Ewiger Jüngling und kreativer Genius
Αιώνιος έφηβος και δημιουργικός Genius
Πρόλογος στην γερμανική έκδοση του 1987
Στο βιβλίο αυτό θα τονιστεί μόνο μια πτυχή, δηλαδή η πρακτική περιγραφή, πως αυτό το αρχέτυπο βιώνεται από συγκεκριμένους ανθρώπους, πως μπορεί να είναι πηγή ανανέωσης, αλλά και αιτία πρόωρου θανάτου. Η διπλή φύση της δημιουργικότητας και η λεπτότητα με την οποία απαιτεί ο χειρισμός αυτού του αρχετύπου, θα πρέπει να φωτιστούν. Το πρώτο μέρος τονίζει την προβληματική του μητρικού συμπλέγματος, το οποίο είναι πάντα συνδεδεμένο με το πρόβλημα του Puer aeternus. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται το ερώτημα, γιατί ο Puer aeternus δεν αφήνεται να δεθεί στη γη μέσω της γυναίκας. Το τρίτο μέρος φωτίζει ιδιαίτερα το πρόβλημα των γενεών και το πρόβλημα της πολιτικής και θρησκευτικής ανανέωσης.
Φυσικά υπάρχει και η θηλυκή πτυχή του προβλήματος. Η κόρη που είναι δεμένη με τον πατέρα έχει συνήθως ένα πρόβλημα πνευματικό δημιουργικότητας, και ο Puer aeternus ενσαρκώνει την δημιουργική της δύναμη, και ο οποίος, όπως και ο αρσενικός Puer aeternus , πρέπει να περάσει από μια διαδικασία ωρίμασης, για να υπερβεί τα επικίνδυνα παρεπόμενα του.
Με το βιβλίο αυτό, που προήλθε από μια σειρά διαλέξεων στο Ινστιτούτο C. G. Jung, απελευθερώθηκα πριν από σχεδόν 30 χρόνια από το δικό μου πρόβλημα του Puer aeternus. Όταν αυτή την Άνοιξη επεξεργάστηκα με λεπτομέρεια το κείμενο για την γερμανική έκδοση, κοίταξα αυτή την εργασία, από την μεγάλη χρονική απόσταση, κάπως παραξενεμένη: στο μεταξύ αισθάνθηκαν πολλοί νέοι άνθρωποι πως το βιβλίο αναφέρεται σε αυτούς, κάτι που δείχνει πως αγγίζει πράγματι ένα πρόβλημα της εποχής. Όσο περισσότερο ο Senex ξεπέφτει, δηλαδή το παραδοσιακό πνεύμα στον πολιτισμό μας, τόσο πιο σημαντικός γίνεται ο Puer για το πρόβλημα της δημιουργικής ανανέωσης.
Küsnacht, Mai 1987 Marie-Louise von Franz
1 Alexander Mitscherlich, Auf dem Weg zur vaterlosen Gesellschaft, München 1968
Εισαγωγή
Puer aeternus είναι το όνομα ενός αρχαίου θεού. Προέρχεται από το έργο του Οβίδιου “Μεταμορφώσεις”2 και προσδίδεται εκεί στο παιδί-θεό των Ελευσινίων μυστηρίων. Ο Οβίδιος ονομάζει τον θεό Ιάκχο ως “Puer aeternus“3. Αργότερα εξισώθηκε αυτό το παιδί-θεός με τον Διόνυσο και τον θεό Έρωτα. Είναι ο θεϊκός έφηβος, που γεννιέται ως σωτήρας στην άγια νύχτα των ελευσίνιων μυστηρίων, που είναι αφιερωμένα στην λατρεία της μητέρας. Είναι ένας θεός της ζωής, του θανάτου και της ανάστασης-ο θεϊκός έφηβος που αντιστοιχεί στους ανατολικούς θεούς όπως οι Ταμμούζ, Άττις και Άδωνις. Ο τίτλος “Puer aeternus“ σημαίνει “αιώνιος έφηβος”. Σήμερα τον χρησιμοποιούμε και για να χαρακτηρίσουμε ένα συγκεκριμένο τύπο νεαρών ανδρών, που έχουν ένα έντονο μητρικό σύμπλεγμα, και επιδεικνύουν μια τυπική συμπεριφορά, την οποία θα περιγράψω στα επόμενα κεφάλαια.
Γενικά, ένας τέτοιος άνδρας, που ταυτίζεται με το αρχέτυπο του Puer aeternus, παραμένει στην εφηβική ψυχολογία για διάστημα μεγαλύτερο του κανονικού. Δηλαδή προσλαμβάνει στην ενήλικη ζωή του όλα τα χαρακτηριστικά που είναι κανονικά για νεαρούς 17 με 18 χρονών, και αυτό συνδέεται συνήθως με μια μεγάλη εξάρτηση από την μάνα. Οι δυο τυπικές διαταραχές του άνδρα που έχει ένα έντονο μητρικό σύμπλεγμα είναι κατά τον Jung η ομοφυλοφιλία και ο δονχουανισμός4. Στην τελευταία περίπτωση αναζητεί σε κάθε γυναίκα την εικόνα της μάνας-την εικόνα της τέλειας, αλάνθαστης γυναίκας, που δίνει τα πάντα στον άνδρα. Εκείνος αναζητεί μια θεά, και κάθε φορά στη σχέση με μια γυναίκα αναγκάζεται να ανακαλύψει, πως είναι απλά ένα συνηθισμένο ανθρώπινο πλάσμα. Μετά την πρώτη σεξουαλική επαφή μαζί της εξαφανίζεται όλη η συναρπαστικότης, και αποστρέφεται απογοητευμένος, για να προβάλει την ιδεατή του εικόνα σε μια άλλη γυναίκα. Επιθυμεί την μητρική γυναίκα, που κλείνει στην αγκαλιά της και ικανοποιεί όλες του τις ανάγκες. Το όλο συνοδεύεται συνήθως από μια ρομαντική, εφηβική συμπεριφορά.
Ένας τέτοιος άνδρας έχει μεγάλες δυσκολίες να προσαρμοστεί στην κοινωνία. Μερικές φορές εμφανίζεται ένα είδος αντικοινωνικού ατομικισμού: επειδή θεωρεί τον εαυτό του ως κάτι ιδιαίτερο, πιστεύει πως δεν πρέπει να προσαρμοστεί, γιατί αυτό θα ήταν υπερβολική απαίτηση από μια μεγαλοφυΐα! Η με αυτά συνδεδεμένη υπεροψία βασίζεται σε λανθασμένα αισθήματα υπεροχής και ταυτόχρονα σε ένα σύμπλεγμα κατωτερότητος. Τέτοιοι άνθρωποι συνήθως δυσκολεύονται να βρουν το κατάλληλο επάγγελμα, γιατί ό,τι τους προσφέρεται δεν είναι ποτέ εντελώς το σωστό, ποτέ ακριβώς αυτό που φαντάστηκαν. Πάντα υπάρχει μια τρίχα στην σούπα. Και η γυναίκα επίσης, δεν είναι ποτέ ακριβώς η σωστή. Είναι μια καλή φίλη, αλλά....Πάντα υπάρχει ένα αλλά, το οποίο βρίσκεται πριν από τον γάμο ή οποιαδήποτε άλλη υποχρέωση.
Όλα αυτά οδηγούν σε μια μορφή νεύρωσης, που έχει περιγραφεί ως “πρόχειρη ζωή”5. Πρόκειται για μια περίεργη τοποθέτηση ή φαντασία, πως κάποτε στο μέλλον θα έρθει το σωστό, πχ η σωστή γυναίκα, ή η εκπλήρωση εκείνου που κανείς πραγματικά θέλει. Αυτή η στάση είναι μια συνεχής εσωτερική άρνηση, να αφιερωθεί κανείς στην στιγμή(το παρόν). Συχνά συνοδεύεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από το σύμπλεγμα του σωτήρα ή του μεσσία, γυροφέρνει στους μυστικούς λογισμούς, πως μια μέρα θα μπορέσει να σώσει τον κόσμο ή να πει την τελευταία λέξη στην φιλοσοφία, θρησκεία, πολιτική τέχνη ή κάπου αλλού. Αυτό μπορεί να οδηγήσει μέχρι την παθολογική μεγαλομανία. Ένα ίχνος της μεγαλομανίας βρίσκεται και στον λογισμό πως “δεν ήρθε ακόμη η ώρα του”. Ένας τέτοιος άνδρας φοβάται περισσότερο απ' όλα να είναι με κάτι συνδεδεμένος. Έχει τεράστιο φόβο να είναι δεσμευμένος, να μπει πλήρως στον χώρο και στον χρόνο, και να είναι το ανθρώπινο πλάσμα που ο ίδιος είναι. Πάντα είναι παρόν ο φόβος να φυλακιστεί σε μια κατάσταση, από την οποία δεν θα μπορούσε να διαφύγει. Γι' αυτό κάθε παρούσα κατάσταση είναι κόλαση. Αυτή η μη-δέσμευση και η απόσταση από την πραγματικότητα του Puer aeternus, εκφράζεται συμβολικά στον θαυμασμό για επικίνδυνα αθλήματα όπως η πτήση και η ορειβασία: θέλει να πάει όσο πιο ψηλά γίνεται, ώστε να είναι μακριά από την μητέρα, την γη, και την συνηθισμένη ζωή. Όταν αυτό το σύμπλεγμα είναι πολύ έντονο, πεθαίνουν συχνά αυτοί οι νεαροί άνδρες σε πτώσεις αεροπλάνων ή σε ατυχήματα στα όρη. Πρόκειται για μια πνευματική επιθυμία που έχει μετατοπιστεί προς τα έξω, και παίρνει αυτή την μορφή.
Μια δραματική αναπαράσταση του τι πράγματι σημαίνει η πτήση για τον Puer, βρίσκεται σε ένα ποίημα του John Magee6, ο οποίος παρεμπιπτόντως, λίγο καιρό αφού έγραψε αυτό το ποίημα, πέθανε σε ένα αεροπορικό ατύχημα.
Υψηλή πτήση
Ξέφυγα απ' τα σκληρά δεσμά της γης
στους ουρανούς χόρεψα πάνω σε αργυρά γελαστά φτερά
προς τον ήλιο ανέβηκα μες στον χορό των φωτεινών νεφών
εκατό πράματα έκανα, που κανείς να ονειρευτεί δεν τολμά:
ταλαντώθηκα, στροβιλίστηκα, στην ηλιόλουστη σιωπή έστρεψα προς τα πάνω.
Έτσι αιωρούμενος κυνήγησα τον άνεμο που ουρλιάζει
και το ακόρεστο όχημά μου έπεσε διαμέσου άπειρα αέρινων χώρων.
Ψηλά, ψηλά στο πλατύ, εκστατικά καιόμενο γαλάζιο
όπου δεν είχε ποτέ κορυδαλλός ούτ' αετός πετάξει
εύκολα κατέκτησα τα ύψη.
Κι ενώ ανέβαινα με πνεύμα σιωπηλό
και μετρούσα το απάτητο του σύμπαντος ιερό
άπλωσα το χέρι μου και άγγιξα του θεού το πρόσωπο.
Οι ούτω καλούμενοι Pueri δεν προτιμούν αθλήματα που απαιτούν υπομονή και μακρά προπόνηση, γιατί ο Puer aeternus με την αρνητική έννοια της λέξης, είναι από την φύση του πολύ ανυπόμονος. Γνώριζα ένα νεαρό ορειβάτη που ήταν κλασσικό παράδειγμα του Puer aeternus. Προκειμένου να μην φοράει σακίδιο, προτιμούσε να σκληραγωγηθεί, ώστε να μπορεί να κοιμάται έξω στη βροχή και το χιόνι. Για τον σκοπό αυτό ανέπτυξε μάλιστα ένα ιδιαίτερο είδος αναπνοής γιόγκα, και έτσι επέζησε νύχτες με παγετό μέσα σε τρύπες στο χιόνι, περιτυλιγμένος μόνο με ένα μεταξωτό ύφασμα. Για να μην κουβαλάει κανένα βάρος, προπονήθηκε ώστε να κάνει τις εξορμήσεις του χωρίς να τρώει. Για χρόνια όργωνε όλα τα όρη της Ευρώπης και άλλων ηπείρων, χωρίς εξοπλισμό. Από μια άποψη ζούσε μια ηρωική ζωή, ώστε μην αναγκάζεται να κοιμάται σε καλύβες ή να κουβαλάει σακίδιο. Συμβολικά εκφράζεται με αυτά ο σκοπός αυτού του νεαρού άνδρα, να μην συναντήσει την πραγματική ζωή και να μην επιβαρυνθεί από κάποιο βάρος. Αυτό είναι μια απόλυτη άρνηση να αναλάβει την ευθύνη για οτιδήποτε, ή να επωμιστεί το βάρος μιας συγκεκριμένης καταστάσεως.
Η θετική ιδιότητα τέτοιων νεαρών ανδρών, είναι ένα είδος πνευματικότητος, που προέρχεται από μια σχετικά στενή σχέση τους με το συλλογικό ασυνείδητο. Διαθέτουν την χάρη της νεότητος και τις ερεθιστικές ιδιότητες ενός ποτηριού σαμπάνιας. Οι Pueri aeterni είναι συνήθως πολύ άνετοι συνομιλητές, γιατί ξυπνούν τους ακροατές τους με ενδιαφέροντα θέματα και ζωτικότητα. Θέτουν ασύμβατες, βαθιές ερωτήσεις, και κατευθύνονται άμεσα προς την αλήθεια, αναζητώντας πάντα την αληθινή θρησκευτικότητα, κάτι που είναι τυπικό για την ύστερη φάση της εφηβείας. Στον Puer aeternus όμως, εκτείνονται οι ιδιότητες αυτές μέχρι το μέσο της ζωής, και μερικές φορές πιο πέρα ακόμα.
Υπάρχει όμως και ένας άλλος τύπος Puer aeternus, που ούτε την χάρη του αιώνιου έφηβου εκπτύσσει, ούτε αφήνει να φανεί το αρχέτυπο του θεϊκού παιδιού. Αντιθέτως ζει σε μια συνεχή νωχέλεια, που είναι επίσης χαρακτηριστικό όσων μεγαλώνουν, όπως το παρατηρούμε σε κοιμισμένους, απείθαρχους, μακροπόδαρους νεαρούς άνδρες, που απλά χάσκουν, με άκριτους λογισμούς που τριγυρίζουν, ώστε να θέλει κανείς να τους ρίξει ένα κουβά κρύο νερό στο κεφάλι. Η νωχέλεια αυτή όμως είναι μόνο εξωτερική, γιατί αν μπορεί κανείς να τους διεισδύσει, βρίσκει μια πλούσια ζωή της φαντασίας.
Με αυτή την περιγραφή συγκέντρωσα τα κύρια χαρακτηριστικά νεαρών ανδρών, που είναι φυλακισμένοι στο μητρικό αρχέτυπο και λόγω αυτού είναι ταυτισμένοι με τον Puer aeternus. Όταν τους παρατηρεί κανείς επιφανειακά εμφανίζονται κυρίως ως αρνητικοί. Έχουμε όμως να διαφωτίσουμε τι κρύβεται από πίσω. Πάνω απ' όλα θέλω να ασχοληθώ με το ερώτημα, γιατί αυτός ο τύπος του νεαρού άνδρα που είναι δεμένος με την μητέρα εκδηλώνεται στην εποχή μας τόσο συχνά. Όπως είναι γνωστό, η ομοφυλοφιλία αυξάνεται-ενώ ο δονχουανισμός μου φαίνεται πως είναι λιγότερο διαδεδομένος-και για τον λόγο αυτό, γίνεται το πρόβλημα του Puer aeternus όλο και πιο επίκαιρο. Αναμφίβολα, οι μητέρες προσπαθούσαν πάντα να κρατήσουν τους γιους τους, και μερικοί από αυτούς είχαν πάντα δυσκολίες να αποδεσμευτούν, και προτιμούσαν να μείνουν στην ζεστή φωλιά, με όλες τις ανέσεις. Δεν είναι όμως ξεκάθαρο, γιατί αυτό το φυσικό πρόβλημα απειλεί σήμερα να γίνει ένα σοβαρό πρόβλημα της εποχής. Εννοώ πως αυτό είναι το ουσιαστικό και βαθύτερο ερώτημα που πρέπει να θέσουμε στους εαυτούς μας. Οι υπόλοιπες ψυχολογικές συνάφειες είναι λίγο πολύ προφανείς. Ένας άντρας που έχει ένα μητρικό σύμπλεγμα, θα έχει πάντα να παλεύει με την τάση του να μείνει ένας Puer aeternus. Ποιο φάρμακο υπάρχει; Τι μπορεί να κάνει ένας άντρας που ανακαλύπτει πως έχει μητρικό σύμπλεγμα; Δεν το έχει μόνος του προκαλέσει, είναι κάτι που του συνέβη. Στο έργο του “Σύμβολα της Μεταμόρφωσης”7, ο Jung μιλά για την εργασία ως φάρμακο, διστάζει όμως και διερωτάται: “Είναι πράγματι τόσο απλό; Είναι το μοναδικό φάρμακο; Μπορεί να το πει κανείς αυτό;” Και όμως η “εργασία” είναι η δυσάρεστη λέξη που κανένας Puer aeternus δεν ακούει με ευχαρίστηση, και ο Jung έφτασε στο συμπέρασμα πως, η εργασία είναι η σωστή απάντηση. Από την πείρα μου ξέρω πως ένας άντρας μπορεί με την εργασία να βγει από αυτήν την παιδική νεύρωση. Δεν πρέπει όμως να παρεξηγήσουμε το πρόβλημα, γιατί ο Puer aeternus μπορεί να δουλέψει όταν η εργασία τον συναρπάζει και είναι γεμάτος ενθουσιασμό. Τότε είναι σε θέση να δουλέψει 24 ή και περισσότερες συνεχείς ώρες, μέχρι να καταρρεύσει. Αυτό που δεν μπορεί να κάνει είναι να σηκωθεί ένα συννεφιασμένο, βροχερό πρωινό να πάει σε μια βαρετή δουλειά. Ο Puer aeternus δεν μπορεί να το αντέξει αυτό, και χρειάζεται κάθε είδους δικαιολογία, για να αποφύγει την εργασία. Η ανάλυση ενός Puer aeternus, αργά ή γρήγορα θα φτάσει στο πρόβλημα αυτό. Μόνο όταν το εγώ του είναι αρκετά δυναμωμένο, μπορεί να το ξεπεράσει, και τότε έχει την δυνατότητα να παραμείνει στην εργασία. Προσωπικά, δεν το έβρισκα ποτέ καλό, να κάνω απλά κήρυγμα στους ανθρώπους, πως πρέπει να δουλεύουν, γιατί τότε θυμώνουν και εγκαταλείπουν την ανάλυση.
Απ' όσα είδα, το ασυνείδητο προσπαθεί να προτείνει ένα συμβιβασμό, όπου δείχνει την κατεύθυνση, εκεί που ένας κάποιος ενθουσιασμός θα μπορούσε να βρίσκεται, και όπου η ψυχική ενέργεια θα έρεε φυσικά-γιατί φυσικά είναι ευκολότερο να κάνει κανείς μια εργασία που την υποστηρίζει το ένστικτο. Αυτό δεν είναι τόσο σκληρό, όσο το να δουλεύει κανείς εντελώς αντίθετα προς την ροή της ενέργειας του. Γι' αυτό είναι σωστό, να περιμένει κανείς λίγο, μέχρι να βρει κανείς προς τα που ρέουν τα ενδιαφέροντα και οι ενέργειες. Μπορεί τότε να προσπαθήσει κανείς να κινητοποιήσει τον εν λόγω άνδρα προς εργασία. Αλλά σε κάθε περιοχή εργασίας έρχεται με τον χρόνο μια πτυχή ρουτίνας. Ακόμα και η δημιουργική εργασία φέρει φέρει ως ένα βαθμό μια βαρετή επανάληψη, και αυτό ακριβώς θέλει να αποφύγει ο Puer aeternus. Τότε καταλήγει στο συμπέρασμα, πως “ούτε αυτό είναι κάτι γι' αυτόν”. Σε τέτοιες στιγμές δείχνουν συχνά τα όνειρα πως μπορεί κανείς να σπάσει το εμπόδιο, και η τότε η σφαγή έχει κερδηθεί.
Σε μια επιστολή λέει ο Jung για τον Puer aeternus: "Θεωρώ την στάση του Puer aeternus ως ένα αναγκαίο κακό. Η ταυτότητα με τον Puer aeternus σημαίνει μια ψυχολογική εφηβικότητα, που δεν έχει κάτι καλύτερο να κάνει, παρά να υπερβεί τον εαυτό της μεγαλώνοντας. Οδηγεί τακτικά σε εξωτερικά χτυπήματα της μοίρας, που δείχνουν την αναγκαιότητα μιας άλλης στάσης. Με την λογική όμως δεν μπορεί να γίνει τίποτα, γιατί ο Puer aeternus έχει πάντα να κάνει με την μοίρα."8
Για να διεισδύσουμε πιο βαθιά στο υπόβαθρο όλης αυτής της προβληματικής, θέλω στο επόμενο πρώτο μέρος να ερμηνεύσω το έργο του Antoine de Saint-Exupery, Ο μικρός πρίγκηπας9.
Σημειώσεις
2 Ovid, Metamorphosen, Zürich 1958
3 Ovid, Metamorphosen, IV,18.
4 C. G. Jung, Die Archetypen und das kollektive Unbewußte, Gesammelte Werke(GW) Bd.9/I, §162.
5 Πρβλ. H. G. Baynes, Analytical psychology and the English Mind, London 1950.
6 John Gillespie Magee, „High Flight“, in P. Edward Ernest (Εκδότης), The Family Album of Favorite Poems, New York 1959.
7 C. G. Jung, Symbole der Wandlung, GW 5.
8 Γράμμα στον Oscar A. H. Schmitz, 23.11.1931, in C. G. Jung, Briefe, Τόμος 1, σελ. 113.
9 Η γαλλική έκδοση εμφανίστηκε με τον τίτλο Le Petit Prince, Paris 1945.
(Συνεχίζεται)
Μετάφραση : Πετρος Χαραλάμπους
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου