη και στις σύγχρονες δημοκρατίες. Επομένως, η θεωρία συνωμοσίας θα ήταν μια παραλλαγή στο θέμα του αποδιοπομπαίου τράγου. Τώρα, ξέρουμε ότι το καημένο θηρίο δεν έφταιγε. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι τραπεζίτες, οι πολυεκατομμυριούχοι, οι μασόνοι κ.λπ. είναι επίσης αθώοι αποδιοπομπαίοι τράγοι.

Ο Πόπερ χρησιμοποιεί μια ψευδή αναλογία: αφού η ενοχή των Θεών κ.λπ. ήταν μια φαντασίωση, μια δεισιδαιμονία, έτσι είναι και η ενοχή των τραπεζιτών κ.λπ. Αυτή η αντιστοιχία είναι παραπλανητική για δύο λόγους. Πρώτον, το να απορρίπτουμε a priori τήν ύπαρξη Θεών και δαιμόνων και τη πιθανή σύνδεσή τους με κοινωνικές ή φυσικές καταστροφές είναι μόνο μια θετικιστική προκατάληψη. Μπορεί πράγματι να υπάρχουν δυνάμεις του Κάτω Κόσμου που σπέρνουν τη θλίψη και τη διχόνοια στη γη. Για όποιον κρίνει την ερώτηση αμερόληπτα, αυτή η υπόθεση είναι εξίσου πιθανή με αυτή του Πόπερ. Δεύτερον, ο Πόπερ εξισώνει τις αδίστακτες υπεράνθρωπες οντότητες με τους άπληστους τραπεζίτες κ.λπ. χωρίς να παρατηρεί την ασυνέπεια. Πράγματι, ο Δίας ή ο Σατανάς έχουν μεταφυσική φύση. Οι τραπεζίτες κ.λπ., από την άλλη πλευρά, είναι άνθρωποι, εταιρείες, κερδοσκοπικοί οργανισμοί, και οι δραστηριότητές τους είναι αντικειμενικές και τεκμηριώσιμες.

Η θεωρία του Πόπερ είναι ένα είδος συνεκδοχής που παίρνει το μέρος για το όλον. Πράγματι, είναι πιθανό κάποιοι να δουν συνωμοσίες εκεί που δεν υπάρχουν, όπως το βράδυ μπορεί κανείς να μπερδέψει ένα σχοινί με ένα φίδι. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τα φίδια δεν υπάρχουν ή ότι όλα τα φίδια είναι σχοινιά. Ελλείψει στοιχείων και έγκυρων επιχειρημάτων, είναι τόσο παράλογο να πιστεύεις σε μια συνωμοσία όσο και να μην πιστεύεις σε αυτήν. Τα γεγονότα, τα κίνητρα, οι μάρτυρες, οι ενδείξεις πρέπει να ζυγιστούν (να σταθμίζονται). Η συνωμοσία είναι βασικά η εφαρμογή του κλασικού cui prodest? (ποιος επωφελείται;). Ο Πόπερ δεν πιστεύει «ότι η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην ανακάλυψη των ανδρών ή των ομάδων που ενδιαφέρονται για την εμφάνιση αυτού του φαινομένου». Και εγώ θα μπορούσα να αμφιβάλλω γι' αυτό. Αλλά γιατί να αποκλείεται η ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ ορισμένων γεγονότων και εκείνων που επωφελούνται από αυτά;

Ειλικρινά, ο Popper παραδέχεται ότι υπάρχουν συνωμοσίες, αλλά υποστηρίζει ότι λίγες από αυτές είναι «τελικά επιτυχημένες». Και αυτό, σύμφωνα με τον ίδιο, καταδεικνύει την πλάνη των θεωριών συνωμοσίας. Μπορεί να φαίνεται σαν μια νόστιμη ανοησία, αλλά ο Πόπερ το εξηγεί με το γεγονός ότι η κοινωνική ζωή είναι από τη φύση της περίπλοκη, που αποτελείται από απρόβλεπτες, ακόμη και ακούσιες, ενέργειες και αντιδράσεις. Αυτό, λέει, δημιουργεί ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των φιλοδοξιών και των επιτευγμάτων. Η αναφορά στη συχνή απογοήτευση των επιθυμιών μας ακούγεται πολύ σοφή. Αλλά βασικά είναι αυτό που μαθαίνει ένα παιδί τους πρώτους μήνες της ζωής του. Είμαστε ευγνώμονες στον Popper που μας το υπενθύμισε, ωστόσο είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς αυτό καταρρίπτει τις θεωρίες συνωμοσίας.

Το πρόβλημα είναι ότι ο Πόπερ περιορίζεται σε γενικά και αφηρημένα θέματα, δεν μπαίνει στον κόπο να αντικρούσει συγκεκριμένες υποθέσεις συνωμοσίας, δεν αναλύει ιστορικά καθορισμένα γεγονότα. Δεν κατεβαίνει στον κόσμο των γεγονότων αλλά παραμένει σε αυτόν των ιδεών. Ωστόσο, δεν βλέπει μια αντίφαση. Στην πραγματικότητα, υποθέτει ότι η σκέψη συνωμοσίας επηρεάζεται από την ασυνείδητη εσωτερική δυναμική. Και πίσω από αυτή τη δυναμική, υποψιάζεται ότι υπάρχουν ισχυρά μυθολογικά-ψυχολογικά αρχέτυπα. Επομένως, ακόμη και η εικασία του είναι συνωμοτική και φανταστική. Θέλοντας να ασκήσει κριτική στα θεωρήματα συνωμοσίας, πέφτει σε μια συνωμοσιολογική νοοτροπία. Η θεωρία του μπορεί να είναι υπαινικτική, όπως οι υποθέσεις του Φρόιντ για την ορμή του θανάτου ή του Δαρβίνου για τη φυσική εξέλιξη, αλλά δεν έχει μια συγκεκριμένη ubi consistam (σταθερό σημείο αναφοράς). Όπως θα έλεγε ο Πόπερ, δ είναι μη διαψεύσιμη, άρα αντιεπιστημονική.

Ωστόσο, έχει γίνει αποδεκτό από τους ορθούς στοχαστές ως ευκλείδειο θεώρημα ή ως νόμος της μηχανικής. Η «θεωρία συνωμοσίας της κοινωνίας», στο φαινομενικό της αδιαμφισβήτητο, έχει γίνει πρόσχημα για την θωράκιση πραγματικών συνωμοσιών από τα αδιάκριτα βλέμματα. Έτσι, όταν κάποιοι υποψιάστηκαν ότι η αμερικανική κυβέρνηση απέκρυψε στοιχεία για UFO, αυτές οι αμφιβολίες απορρίφθηκαν ως ανοησίες. Το ίδιο συνέβη και σε άλλες περιπτώσεις: οι δολοφονίες των Κένεντι, οι γκρεμισμένοι ουρανοξύστες, ένας αποκαλυπτικός ιός κ.λπ. Ο συνωμοσιολόγος θεωρείται η εστία μιας επικίνδυνης μόλυνσης. Δεν έχει σημασία αν είναι ένας καλά ενημερωμένος δημοσιογράφος, ένας σχολαστικός ιστορικός, ένας ορθός δικαστής, ένας σπουδαίος φιλόσοφος, ένας νομπελίστας ή αν είναι ο ίδιος ο Ρούσβελτ που είπε: «πίσω από τη φαινομενική κυβέρνηση κάθεται μια αόρατη κυβέρνηση». Οι γιατροί που είναι υπεύθυνοι για την υγεία των μέσων ενημέρωσης θα παρέμβουν για να εξαλείψουν τους κινδύνους μετάδοσης, τους σπόρους της συνωμοτικής παραπληροφόρησης. Θα απολυμάνουν, θα ακρωτηριάσουν, θα καυτηριάσουν, ανάλογα με τη σοβαρότητα της νόσου.

Ο ζήλος με τον οποίο οι defensores fidei (υπερασπιστές της πίστεως) και οι domini canes (σκύλοι) του πολιτικά ορθού επιδιώκουν να εντοπίσουν, να χτυπήσουν, να δυσφημήσουν και να φιμώσουν τους συνωμοσιολόγους είναι εντυπωσιακός. Στην πραγματικότητα, οι τελευταίοι παραπονιούνται πολύ, αλλά ως επί το πλείστον μοιάζουν να μαγειρεύουν σε μια σούπα θυματοποίησης και ανίκανης επιθετικότητας, ανίκανοι να επαναστατήσουν ενάντια στο Κακό που βλέπουν. Επομένως, καλέστε στα όπλα τους άγριους απομυθοποιητές για να τους εκμηδενίσω, μου φαινεται παροξυσμική μορφή αυτοπροστασίας του Συστηματος. Σαν να νιώθει ότι απειλείται από τις θεωρίες συνωμοσίας. Αλλά το δικό μου είναι απλώς μια εικασία και, ομολογώ, δεν αποδεικνύει τίποτα. Αντιθέτως, εγείρει νέες αμηχανίες. Γιατί να φοβάται το Σύστημα ότι το μεγαλοπρεπές κτίριο του θα ραγίσει εξαιτίας κάποιου οραματιστή; Ακόμη και αν υπήρχαν αδιάψευστα στοιχεία για τα παράνομα σχέδια μιας χρηματοπιστωτικής ή οικονομικής ελίτ, για τη διαφθορά πολιτικών, επιστημόνων, δημοσιογράφων, αυτό δεν θα υπονόμευε τέτοιες στιβαρές δομές εξουσίας.

Έτσι, ακόμη και επιχειρήσεις παγκόσμιων διαστάσεων, καταστροφικές για τους απλούς ανθρώπους αλλά κερδοφόρες για μια μικρή ελίτ, μπορούν τώρα να πραγματοποιηθούν υπό το φως του ήλιου, χωρίς κανείς να το σκεφτεί. Ο διάβολος κατάφερε να μας πείσει ότι δεν υπάρχει. Για το λόγο αυτό μπορεί να περπατά στους δρόμους ανενόχλητος, να ενεργεί ατιμώρητα κάτω από το βλέμμα ενός αποσπασμένου πλήθους, καθόλου ενοχλημένος από την παρουσία του. Πράγματι, αν τον δουν να αγωνίζεται να καταστρέψει την ανθρωπότητα, τον βοηθούν. Γιατί είναι λογικοί άνθρωποι, που δεν πιστεύουν σε δαίμονες, θεούς, ιππείς της Αποκάλυψης ή άλλους αόρατους παράγοντες του ανθρώπινου πόνου. Έτσι, δεν πιστεύουν καν ότι τα διοικητικά συμβούλια, τα οικονομικά καρτέλ ή τα βαθιά κράτη, στις ολύμπιες κατοικίες τους, μπορούν να σχεδιάσουν πολέμους, πληγές, λιμούς.

Ο Πόπερ μας καθησυχάζει: δεν υπάρχουν μυστικές ατζέντες για παγκόσμια κυριαρχία, πόσο μάλλον η δυνατότητα πραγματοποίησής τους. Το να πιστεύει κανείς το αντίθετο είναι μόνο η προβολή ψυχολογικών αρχετύπων, μια προγονική μυθολογική κληρονομιά. Στη νεοφιλελεύθερη και νεοδιαφωτιστική κοινωνία που ονειρεύεται ο Πόπερ, υπάρχουν μόνο ορθολογικές συναλλαγές, ειλικρινείς διαπραγματεύσεις μεταξύ συνειδητοποιημένων πολιτών, που διέπονται από τις δημοκρατικές αρχές της ελεύθερης επιλογής και της διαφάνειας. H αγορά, οι μεγάλες ροές χρήματος, δεν είναι σκοτεινές δυνάμεις που εναπόκεινται στον άνθρωπο, αλλά όργανα προόδου. Και οι εξελιγμένοι άνθρωποι δεν πιστεύουν στις συνωμοσίες γιατί αυτό θα σήμαινε οπισθοδρόμηση σε κοινωνίες που εξακολουθούν να κυριαρχούνται από μεταφυσικές ψευδαισθήσεις. Έτσι, κοιτάζοντας την κρυστάλλινη σφαίρα ή τον καφέ της λογικής, ο Πόπερ προβλέπει  τη μελλοντική Εδέμ, καπιταλιστική και αστική, της ανοιχτής κοινωνίας. Τώρα είναι στο χέρι μας να το κλείσουμε.

Ο Χάρι Πόπερ και η συνωμοσία του φιλοσόφου - Livio Cadè - EreticaMente (www-ereticamente-net.translate.goog)