Στη χώρα των αρχόντων των μυγών

Ρόμπερτ Πεκιόλι

Το χειρότερο, στη χειρότερη εκδοχή του, είναι η προσδοκία του χειρότερου. Είναι η περίεργη αντανάκλαση του Malaussène, του πρωταγωνιστή τού παράξενου, αλλά νόστιμoυ, λογοτεχνικού έπους του Daniel Pennac, ενός καλού ανθρώπου γεμάτου καλά συναισθήματα, που καταστράφηκε από τη δική του καλοσύνη, που προορίζεται να γίνει ο αποδιοπομπαίος τράγος για κάθε είδους προβλήματα. Μας φαίνεται ο μόνος επαρκής σχολιασμός σε πάρα πολλές ειδήσεις που δείχνουν την προοδευτική και μέχρι τώρα ασταμάτητη υποβάθμιση του υπέροχου πολιτισμού μας. Ομαδικοί βιασμοί, φρικιαστικές δολοφονίες όπως της Πάμελα και της Ντεσιρέ, παιδεραστία, μια κατηφόρα και ένα υπαρξιακό κενό που σε αφήνει άφωνο.

Τέλος, μάθαμε για τη δολοφονία πολλών πολύ μικρών παιδιών από τό χέρι των γονιών τους. Πατέρες και μητέρες έκλεισαν ζωές που έφεραν στον κόσμο χωρίς σκέψη, απλώς και μόνο επειδή το ένστικτο έχει επικρατήσει σε υπάρξεις χωρίς ιστορία, χωρίς σκοπό, ξένες προς την αξιοπρέπεια, την τιμή, την ηθική αίσθηση. Γονείς δολοφόνοι, γιοί μιας μπασταρδεμένης εποχής στο Λάτσιο, σε ένα δημοτικό σπίτι που καταλαμβάνεται από έναν τσιγγάνο φορτωμένο με δαχτυλίδια και κολλώδη ρούχα στο Μιλάνο, στα περίχωρα μιας τακτοποιημένης πόλης στην πλούσια επαρχία της Νοβάρα. Όλοι πολύ νέοι, ενωμένοι από τον αντικατοπτρισμό (την οφθαλμαπάτη) της «καλής ζωής», των επώνυμων ρούχων, αφιερωμένων σε τεχνητούς παραδείσους, αιχμάλωτοι του ενστίκτου και της μόδας, ανεύθυνοι όπως και οι άλλοι - καθόλου περιθωριοποιημένοι ή τρελοί - για τους οποίους μερικές φορές αναφέρουν τα χρονικά, που ξεχάσαν τα παιδιά τους στο αυτοκίνητο ή στο εμπορικό κέντρο.

Χωνεύουμε το χειρότερο περιμένοντας ένα ακόμη χειρότερο που θα κρύψει το σημερινό κακό. Είναι η θλιβερή ιστορία των τελευταίων δεκαετιών. Το σκεφτήκαμε καθώς περνούσαμε βιαστικά μέσα από μια από τις χιλιάδες κοντινές μητροπολιτικές κολάσεις. Στην περίπτωσή μας, μια μικρή πλατεία πίσω από τον κεντρικό σταθμό του μετρό της πόλης. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν ένας κανονικός τόπος διέλευσης βιαστικών ανθρώπων, τώρα είναι ο τόπος συνάντησης ενός μικρού πένθιμου πλήθους, μιας υποανθρωπότητας απρόσωπων ανδρών και γυναικών. Λίγων, τελικά, αλλά μπορεί να δει κανείς μέσα τους μια άβυσσο χωρίς ελπίδα. Αντιπροσωπεύονται όλες οι ράτσες του πλανήτη, απεριποίητα γένια, ένα ζευγάρι γυναικών απροσδιόριστης ηλικίας, συνεχείς καυγάδες, σωματική και ηθική βρωμιά, ένα χαλί από μπουκάλια, κάθε λογής περιττώματα, μια ακολασία, ασυδοσία που πονάει, χωρίς αύριο.

Μοιάζουν με χαρακτήρες στους πίνακες του Hyeronimus Bosch, αλλά αναδύονται οι γροθιές στο στομάχι τών καλοπροαίρετων στούς καμβάδες του Munch, η οργή ορισμένων εξπρεσιονιστών, η πρώτη ύλη του Caravaggio, ενός γίγαντα που αγαπήθηκε περισσότερο για το κακό που κατάφερε νά μεταμορφώσει με τα βάσανα παρά για την εξαιρετική φύση των καλλιτεχνικών του παραστάσεων. Σκεπτόμενος τις βρεφοκτονίες των τελευταίων ημερών, δεν μπορεί παρά να επιστρέψει στην αγωνία του τελευταίου Γκόγια, στον παραισθησιακό και αιμόφυρτο Κρόνο που καταβροχθίζει τα παιδιά του. Τελευταίοι χρόνοι που τραβούν προς τα κάτω μια ανθρωπότητα που γνωρίζει όλο και λιγότερο τον εαυτό της. Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να θρηνήσει τα ανδροειδή του Blade Runner, του συγκινητικού Roy Batty του οποίου η ανθρωπιά ξεπέρασε τραγικά αυτή των ανθρώπινων κυνηγών του. Είμαστε όμως πραγματικά άνθρωποι, μεμονωμένες κάψουλες κλειδωμένες στο μικρό μας κομμάτι της κυψέλης, αφηρημένα σμήνη με ακουστικά, με τα επώνυμα ρούχα μας, το βλέμμα μας να απομακρύνεται γρήγορα από αυτό που δεν θέλει να παρατηρήσει;

Η εποχή των ικανοποιημένων, επιφανειακών κυρίων με τήν κορεσμένη, χορτασμένη άγνοια ολοκληρώνεται, παίρνει τον δρόμο της. Στο αστικό τοπίο κυριαρχεί μια ακαλλιέργητη μάζα, αφιερωμένη σε ό,τι κάνει την ύπαρξη βίαιη και χυδαία, υλιστική, λάτρη του θορύβου, ξεκινώντας από τη ρυθμική μουσική που ζαλίζει και αναστέλλει τον προβληματισμό, ένα πλήθος που τρομάζει από κάθε ενδοσκόπηση, που αποτελείται από ηθοποιούς που είναι όλοι ίδιοι ακόμα και στα τατουάζ τους, έξτρα απορροφημένους από το ρεφρέν των τυποποιημένων φωνών, γεύσεων, θελήσεων.

Το εντυπωσιακό πύρινο πορτρέτο του Χοσέ Ορτέγκα περιγράφει τέλεια τον κυρίαρχο ανθρώπινο τύπο, το πέμπτο κράτος που στερήθηκε την αξιοπρέπεια των λαϊκών μαζών του παρελθόντος: «το χαρακτηριστικό της στιγμής είναι ότι η χυδαία ψυχή, αναγνωρίζοντας τον εαυτό της ως τέτοιο, έχει το θράσος να διεκδικεί το δικαίωμα στη χυδαιότητα και το επιβάλλει παντού». Ο Mass-man (μαζάνθρωπος) δεν ενδιαφέρεται για τις απόψεις των άλλων γιατί δεν αναγνωρίζει (ούτε καταλαβαίνει) την εγκυρότητά τους.

Πολύ λίγοι εμβαθύνουν σε κάτι ή το σκέφτονται σοβαρά. Τα ίδια δραματικά χρονικά που αναφέραμε παράγουν έντονα αλλά στιγμιαία συναισθήματα, ένα καρέ, ένα σύντομο καρέ που ξεθωριάζει σε χίλια άλλα. Προχωράμε μέχρι το επόμενο σοκ, περιμένοντας τα χειρότερα του αύριο. Η συνέπεια είναι ότι υπάρχουν όλο και περισσότερα υποκείμενα ικανά για οποιαδήποτε κακία αφού η απουσία αρχών συνδυάζεται με την ηθική αδιαφορία και την αδυναμία να διακρίνει κανείς το καλό από το κακό, το πραγματικό από το εικονικό. Σε κάποιο βαθμό ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ, ο Βρετανός συγγραφέας του Άρχοντα των Μυγών, είχε δίκιο, ένα μυθιστόρημα που κλείνει τα 65 του χρόνια και παρέμεινε ουσιαστικά άγνωστο μέχρι την κινηματογραφική του εκδοχή. Πεπεισμένος για την απόλυτη κακία του ανθρώπου, ο Γκόλντινγκ χάραξε μια πρόταση που είναι το νόημα όλων των έργων του: «ο άνθρωπος παράγει το κακό όπως οι μέλισσες παράγουν μέλι», ξεπερνώντας τη Χάνα Άρεντ και την ανακάλυψή της για την καθημερινή κοινοτοπία της χειρότερης ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Μας εκπλήσσουν οι αποκαλύψεις φιλοσόφων και συγγραφέων, αλλά δεν μπορούμε να ενδώσουμε στην πιο μαύρη απαισιοδοξία. Ευτυχώς, αυτοί που κάνουν το κακό με τόση ευκολία δεν αντιπροσωπεύουν όλη την ανθρωπότητα, αλλά είναι σίγουρα ένα παράδειγμα του τι συμβαίνει όταν η φύση και ο Θεός ξεχνιούνται μαζί. Μια φορά κι έναν καιρό, οι μητέρες που σκότωναν τα μωρά τους ορίζονταν ως αφύσικες. Ήταν αλήθεια: το να ξεχνάς τη φροντίδα, την επιμέλεια, την επιβίωση της σάρκας σου σημαίνει να πας ενάντια στη φύση. Το ίδιο και οι πατέρες που ξεχνούν το υψηλό καθήκον της παιδείας, της προστασίας, της υλικής και πνευματικής διατροφής. Η έλλειψη «αξιών» συχνά υποτιμάται. Πάντα μας ενοχλεί ο όρος. Οι αξίες είναι αποτέλεσμα αρχών: αυτές λείπουν, υπάρχουν πάρα πολλές αξίες, με την έννοια ότι ο καθένας, υποκειμενικά, δίνει σημασία σε αυτό που του αρέσει, αφήνοντας έξω τα υπόλοιπα, ακόμα και τα παιδιά.

Οι προηγούμενες γενιές ήταν λιγότερο εκπαιδευμένες, αλλά, δεν φαίνεται παράδοξο, περισσότερο μορφωμένες. Διέθεταν ένα βαθύ υλικό, λαϊκής κουλτούρας, μερικές φορές φτιαγμένης από κλισέ, αλλά μεταδιδόμενη από γενιά σε γενιά, ανθεκτική στις επιπτώσεις των καιρών, στο σοκ της εποχής. Πάνω απ' όλα, υπήρχε μια αίσθηση ζωής που προερχόταν από την αποδοχή του ρόλου του πλάσματος, ένα κοινό χαρακτηριστικό στο οποίο υπήρχε η υπέρβαση και ένα παράξενο συναίσθημα, ο φόβος του Θεού που ήταν μετά ο φόβος για το κακό, για την τιμωρία, για αυτό που πονούσε. Γιά τήν παράβαση τού  φυσικού  νόμου. Επιπλέον, η αρχή της αυθεντίας διατηρούσε τη δύναμή της στα διάφορα κοινωνικά επίπεδα.

Ο σύγχρονος άνθρωπος μισεί την εξουσία στο όνομα μιας παρεξηγημένης ελευθερίας και περιφρονεί τον πολιτισμό, που αντικαθίσταται από μια δύσπεπτη μάζα εικόνων, ήχων και προτάσεων που προέρχονται από το εξωτερικό, από ένα επίπεδο εξουσίας που δεν ξέρει πια να τό αναγνωρίζει ως τέτοιο. Η κρίση του γραπτού λόγου είναι σημαντική σε μια εποχή που ο αναλφαβητισμός έχει ηττηθεί και όλοι έχουν τουλάχιστον ένα δίπλωμα. Μια ευαισθησία που εκπαιδεύεται αποκλειστικά για εικόνες είναι πολύ πιο εύκολο να χειραγωγηθεί από μια προσωπικότητα που μορφώνεται με καλή ανάγνωση και κριτική σκέψη. Μόδα, καινοτομία, στιγμιαία απόλαυση, αστραφτερά χρώματα: αυτές είναι οι μόνες απαιτήσεις στις οποίες ανταποκρίνεται η σημερινή πλειοψηφία. Η εξουσία αντικαθίσταται έξυπνα από την κρυφή πειθώ των μηνυμάτων.
Υπήρξαν δύο βασανισμένοι και πολύ διαφορετικοί διανοούμενοι, ο Τζιοβάνι Τεστόρι και ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, που ήταν οι πρώτοι που κατάλαβαν το αποτέλεσμα των δοκιμών που ξεκίνησαν πριν από μισό αιώνα και έχουν πλέον ολοκληρωθεί. Σημαντική είναι η επίκληση του Παζολίνι στον τελευταίο του στίχο, γραμμένο στα φριουλικά, τη γλώσσα του λαού στον οποίο ένιωθε ότι ανήκε : «υπεράσπισε, διατήρησε, προσεύχου», μαζί με την παραδοχή ότι «η εξοικείωση με τον ήλιο και τη βροχή, ξέρεις, είναι η αγία σοφία». Ο Τεστόρι, στην Αποκάλυψη του, περιέγραψε ήδη την θηριώδη άφιξη ενός κόσμου στον οποίο το πιο δύσκολο πράγμα είναι να παραμείνεις άνθρωπος. Σε μια αξιομνημόνευτη συνέντευξη με μια εικόνα του προοδευτισμού της ανώτερης τάξης, τη Ναταλία Ασπέζη, αναγνώρισε ότι «Υπάρχει κάτι περισσότερο από ανθρώπινο που η κοινωνία και, επιτρέψτε μου να πω, ένα μεγάλο μέρος της χριστιανικής κοινωνίας, έχει πετάξει στα σκουπίδια. Γιά νά κυνηγήσω τι; Τήν μυθολογία ενός νεκρού – εκτός από τις τράπεζες, τα οικονομικά, την εξουσία – θανατηφόρου προοδευτισμού;». Το λάθος του διαυγούς, προβληματισμένου καθολικού συγγραφέα από το Μιλάνο ήταν να μπερδέψει την πρόοδο, που είναι νεκρή και θαμμένη, με τον προοδευτισμό, που αντιθέτως στέκεται όρθιος με όλη του την επαναστατική αλαζονεία.

Οι λέξεις, στην πένα των μεγάλων, έχουν πάντα βαθύ νόημα. Για τον Τεστόρι, συγγραφέα ενός μυθιστορήματος με τίτλο "Οι άγγελοι της εξόντωση", η πρόοδος δεν βρίσκεται σε κρίση, εξαντλημένη, λανθασμένη ή ανεπαρκής,  αλλά σβήνει λόγω έλλειψης δραστηριότητας, αδράνειας. Από αυτή την αδράνεια αναδύονται νέα τέρατα από τη λάσπη, όπως οι δολοφόνοι παιδιών, οι βιαστές και οι δολοφόνοι φτωχών εύθραυστων κοριτσιών, οι νέοι λειτουργικά αγράμματοι άγριοι, σκλάβοι της μόδας, της κατανάλωσης, της στιγμής της ηδονής. Πάνω τους βασιλεύει μια απαίσια ολιγαρχία, οι άρχοντες των μυγών.

Στο μυθιστόρημα, ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ φαντάζεται μια ομάδα παιδιών – σύμβολο μιας ανθρωπότητας που δεν έχει ακόμη αποτύχει – που επέζησαν από έναν πυρηνικό πόλεμο να φθάνουν με ασφάλεια, αλλά μόνοι και χωρίς μέσα, σε ένα έρημο νησί στις Νότιες Θάλασσες. Είναι Άγγλοι από καλές οικογένειες, ο πιο λογικός από αυτούς, πρωτοστατεί, ο Ραλφ, υποστηριζόμενος από μια μέ γυαλιά και χοντρή συνομήλικη, την Πίγκι, «γουρουνάκι», σύμβολο του διαφορετικού, των στιγματισμένων. Σύντομα ξεκινά ένας αγώνας εξουσίας στον οποίο ο Τζακ διαπρέπει, πιο άγριος, πιο παρορμητικός, που φέρνει τα περισσότερα αγόρια στο πλευρό του. Η μικρή κοινότητα, χωρίς συγκεκριμένους κανόνες, προοδευτικά υποχωρεί σε μια ενστικτώδη, σχεδόν ζωώδη ύπαρξη, γίνεται θύμα εμμονών και φόβων, ο μεγαλύτερος από τους οποίους αφορά έναν τρομερό και σκοτεινό εχθρό, το Τέρας.

Μια μέρα τα αγόρια ανακαλύπτουν ένα κομμένο κεφάλι γουρουνιού, μια προσφορά από τον Τζακ στο Τέρας. Βλέποντάς το να βρίθει από μύγες, το αποκαλούν αμέσως τον Άρχοντα των Μυγών, το επίθετο του Βελζεβούλ μεταξύ ορισμένων ανατολίτικων και φοινικικών λαών. Το θηρίο, δηλαδή το Κακό, έχει κυριεύσει τις ζωές των αγοριών, που κυριαρχούνται πλέον από καθαρή παρόρμηση και γίνονται έρμαια των πιο προγονικών φόβων. Ο Γκόλντινγκ έγραψε υπό την εντύπωση του ολοκληρωτισμού, με την ψυχή ενός απαισιόδοξου να είναι πεπεισμένη ότι μόνο ο καθαρός ορθολογισμός μπορεί να σώσει τον άνθρωπο. Μια ιδέα κοινή σε πολλούς στη Δύση από τον Διαφωτισμό, που στερείται παντελώς ταπεινοφροσύνης και ανοδικής προσπάθειας. Για τους πιστούς και για κάθε άνθρωπο καλής θέλησης, η σωτηρία -και το όριο- είναι ο Θεός και ο φυσικός νόμος είναι εγγεγραμμένος στην καρδιά του ανθρώπινου πλάσματος.

Καμία κοινωνία δεν μπόρεσε ποτέ να σταθεί στην υπερβολή, πόσο μάλλον στην καθαρή λογική. Μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο ζωής για λίγους άνδρες με εξαιρετική ιδιοσυγκρασία ή για πολλούς σε σύντομες περιόδους συλλογικής έντασης. Δεν μπορούμε να ζήσουμε, δεν μπορούμε να αντέξουμε τα δράματα μιας συνειδητής ύπαρξης, εμείς, τα όντα «που δεν έχουμε διαφυγή» , όπως γράφει ο Marcello Veneziani, αν δεν σηκώσουμε το βλέμμα μας προς το Πέραν. Δεν είναι στην κατανάλωση, στην επιδίωξη των απολαύσεων, στην παράλογη κούρσα χωρίς στόχο που ο άνθρωπος μπορεί να βρει μια θεραπεία για τη συστατική του ανησυχία. Inquietum est cor nostrum , είπε ο Αυγουστίνος, και δεν ηρεμεί αν δεν στραφεί στο άπειρο, στο υψηλότερο. Εξω από αυτό, το Τέρας κερδίζει.

Η παράδοση της Παλαιάς Διαθήκης περιέγραψε τη σύγκρουση μεταξύ του Θεού και των αγαθών του κόσμου, του Μαμμωνά, και την έλυσε στη διαθήκη με τον Θεό του Νόμου. Η σύγχρονη εποχή, ανίκανη να αναγνωρίσει τα σύμβολα, ξεχνά κάθε νόρμα έξω από αυτό που ο Φρόυντ ονόμασε lustprinzip, αρχή της ευχαρίστησης (αρχή της ηδονής). Καθοδηγούμενος από αρπακτικές και δολοφονικές ολιγαρχίες, τους νέους άρχοντες των μυγών, ο όχλος κυνηγά αμείλικτα τον Χρυσό Μόσχο χωρίς να είναι ποτέ ικανοποιημένος, χωρίς ποτέ να χορταίνει. Κάθε εποχή έχει τον δικό της (Χρυσό Μόσχο). Η μετανεωτερικότητα, εκτός από χρήματα, λαχταρά την επιτυχία, την κατοχή, την υπέρβαση κάθε ορίου, τον ανταγωνισμό με τη φύση.

Η αρχαία παράδοση ήξερε πώς να εξουδετερώνει τις κολασμένες παρορμήσεις του ανθρώπου σε τελετουργικές στιγμές που έπρεπε να γιορτάζονται σε συγκεκριμένες ημερομηνίες, όπως η κελτική και σκανδιναβική παράδοση της νύχτας της Βαλπούργης ή το ίδιο το καρναβάλι. Το σημερινό Τέρας δεν αρκείται σε λίγες μέρες παραβίασης, με σκοπό να βάλει την κοινότητα σε τάξη. Ο άρχοντας των μυγών έχει πολύ μεγαλύτερες αξιώσεις.

Τα θύματα είναι πάνω απ' όλα οπαδοί του με κατεστραμμένες ζωές, στερημένοι από κάθε πραγματικό φως, τρέχοντας προς το τίποτα, υποβαθμισμένοι στο ένστικτο χωρίς την αθωότητα των ζώων. Μπορούν να φτάσουν στο σημείο να θυσιάσουν τα δικά τους παιδιά στο όνομα του Θηρίου, ή να τα μειώσουν σε πράγματα, μερικές φορές να τα εκμεταλλεύονται με αποκρουστικές πρακτικές, άλλες φορές να τα αφήνουν στον εαυτό τους ή να τα εμποδίζουν να γεννηθούν στο όνομα της άνεσης, στήν επιδίωξη της επιτυχίας, στο όνομα της ελευθερίας, της πιο καταχρηστικής λέξης που εφευρέθηκε από τον άνθρωπο. Η βασιλεία του Άρχοντα των Μυγών δεν είναι στο νησί των μικρών αγοριών του Γκόλντινγκ, είναι εδώ και τώρα. Το Τέρας κερδίζει, ο άνθρωπος χάνει, η φύση χάνει, ακόμη και ο Θεός, ο Μεγάλος Απών, κρύβεται.

Nel paese dei signori delle mosche – Ricognizioni (www-ricognizioni-it.translate.goog)