ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ - Aldo Moda

 Μερικά σημεία τα οποία αναδύονται στην συστηματική καθολική Θεολογία μετά το Βατικανό ΙΙ.

Του Aldo Moda.

1. Περιορισμός της έρευνας.

         

1.1 "Παρά την ακριβή τους ομολογία περί τής Τριάδος, δέν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι πολλοί Χριστιανοί είναι σχεδόν αποκλειστικά μονοθεϊστές στην πρακτική τής θρησκευτικής τους ζωής. Θα μπορούσαμε σχεδόν να ρισκάρουμε την δήλωση ότι, εάν καταργούσαμε σαν ψευδές το δόγμα τής Τριάδος, μεγάλο μέρος τής θρησκευτικής γραμματείας θα μπορούσε να παραμείνει απείραχτη. Θα μπορούσαμε να έχουμε την υποψία ότι για την κατήχηση της καρδιάς και του νού (διαφορετικά απο την τυπωμένη κατήχηση) η αναπαράστασή της εκ μέρους του Χριστιανού δέν θα έπρεπε να αλλάξει, εάν παρ'ελπίδα δέν υπήρχε η Τριάδα". Αυτή είναι η διαπίστωση με την οποία ο Karl Rahner ανοίγει μία αποφασιστική θέση, αμέσως μετά την σύνοδο. Σχεδόν την ίδια χρονολογία, με μεγάλη επιμονή, ο Heribert Muhlen κατήγγειλε τον "προτριαδικό μονοθεϊσμό" τόσης Θεολογίας και τόσης Χριστιανικής πράξης. Εξάλλου στα τέλη του XVIII αιώνος ο Κάντ δέν δίσταζε να γράψει: "απο το δόγμα της Τριάδος, λαμβανόμενο κατά γραμμα, δέν είναι απολύτως δυνατόν να βγάλουμε κάτι για την πρακτική, ακόμη και αν πιστεύαμε ότι την κατανοούμε, τόσο χειρότερα δέ εάν μπορούσαμε να αντιληφθούμε ότι ξεπερνά κάθε μας έννοια". Όποιος διασταυρώσει μία ιστορία του Τριαδικού δόγματος στην μοντέρνα εποχή, όπως εκείνη του Franz Courth, δέν θα δυσκολευθεί να κατανοήσει αυτές τις δηλώσεις. Οπωσδήποτε, το δόγμα δέν είναι το πάν. Ακόμη και σ'αυτό το πεδίο ο μυστικισμός και ή πνευματικότης διατήρησαν και ωρίμασαν ένα σφρίγος ρωμαλέο, το οποίο εμπλουτίζει την Χριστιανική σκέψη, αλλά η Θεολογία είχε πάρει αυτό το μονοπάτι. Όποιοι και αν ήταν οι λόγοι, και παρόλο τον γιγάντιο αριθμό μελετών θετικής Θεολογίας, οι οποίες θα μπορούσαν να είχαν σπρώξει σε διαφορετική κατεύθυνση, ο Θεολογικός στοχασμός, παρότι ομολογούσε με συνεπή τρόπο το Χριστο-λογικό και Τριαδικό σκάνδαλο, το είχε σκεφθεί πάντοτε στον αφοσιωμένο ορίζοντα του μυστηρίου της Θείας ενότητος. Ο Ένας Θεός προοδεύει και θεμελιώνει τον Τριαδικό Θεό: η Θεότης τού Απολύτου προηγείται και περιλαμβάνει την προσωπική σχετικότητα! Η διάκριση των δύο πραγματειών de Deo Uno και de Deo Trino που παρήγαγε ο σχολαστικός Μεσαίων, δέν είναι παρά η λογική συνέπεια αυτής της τοποθέτησης. Η πρώτη μπορεί να ταιριάξει σε οποιονδήποτε πιστεύει στον Θεό, διαθέτει μία λογική δύναμη, μία οικουμενικότητα η οποία κινδυνεύει να πνίξει την δεύτερη. Και όχι μόνο: το ιδιαίτερο περιεχόμενο της δεύτερης είναι η προσπάθεια να συμβιβάσει την Τριάδα των προσώπων με την ενότητα της Θείας ουσίας, με ελάχιστη αναφορά στην συγκεκριμένη ιστορική αποκάλυψη των Τριών. Και έτσι η Τριάδα φαίνεται να μειώνεται σε ένα είδος ουράνιου θεωρήματος στο εσωτερικό ενός προηγηθέντος μονοθεϊστικού δόγματος, χωρίς πραγματικές συνέπειες στο επίπεδο τής εννοιολογήσεως του Θεού και της σωτηρίας των ανθρώπων. Τόσο που οι αποστολές του Υιού και του Πνεύματος, όσο και η ζωντανή πολλαπλότης των τριών σε σχέση, φαίνονται να σβύνουν στην μεταφυσική έννοια του αμετάβλητου και αιωνίου ΕΝΟΣ. Με διαφορετικές αναφορές, σύμφωνες με τους συγγραφείς και τις εποχές, αν όχι για μία αληθινή αποτυχία, πρέπει να μιλήσουμε για μία "περιθωριοποίηση του τριαδικού δόγματος" . Επομένως και εδώ όποιες κι' άν είναι οι αιτίες, η συστηματική Θεολογία της Καθολικής Εκκλησίας, παρά την άφθονη έκθεση των δώρων του Αγίου Πνεύματος και των καρπών του Αγίου Πνεύματος, παρά τις συνεισφορές στην θετική Θεολογία, έδινε την εντύπωση ότι, παρ'όλα αυτά, το Άγιο Πνεύμα παρέμενε ο "φτωχός συγγενής". Σε μία προσφορά κάπως σύντομη, αλλά καθόλου αδιάφορη, ο Ph. Pare είχε καταγγείλει ότι, τουλάχιστον στην ζωντανή πίστη, πολύ συχνά στους καθολικούς, η  θέση που θα' πρεπε να κατέχει το Άγιο Πνεύμα, ήταν κατειλημμένη απο άλλες πραγματικότητες και η κριτική του έγινε αποδεκτή ακόμη και απο τον Congar. Φυσικά δέν πρέπει να υπερβάλλουμε στην κριτική: ένα έργο σαν του H. Lausberg μας βοηθά να μήν αχρηστεύουμε τα δεδομένα, αλλ' όμως ακόμη και αν υπήρχε μία Θεολογία του Αγίου Πνεύματος, ήταν χωρίς αμφιβολία ασφυκτικά παραμελημένη. Η εξορία τής Αγίας Τριάδος από την Θεωρία και την πράξη των Χριστιανών είχε δώσει πικρούς καρπούς ακόμη και για την πνευματολογία.

          Δέν έλειψαν βεβαίως δυνατές προτάσεις, οι οποίες τουλάχιστον στους καθολικούς, είχαν καταγγείλει σαν αφύσικη και ακατάλληλη την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον λόγο για την μία και μοναδική Θεότητα και εκείνον για τα Θεία πρόσωπα. Την ίδια μοίρα είχε και η πνευματολογία η οποία στηριζόταν πότε στην εκκλησιολογία και πότε στο δόγμα της χάριτος. Όλος ο Χριστιανικός στοχασμός, ο καθρέφτης της υπάρξεως του πιστού, κινείται στον κύκλο ο οποίος ορίζεται απο τέσσερις κινήσεις : Απο τον Πατέρα, στον Υιό, διά του πνεύματος στον Πατέρα!

          Ο Καιρός ήταν ώριμος για μία στροφή, διότι είχε γίνει πολύ απαιτητικό το βάρος των αποριών. Ο Bruno Forte χάραξε την δυναμική αυτή μ'αυτούς τους όρους : "ο Ένας Θεός θα ειδωθεί πρώτα απ'όλα στον Πατέρα, αρχή χωρίς αρχή του Υιού και του Αγίου Πνεύματος στην ενότητα των τριών και αυτή η Θεία ενότης θα υπολογισθεί σαν ουσία συγκεντρωμένη κυρίως στην προσωπική διάκριση, αλλά σαν ενότης τής αμοιβαίας έλλειψης κατοικίας των τριών, στην γόνιμη και ανεξάντλητη κυκλοφορία τής μοναδικής ζωής της αιώνιας αγάπης. Η Θεότης του Θεού, πολύ σωστά στο κέντρο κάθε μονοθειστικής ανησυχίας, δέν θα θυσιαστεί γι'αυτόν τον λόγο. Θα υπολογιστεί Χριστιανικά στο φώς της ανθρωπότητος του Θεού, της αποκαλύψεως με όρους και με ιστορικά γεγονότα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, εν όψει της θεώσεως των ανθρώπων".

          Εάν αυτό, σύμφωνα με μερικούς, θα είναι μία απώλεια, στον Χριστιανικό λόγο, του Θεού σε καθολικότητα και ορθολογισμό, θα ενισχύσει παρ'όλα αυτά το κέρδος σε ιδιαιτερότητα και σοφία, και γι'αυτό σε αυθεντική καθολική δύναμη και βάθος γνώσεως. Η κουκουβάγια της Αθηνάς δίνει την θέση της στην περιστερά του Αγίου Πνεύματος: στην θέση μίας ομιλίας για τον Θεό αρχής γενομένης απο τον άνθρωπο, ανοίγει μπροστά μας ένας λόγος αυτού, αρχής γενομένης απο τον ερχομό του σε μας, σύμφωνα με εκείνη την αναλογία τού Συμβάντος, το οποίο είναι η εγκατεστημένη σχέση ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο μέσω του  δώρου τής δημιουργίας και της χάρης της λυτρώσεως. Πρός αυτή την κατεύθυνση μας ωθούσαν πολλά στοιχεία (όλα εκείνα που ενήργησαν ή συνέβαλαν, στην ανανέωση τής Καθολικής Θεολογίας).

          Ενθυμούμαι μόνον δύο που αποδείχθηκαν καθοριστικά : την έντονη ανανέωση των σπουδών στην Θεολογία των Πατέρων και στην Μεσαιωνική Θεολογία, τον διάλογο εις βάθος, τον οποίο αναγκάστηκαν να κάνουν μερικοί καθολικοί Θεολόγοι με τον Καρλ Μπαρθ, του οποίου η μορφή σκέψης είναι εντόνως ζωντανή ακόμη και σήμερα. Μερικες σπουδαίες παρεμβάσεις του Καρλ Ράνερ και ο μεγάλος διάλογος γύρω απο το υπερφυσικό (στον οποίο συμμετείχαν τα μεγαλύτερα ονόματα τής Καθολικής Θεολογίας : απο τον Λυμπά, στον Ράνερ, στον Μπαλτάσαρ, στον Muhlen) σε στενή συνεργασία με την προτεσταντική Θεολογία, που ολοκλήρωσαν την αλλαγή σελίδος.

1.2. Ο Εορτασμός της ΙΙας Βατικάνειας Συνόδου επέτρεψε και ενθάρρυνε την ανάδυση νέων, και πιό καίριων Θεολογικών στοχασμών. Παρ'όλες τις κριτικές, πολύ συχνά αντιθετικές και αντιρρητικές, δέν υπάρχει αμφιβολία ότι ο στοχασμός ο οποίος ξεκίνησε και αναπτύχθηκε έθεσε στο φώς αποτελεσματικά το Τριαδικό μυστήριο σαν ένα θεμελιώδες μυστήριο του Χριστιανισμού και ειδικώς, της εκκλησιολογίας. Η πνευματολογική διάσταση διατρέχει όλα τα κείμενα καί κατά κάποιο τρόπο προσφέρει το κλειδί, σε συμφωνία με την προφητική διάσταση την οποία μαρτυρεί η προσφώνηση του ανοίγματος της συνόδου (Gaudet Mater Ecclesia). Οι Πατέρες εξάλλου έζησαν την συνοδική εμπειρία σαν μία έκχυση του Πνεύματος. [Όπως καί στό Κολυμπάρι κατ' απομίμησιν] Βεβαίως δέν μπορούμε να μιλήσουμε, ούτε θα είχε νόημα, να το ζητήσουμε σε μία σύνοδο, για μία συστηματική εργασία, αλλά ο πλούτος τών συγκεντρωμένων δεδομένων, όπως η δομή τους, δέν αφήνουν αμφιβολίες στο γεγονός ότι βρισκόμαστε στην παρουσία μίας πυκνής πνευματολογίας η οποία, όπως τόνισε με το κύρος του ο Παύλος VI, συνιστά την αληθινή δυναμική στην οποία καλείται ο Θεολογικός μετα-συνοδικός στοχασμός. Δίπλα σε πραγματείες σπάνιας αρμοδιότητος υπάρχουν τώρα πλέον έργα τα οποία ερεύνησαν εις βάθος όλο το θέμα, δίπλα σε μία θεματική διαδρομή μεγάλης χρησιμότητος.

1.3. Το Βατικανό ΙΙ μπορεί λοιπόν να εκληφθεί ουσιωδώς, και όχι μόνον συμβατικώς, σαν ένα σημείο στροφής και απο αυτόν τον εορτασμό μπορεί να ξεκινήσει η κουβέντα μας. Απο όσα είπαμε μπορούμε εύκολα να επιχειρηματολογήσουμε πώς για να διαπραγματευθούμε την ανανέωση τού πνευματολογικού στοχασμού είναι απαραίτητο να σκιαγραφήσουμε, ακόμη και με συντομία, την ανανέωση της Τριαδικής Θεολογίας, της οποίας τα έργα πρέπει να θεωρηθούν υποτιθέμενα για να μιλήσουμε για το δόγμα του Αγίου Πνεύματος. Μάλιστα δέ, όπως έδειξε και ο Μπαλτάσαρ, πρέπει να προϋποθέσουμε ολόκληρη την πρόοδο του δρόμου που διανύθηκε, φιλοσοφικά και Θεολογικά γύρω απο τον Θεό, που πρέπει όμως να αφήσουμε πίσω μας , σ'αυτή εδώ την ευκαιρία. Θα ασχοληθούμε μόνο με την συστηματική Θεολογία. Όσον αφορά την πνευματολογία, θα περιοριστούμε να αναγγείλουμε μερικές βασικές θέσεις και να σημειώσουμε την έρευνα στην Χριστολογία μέσα στον ορίζοντα του Πνεύματος, η οποία είναι η μεγαλύτερη καινοτομία της συγχρόνου Θεολογικής έρευνας στο Τριαδικό Θέμα!

SPIRITUS CREATOR

Θεολογικά δοκίμια ΙΙΙ, ΠΝΕΥΜΑ!

του Hans Urs Von Balthasar.                

  Εισαγωγή.

Hans Urs Von Balthasar - Ο Νέος Αυγουστίνος 

       Το Άγιο Πνεύμα απο το ένα μέρος, είναι οπωσδήποτε το πνεύμα το οποίο ενεργεί, είναι ενεργό, ανάμεσα στον Χριστό και την Εκκλησία. Αλλά απο το άλλο μέρος Αυτό είναι το Άγιο Πνεύμα που

πέμπεται απο την ενότητα Χριστός Εκκλησία (όπως απο την αιώνια ενότητα τού Πατρός με τον Υιό) 

και επομένως είναι άνοιγμα το οποίο η ένωση αγάπης ανάμεσα στην Νύμφη και τον Νυμφίο δοκιμάζει πρός το νέο, πρός τον Υιό, πρός τον κόσμο τής δημιουργίας, και σήμερα ακριβώς προς τον "εκκοσμικευμένο"  μή-Χριστιανικό κόσμο.

 Το Βατικανό ΙΙ κατεύθυνε με διακεκριμένο τρόπο τον στοχασμό του πρός αυτό το άνοιγμα, και παρότρυνε τους Χριστιανούς να πράξουν παρομοίως. Ακριβώς σ'αυτό τό σημείο η μετά-συνοδική περίοδος είναι ένας χρόνος που ανήκει στο σύμβολο τού Αγίου Πνεύματος.

          Ότι αυτό το άνοιγμα μπορεί να αποτελέσει έναν κίνδυνο επίσης για τους ανθρώπους οι οποίοι προφυλάσσονται στην σιγουριά τής Εκκλησίας, όταν, ωθούνται χωρίς την απαραίτητη προετοιμασία, να αντιμετωπίσουν όλη την εκκοσμίκευση τού κόσμου, η οποία εισβάλλει στην Εκκλησία σε μεγάλα κύματα, εμείς αποκτούμε την εμπειρία αυτή στην καθημερινή μας ζωή και μάλιστα μ'έναν αυξανόμενο βαθμό. Γι' αυτό μερικά κείμενα του αφιερώματος έχουν έναν νέο χαρακτήρα: προσπαθούν να επικεντρώσουν το Χριστιανικό μήνυμα, να το κατευθύνουν πρός το αναλλοτρίωτο κέντρο, να το σιγουρέψουν, να καλλιεργήσουν την μελέτη ξεκινώντας απο όλες τις πλευρές και απο όλες τις περιφέρειες, στην σχολή του πνεύματος, το οποίο πραγματοποιεί το έργο του στην Τριαδική οικονομία εξηγώντας το μήνυμα τού ενσαρκωθέντος Λόγου, του σταυρωθέντος και αναστάντος, με μία μορφή δημιουργικά νέα σε συνεχώς νέες γενιές, και τις εξασκεί σ'αυτό!

          Το Πνεύμα αναπτύσσει σε άπειρες ποικιλίες την αγάπη τού Υιού πρός τον Πατέρα, του Πατρός πρός τον Υιό και μέσω του Υιού πρός τον κόσμο. Φωτίζει, αλλά ποιός μπορεί να ακινητοποιήσει το βλέμμα του στο φώς του; Μία Θεολογία που δίνει προτεραιότητα στο θέμα του Αγίου Πνεύματος βρίσκεται ανάμεσα στα πιό δύσκολα και πιό σπάνια πράγματα που υπάρχουν, αυτομάτως. Στα κείμενα που ακολουθούν προσφέρονται μόνον αποσπάσματα. Γίνεται όμως προσπάθεια να ανακαλυφθεί κάποιο ίχνος του Αγίου Πνεύματος πάνω στην εργασία του, στο έργο του: στον τρόπο με τον οποίο οδηγεί τους ανθρώπους στον ζωντανό Θεό, με τον οποίο διακρίνει τα πνεύματα της εποχής μας, με τον οποίο δίνει την μύηση στο μυστήριο του Λόγου που έγινε άνθρωπος. Και όλα αυτά με λιγοστές αναφορές - με τον τρόπο με τον οποίο πνέει μέσα απο τις πεπερασμένες δομές της ανθρώπινης ζωής. [οι άκτιστες ενέργειες τις οποίες βαπτίζουν Άγιο Πνεύμα].

Η διδασκαλία του Ιωακείμ της Φλόρα περί πνεύματος

Ο περίφημος ύμνος «Veni creator spiritus» που αποδίδεται στον Rhabanus Maurus (775-856), είναι μια περιληπτική έκφραση της χριστιανικής αντίληψης περί της ουσίας και της ενέργειας του Αγίου Πνεύματος. Η πρώτη στροφή λέει:
«Veni, Creator Spiritus,
Mentes tuorum visita,
Imple superna gratia,
Quae tu creasti pectora.»
«Έλα κάτω στη γη, Πνεύμα που εποίησες τα πάντα,
Κατοίκησε στο στήθος των δικών σου,
Γέμισε με υπερκόσμια ευμένεια (Χάρι)
Τις ψυχές που εσύ δημιούργησες.» 

[Είναι ο παλαιότερος ύμνος για το Άγιο Πνεύμα που γράφτηκε στη Δύση. Προέρχεται πιθανόν από τον Rhabanus Maurus, και βασίζεται μάλλον σε στοιχεία του ύμνου που έγραψε ο Αμβρόσιος για τα Χριστούγεννα. Από τον 9ο αιώνα είναι διαδεδομένος στην Δύση. Είναι μέρος της χειροτονίας επισκόπου, ιερέα και καθαγιασμού του ναού.]

Η σκέψη που εκπλήσσει, και η οποία εκφράζεται στην προσευχή αυτή προς το Άγιο Πνεύμα είναι η εξής: το Πνεύμα το οποίο παρακαλεί η προσευχή και το οποίο γεμίζει το στήθος με το έλεος του, είναι και ο δημιουργός που δημιούργησε τα δοχεία της χάριτος του. Η δημιουργική δύναμη τού Πνεύματος γίνεται κατανοητή με μια γενική έννοια. Το Άγιο Πνεύμα είναι και τα δυο: η δημιουργική δύναμη, που κάλεσε τον άνθρωπο στην ύπαρξη, αλλά και η δύναμη της αναγέννησης, της νέας δημιουργίας, της ανανέωσης του πεπτωκότος ανθρώπου. Η ενέργεια του Πνεύματος ως δημιουργού περιλαμβάνει την δημιουργία του ανθρώπου και την τελείωση, δια της υψώσεως του στην κατάσταση χάριτος. Η ενέργεια του δεν περιλαμβάνει μόνο την αρχή και το τέλος της ιστορίας, αλλά κυριαρχεί και στην πορεία της ιστορίας της σωτηρίας, σε όλες τις εποχές. Αυτό εκφράζει ο ύμνος στην στροφή, όταν χαρακτηρίζει το Άγιο Πνεύμα ως το δάκτυλο της δεξιάς χειρός του Θεού: «Dextrae Dei tu digitus». Είναι το δάκτυλο με το οποίο ο αγγειοπλάστης δημιουργεί τέλεια δοχεία από άμορφο πηλό, πάνω στον τροχό του. Είναι το δάκτυλο με το οποίο ο Θεός διαμορφώνει την χαοτική ιστορία των ανθρώπων σε ιστορία της σωτηρίας. Είναι το δάκτυλο με το οποίο ο Θεός εκδιώκει τον σατανά, όπως λέει η πέμπτη στροφή:

«Hostem repellas longius.»
«Έτρεψες τον εχθρό σε φυγή.»

Η δημιουργική αρχή του Αγίου Πνεύματος έχει μια ιδιαίτερη σχέση με την ιστορία, σύμφωνα με την χριστιανική αντίληψη. Φαίνεται μάλιστα, πως αυτή η δημιουργική αρχή είναι η θεϊκή δύναμη, η οποία προσδίδει στην ιστορία της ανθρωπότητας χαρακτήρα ιστορίας της σωτηρίας, και συνδέει τα συμπλεγμένα νήματα του ανθρώπινου γίγνεσθαι με την ιστορία της βασιλείας του Θεού. Την σχέση αυτή προς την ιστορία αναφέρει και το σύμβολο της πίστεως της παλιάς Εκκλησίας. Όταν το σύμβολο της πρώτης συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως (381) λέει: «Πιστεύω στο Άγιο Πνεύμα...που μίλησε δια των προφητών», εκφράζει με τον τρόπο αυτό, πως το Άγιο Πνεύμα δεν ενεργεί μόνο τα δώρα της χάριτος, που αναφέρονται στο τρίτο άρθρο (άφεση αμαρτιών, ανάσταση εκ νεκρών και αιώνιος ζωή), αλλά είναι το Πνεύμα που ενέργησε το έργο του Θεού δια μέσου της παλαιοδιαθηκικής προϊστορίας της χριστιανικής Εκκλησίας. Είναι το Πνεύμα που ήδη από την σωτηριώδη εποχή της Παλαιάς Διαθήκης υπέδειξε στην ανθρωπότητα, δια των υποσχέσεων Του, την επερχόμενη εκπλήρωση. Το ίδιο Πνεύμα προετοίμασε την οδό για την εκπλήρωση αυτή.

ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΠΛΕΟΝ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ. ΧΑΡΕΙΤΕ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ.