Η εποχή της δυσαρέσκειάς μας

 Marcello Veneziani

Il Corriere della Sera – Ο προβληματισμός του Andrea Carandini σε αυτούς τους αβέβαιους καιρούς ξεκινώντας από το δοκίμιο του Marcello Veneziani (Marsilio)

Είμαστε δυσαρεστημένοι με τον εαυτό μας και με τον σύγχρονο πολιτισμό… Η δυσαρέσκεια δεν αφορά μόνο τις ανισότητες και τις κακουχίες, αφού διαποτίζει και τους πλούσιους. Είμαστε μακρόβιοι και πλούσιοι, έχουμε αποτελεσματικές τεχνικές και φάρμακα, αλλά σε κάθε τάξη ζούμε άσχημα. Η δυσαρέσκεια είναι πλέον μια καθολική συνθήκη, η οποία στη Δύση παρακμάζει με έναν περίεργο τρόπο. Η δυσαρέσκεια δεν είναι δυστυχία, γιατί αφορά επίσης το πλαίσιο. ούτε είναι η θλίψη, η μελαγχολία και η ανησυχία που δεν οδηγούν στην εχθρότητα που αρμόζει στους δυστυχισμένους.

Κάποτε η πολιτική οδηγούσε στην ικανοποίηση -το χειρότερο ήταν στο χέρι- ενώ σήμερα προκαλεί σταθερή δυσαρέσκεια για αυτό που είμαστε, κάνουμε και έχουμε, υποδουλώνοντας τον εαυτό μας σε απεριόριστες επιθυμίες και κατανάλωση που αλλοτριώνουν. Είναι μια ατομική και κοινωνική δυσφορία τυπική της νεωτερικότητας, που αφορά τις ανθρώπινες και θεσμικές σχέσεις, την υπεροχή της τεχνολογίας και της οικονομίας έναντι του πολιτισμού, που επιδεινώνεται από την πανδημία, την περιβαλλοντική έκτακτη ανάγκη, την ανισότητα και τον πόλεμο.

Η δυσαρέσκεια είναι μια κατάσταση ημιτελούς που δεν έχει θρησκευτική διέξοδο και οδηγεί σε δυσαρέσκεια ή εξέγερση, ακόμα κι αν καμία επανάσταση δεν μας έχει απαλλάξει από τη δυσαρέσκεια, γιατί δεν εξαρτάται μόνο από την καταπίεση και την αδικία, που είναι ένα εσωτερικό και γενικό, ψυχικό και ανθρωπολογικό κακό. . Η δυσαρέσκεια είναι ένας εξωγήινος που λέει στον εαυτό του: «Είμαι περισσότερο από αυτό που μου δίνει η ζωή όσον αφορά το σώμα, την ηλικία, το φύλο, την οικογένεια, την κατάσταση, τη θρησκεία και τις προσδοκίες».

Οι αρχαίοι, από την άλλη πλευρά, αγνόησαν τη δυσαρέσκεια: οι περισσότεροι παραιτήθηκαν νηφάλια και εύκολα σε θεσμούς, γεγονότα και πραγματικότητες: είχαν λιγότερες αξιώσεις από τον amor Φάτι. Τα λατινικά έχουν τον όρο contentus - "αυτός που περιέχει τον εαυτό του" - που ισοδυναμεί με το να είναι αδύναμο αλλά διαρκές περιεχόμενο. Ωστόσο, οι Ρωμαίοι δεν είχαν τον αντίθετο όρο που ισοδυναμεί με «δυσαρεστημένος». Η αυτοκρατορική εξουσία δεν ήθελε δυσαρεστημένους πολίτες: έδινε ψωμί και τσίρκα, καθώς και ενστάλαξε φόβο. Ο ιδανικός πολίτης του σήμερα, αντίθετα, πρέπει να αλλάξει τα πάντα: κατάσταση, δεσμούς, φύση, φύλο, τόπο καταγωγής, σπίτια, πράγματα και τεχνολογικές συσκευές, προχωρώντας τους στόχους και οξύνοντας τις ελλείψεις που πρέπει να καλυφθούν.

Η αδιάλειπτη ροή είναι το αντίθετο της ταυτότητας. Εάν οι λαοί και οι αδύναμοι χάσουν την πρωταρχική τους κληρονομιά, δεν αναγνωρίζουν πλέον ο ένας τον άλλον και νιώθουν μόνοι ανάμεσα στην κατανάλωση, τα προάστια, τη σπατάλη και τις παγκόσμιες ανατροπές. Ο ελεύθερος χρόνος είναι ένα κενό που πρέπει να καλυφθεί με τα πιο ανόμοια αγαθά, ορέξεις και υπηρεσίες. Η επιθυμία έχει πλέον αντικαταστήσει το πεπρωμένο, περνώντας από την ταυτότητα στην διακύμανση, μέσα σε υγρές ζωές, προσωρινές κατοικίες, επισφαλείς δουλειές. Χωρίς πια αρχές, πίστη και συνοχή, μπαίνουμε σε ένα κενό σταθερών σημείων, δεσμών καταγωγής, οριζόντων προσδοκιών, ηθικών επιταγών… Είναι η ελευθερία των μανιακά επιδιωκόμενων ιδιοτροπιών που μας υποβάλλει στον ζυγό της δυσαρέσκειας.

Ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος και τα μέσα έχουν οδηγήσει σε λιγότερη κουλτούρα και όσο πιο πλούσιος είναι κανείς, τόσο πιο πολυτελώς μπορεί να είναι ανίδεος: η χλιδή ευνοεί την τεμπελιά, την επιδίωξη χυδαίων απολαύσεων και τον εθισμό σε περισπασμούς. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ντέιβιντ του Μιχαήλ Άγγελου παρερμηνεύτηκε πρόσφατα με μια πορνογραφική εικόνα: είμαστε - οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μέρος του διηπειρωτικού μας κόσμου - το αντίθετο από αυτό που ήμασταν... Αλλά ο πολιτισμός είναι η μόνη αληθινά χειραφετητική ενέργεια που το σχολείο κατέστρεψε καί δεν διεγείρει πια. Εν τω μεταξύ, οι κοινοτοπίες των αδαών και οι παραβάσεις των σοφών είναι αχαλίνωτες, ενωμένοι με αηδία για τον δυτικό πολιτισμό, για τον οποίο θα είμαστε υπεύθυνοι για μεγάλο μέρος του κακού στον κόσμο.

Η νεωτερικότητα είναι ο χρόνος, η Δύση είναι ο τόπος και η μάζα είναι το θέμα της δυσαρέσκειας: δυσαρεστημένη με το πεπερασμένο και το ημιτελές, περιηγείται στο άπειρο, νιώθοντας παντοδύναμη. Ο προστάτης της νεωτερικότητας είναι ο Φάουστ, στον οποίο ο Μεφιστοφελής δίνει όλη την εξουσία. Τα πρώτα κινήματα προς τη δυσαρέσκεια ήταν τό Sturm und Drang και ο Ρομαντισμός, που αγαπούσε ό,τι δεν υπήρχε, τις αντιφάσεις και τά μπερδέματα που είναι τα πρόσωπα των συναισθημάτων… Στην αρχαιότητα σίγουρα υπήρχαν υπεράνθρωποι που μιμούνταν Έλληνες ήρωες — άκρως ανήθικους και λογικούς (Brelich) — σαν αρχαϊκοί και αυτοκρατορικοί τύραννοι. Όμως οι φιλόσοφοι των πρώτων ελληνικών πόλεων -μαζί με άλλους αρχαϊκούς σοφούς του πλανήτη- είχαν ανακαλύψει την ηθική και τη λογική, κατηγορώντας την παντοδυναμία για αλαζονεία και υμνώντας το μέτρο.

Φυσικά, η δυσαρέσκεια είναι εγγενής στους Sapiens, γιατί πάντα την καταβρόχθιζαν και την αναζωογονούσαν οι πίστεις, τα συναισθήματα και οι επιθυμίες. Αλλά αυτό τό πάθοςπου μπορεί να μετατραπεί σε αρετή δεν έχει μείνει ίδιο στην ιστορία: πρώτα η τάξη της Μοίρας που κυβερνάται από τον Δία.έπειτα η σωτηρία εκείνου του μεγάλου ανυπόμονου -αν συγκριθεί με τους προφήτες- που ήθελε τον Μεσσία αμέσως και τη βασιλεία του Θεού στη γη μέσα σε μια γενιά... Έτσι ο Ιησούς διέλυσε τον κυκλικό χρόνο των αρχαίων και έχτισε τον μονογραμμικό χρόνο: επίσημα από το τέλος του τέταρτου αιώνα μ.Χ., όταν καταργήθηκε ο παγανισμός. Είναι σαν να είχε πει ο Χριστιανισμός στον κόσμο: «Μην ταλαιπωρείτε τον εαυτό σας και να είστε ικανοποιημένοι: μπορείτε να φυλάξετε το άπειρο σε αυτή τη γη, ωστόσο, ζώντας στην καλοσύνη, γιατί θα το φτάσετε μόνο στον ουρανό».

Η βιομηχανική επανάσταση σκότωσε τον Θεό και οι άνθρωποι άρχισαν να μεταφέρουν το άπειρο από τον ουρανό στον πλανήτη. Τότε το διαιρετό πραγματικό και το αδιαίρετο φανταστικό άρχισαν να μάχονται μεταξύ τους όλο και πιο ενεργά, δίνοντας το θρίαμβο στη δυσαρέσκεια. Έτσι γεννήθηκαν οι ιδεολογίες της προόδου, τόσο δυνατές όσο οι πίστες κι ας μην έχουν μετά θάνατον ζωή. Ο ενιαίος Θεός έχει αντικατασταθεί από τον Μαμμωνά, με τη συντροφιά του από αγαθά και σκουπίδια. Έτσι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη μέγιστη αντίφαση: νιώθουμε το ομοιογενές και αδιαίρετο άπειρο ενώ βιώνουμε το πεπερασμένο και το διαιρετό.

Η επιστήμη και η τεχνολογία, σε εξέλιξη, δικαιολογούν την παντοδυναμία, η οποία ωστόσο προκαλεί δυσαρέσκεια και στις υπόλοιπες ανθρωπιστικές επιστήμες. Τεντωμένοι στη φρενίτιδα των ικανοποιήσεων, έχουμε ξεχάσει τα όρια που απαιτούν η ηθική, η αξία, τα καθήκοντα, η σοφία, η ομορφιά και η μόρφωση, βυθιζόμενοι στη θέληση για εξουσία, τον μηδενισμό, τον σχετικισμό, την ασχήμια, τον θυμό και την νωθρότητα. Επιθυμούμε το άπειρο και την αιωνιότητα και αποκτούμε δυσαρέσκεια, γιατί δεν υπάρχει τίποτα άλλο που να μας βοηθά να συγκρατήσουμε την απληστία να μας χορτάσει, ωφελώντας μας όπως μόνο το πνεύμα μπορεί να κάνει.

Αυτοί είναι οι προβληματισμοί που άντλησα διαβάζοντας το Scontenti του Marcello Veneziani (εκδ. Marsilio): ένα βιβλίο έκπληξη. Ξύπνησε μέσα μου μια παράξενη ελπίδα: αυτή ενός αναμορφωμένου Φάουστ, ικανού να προκαλέσει, μαζί με τον μεσαιωνικό Μεφιστοφελή, τον αρχαίο Σενέκα. Αυτό το δοκίμιο ήταν ειδικό στην ανάκτηση της αίσθησης του περιορισμού και του πεπρωμένου αφού  είχε χαθεί σχεδόν εντελώς δίπλα στόν Νέρωνα. Ήξερε ότι οι υπερβολές του απείρου προέρχονται από πάθη, αλλά τόσο ο Σενέκας όσο και η τρέχουσα πολιτική αγνοούν την «αντιλογική» του ασυνείδητου.

Κι όμως, αν αγνοηθεί το ένα κέρας του διλήμματος, δεν προλαβαίνει κανείς να το μετριάσει χάρη στο άλλο κέρας - αυτό της «λογικής» του Αριστοτέλη. Ο μονόκερος είναι κακός!

L'epoca del nostro scontento - Marcello Veneziani (www-marcelloveneziani-com.translate.goog)