John Meyendorff - Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (10)

Συνέχεια από: Σάββατο 11 Νοεμβρίου 2023

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 

 Τζον Μάγιεντορφ 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση

ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ

- Ο βυζαντινός Ησυχασμός στο ΙΓ' και ΙΔ΄ αιώνα

Συχνά γράφτηκε πως η ησυχαστική ανανέωση στο Βυζάντιο στη διάρκεια του ΙΔ΄ αιώνα προερχότανε από το Σινά, από όπου ο άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, στην αρχή του ΙΔ΄ αιώνα, έφερε μαζί του την άσκηση της «προσευχής της καρδιάς» για να την εγκλιματίσει στον Άθω. Ο βιογράφος του αγίου Γρηγορίου παρουσιάζει βέβαια τα πράγματα μ' αυτό τον τρόπο. Το κάνει όμως προπάντων για να εξυψώσει, με κάποιες υπερβολές αγαπητές στους βιογράφους των αγίων, το ρόλο του αγίου που τιμά τη μνήμη του. Η σημασία του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη υπήρξε, αναμφίβολα, πολύ μεγάλη – ιδιαίτερα στις σλαβικές χώρες– για τη διάδοση του ησυχασμού στο ΙΔ΄ αιώνα. Αλλά κι άλλοι πατέρες έπαιξαν πριν απ' αυτόν ανάλογο ρόλο με το δικό του. Σ' αυτούς, κι όχι στο Σιναΐτη, αναφέρεται προπάντων ο Παλαμάς: Πρέπει λοιπόν να τους δώσουμε ξεχωριστή προσοχή. Ένα όνομα, κυρίως, βρέθηκε στο κέντρο της διαμάχης που αφορά τον Ησυχασμό: Το όνομα του Νικηφόρου του Ησυχαστή. Ο Παλαμάς μιλάει γι' αυτόν σαν να πρόκειται για «Ιταλό» που μεταστράφηκε στην Ορθοδοξία, κι έγινε μοναχός στο Άγιο Όρος, αφού για κάποιο καιρό υπήρξε ένας από τους αντίπαλους της φιλενωτικής πολιτικής του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ του Παλαιολόγου (1261-1282). Όπως πολλοί άλλοι «Ιταλοί», που ήλθαν στο Βυζάντιο την εποχή αυτή, ο Νικηφόρος ήταν, στην πραγματικότητα, Έλληνας της Καλαβρίας ή Σικελίας. Δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο για τη ζωή του, εκτός πως άφησε μια μικρή πραγματεία «Περί της φυλακής της καρδίας» και πως είχε πολλούς μαθητές ανάμεσα στην πνευματική αριστοκρατία της βυζαντινής Εκκλησίας. Κοντά στις Καρυές, την πρωτεύουσα του Αγίου Όρους τοποθετούν γενικά το ερημητήριο που ασκήτευσε. Αναφέραμε πιο πάνω κείμενα του Ιωάννου της Κλίμακος, που βρίσκει ήδη το σκοπό της ησυχαστικής ζωής στην «περιχώρηση του Ασώματου μέσα στο σώμα και στην εναρμόνιση του Ονόματος του Ιησού με την αναπνοή του». Οι Πνευματικές ομιλίες του Ψευδο-Μακαρίου είχαν, πραγματικά, προσανατολίσει το σύνολο της μυστικής του ησυχασμού σ᾽ αυτή την κατεύθυνση: Το σώμα, η Ψυχή και το Πνεύμα θεωρηθήκανε ως ενιαίος οργανισμός. Μόνο η αμαρτία αποσάθρωσε την ενότητα αυτή, οδηγώντας σ' επανάσταση το σώμα εναντίον του Πνεύματος, παραδίνοντας το πνεύμα σε φαντασιώδεις τυχοδιωκτισμούς και υποδουλώνοντας το σώμα στην τυραννία των παθών. Ο Χριστός ήλθε ν' αποκαταστήσει την ανθρώπινη αρμονία και ο ησυχαστής, με τη σταθερή μνήμη του Ονόματος του Ιησού, κάνει να ζήσει βαθιά μέσα του η λυτρωτική χάρη. Για να γίνει η χάρη αυτή αληθινά αποτελεσματική, είναι ανάγκη ο ησυχαστής «να ξαναφέρει το πνεύμα μέσα στην Καρδιά», δηλαδή να του ξαναδώσει τη θέση που ήταν δική του, στο κέντρο του ψυχο-φυσιολογικού οργανισμού, και να ξαναφέρει έτσι την αρμονία ανάμεσα στα διάφορα μέρη που το συνιστούνε.

Ο Νικηφόρος επανέλαβε τα στοιχεία αυτά, στην πραγματεία του, για να καθορίσει μια σειρά από αρχές η πνευματικά γυμνάσματα που ταυτιστήκανε άδικα με τον ίδιο τον ησυχασμό, τη στιγμή που παίζουν – και στα μάτια ακόμη του συγγραφέα τους– μόνο δευτερεύοντα ρόλο. Η συγγραφή του αποτελεί, στην πραγματικότητα, ανθολόγηση αγιογραφικών και πατερικών κειμένων, όπου ένα απόσπασμα απ' το Βίο του Αγίου Αντωνίου γραμμένο από τον άγιο Αθανάσιο Αλεξανδρείας, γειτονεύει με αναφορές στο Μακάριο, τον Ιωάννη της Κλίμακος, το Διάδοχο Φωτικής, το Συμεών το Νέο Θεολόγο και άλλα πνευματικά κείμενα. Σε παράρτημα αυτού του ανθολογήματος, ο συγγραφέας αναφέρει καποιο συνομιλητή που του ζητάει να του προσδιορίσει με μεγαλύτερη ακρίβεια τι σημαίνει «προσοχή» και να του υποδείξει τα μέσα για να την επιτύχει. Ο διασκορπισμός του πνεύματος δεν είναι, σύμφωνα με τους Πατέρες, το μεγαλύτερο εμπόδιο που οφείλει να ξεπεράσει ο ησυχαστής για να φθάσει στην αδιάλειπτη προσευχή; Είναι δυνατό να διατηρήσει μέσα στην καρδιά του το Όνομα του Ιησού, ενώ το πνεύμα παρενοχλείται από τις εντυπώσεις που έρχονται από τον εξωτερικό κόσμο και παρασύρεται από την αμαρτία μακριά από τη θέση που του όρισε ο Θεός, δηλαδή την καρδιά, απ' όπου είναι δυνατό να κυβερνάει όλο τον οργανισμό;

Σε μια λαϊκή γλώσσα και χωρίς καμιά διδακτική εκζήτηση, ο Νικηφόρος σημειώνει στο συνομιλητή του το πιο παραδοσιακό μέσο για να υπερνικήσει τις δυσκολίες: Ν’ ακολουθήσει τις συμβουλές ενός πνευματικού δασκάλου. Για να τελειώνουμε, σημειώνει ένα πρακτικό μέσο για την περίπτωση που θα 'χε στερηθεί έναν έμπειρο δάσκαλο:

Επιβάλλεται ν' αναζητηθεί ένας αλάθητος δάσκαλος: Τα μαθήματά του θα μας μάθουν τις εκτροπές μας στα δεξιά ή στ' αριστερά και συνάμα τις υπερβολές μας στο θέμα της Προσοχής... Αν δεν τον βρείς, παρακάλεσε το Θεό με συντριβή πνεύματος και με δάκρυα, ικέτευσέ τον στην απογύμνωσή σου και κάνε αυτό που θα σου πω.

Αλλά πρωταρχικά ας γίνει η ζωή σου ήρεμη, απαλλαγμένη από κάθε έγνοια, σε ειρήνη με όλους. Τότε πήγαινε μέσα στο κελί σου, κλειδώσου, και αφού σταθείς σε μια γωνιά, κάνε όπως θα σου πω:

Ξέρεις πως η αναπνοή μας, η εισπνοή του αέρα και η εκπνοή του, προέρχεται από την καρδιά... Έτσι όπως σου έχω πεί, κάθισε, περιμάζεψε το πνεύμα σου, κάνε το να εισέλθει –λέω το πνεύμα σου– στα ρουθούνια σου. Είναι η διαδρομή που ακολουθεί ο αέρας της αναπνοής για να φθάσει στην καρδιά. Ωθησέ το, βίασέ το να κατεβεί μέσα στην καρδιά σου ταυτόχρονα με τον αέρα που αναπνέεις. Όταν θα βρεθεί εκεί, θα δείς τη χαρά που θα επακολουθήσει: δεν θα 'χεις καμιά αφορμή λύπης. Παρόμοια με άνθρωπο που γυρίζει στο σπιτικό του έπειτα από μακρινή απουσία, και δεν συγκρατεί πιά τη χαρά του που μπορεί να ξαναβρεί τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Έτσι και το πνεύμα, όταν βρεθεί ενωμένο με την ψυχή, ξεχειλίζει από χαρά κι ανείπωτες γλυκύτητες...

Μάθε στη συνέχεια πως, ενώ το πνεύμα σου βρίσκεται εκεί, δεν πρέπει να μένεις σιωπηλός κι αργός. Να μην έχεις όμως άλλη απασχόληση, μήτε σκέψη παρά την κραυγή: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησέ με!». Καμιά διακοπή, με κάθε θυσία. Η άσκηση αυτή, διατηρώντας το πνεύμα σου μακριά από φαντασιοπληξίες, το καθιστά αδιαπέραστο κι απροσπέλαστο στις υποβολές του εχθρού και, κάθε μέρα, το ανυψώνει στην αγάπη και στον πόθο του Θεού.

Αν όμως, αδελφέ μου, παρ' όλες τις προσπάθειές σου, δεν κατορθώσεις να εισχωρήσεις στους χώρους της καρδιάς ακολουθώντας τις υποδείξεις μου, κάνε όπως σου λέγω. Και, με τη συνδρομή του Θεού, θα επιτύχεις στους σκοπούς σου. Γνωρίζεις πως ο λόγος του ανθρώπου έχει την έδρα του μέσα στο στήθος. Στο στήθος μας μέσα, πραγματικά, ενώ παραμένουν άφωνα τα χείλη μας, μιλάμε, αποφασίζουμε, συνθέτουμε τις προσευχές μας και τους ψαλμούς μας, κ.α... Aφού έχεις εξορίσει με αυτό το λόγο κάθε σκέψη (μπορείς, σημαίνει θέλεις), παράδωσέ του το «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησέ με» και ανάγκασέ τον να κραυγάζει εσωτερικά, αποκλείοντας κάθε άλλη σκέψη, αυτά τα λόγια. Όταν με τον καιρό, θα καταστείς κύριος αυτής της άσκησης, θα σου ανοίξει η πρακτική αυτή την είσοδο της καρδιάς, αναμφισβήτητα, όπως σου το έχω πει». (Petite Philocalie, pp. 203- 205).

Ο Νικηφόρος συγκεκριμενοποιεί έτσι, με μεγάλη ακρίβεια, το ρόλο που ο Μακάριος είχε ήδη καθορίσει για την καρδιά μέσα στην προσευχή. Η μέθοδος προσευχής του θεμελιώθηκε πάνω σε μια ανθρωπολογία, που συμμερίζεται ο Μακάριος στις μεγάλες της γραμμές, αλλά που η πρώτη καταγωγή της είναι σημιτική: Η βιβλική αντίληψη του ανθρώπου, ως αδιαίρετου ψυχο-φυσιολογικού συνόλου, θριαμβεύει εδώ, στη μοναστική πνευματικότητα του Βυζαντίου, παρά τους αιώνες νεοπλατωνικών δυαλιστικών πειρασμών! Η σωματική άσκηση, που προτείνεται από το Νικηφόρο, απορρέει στην πραγματικότητα από την πολύ απλή αυτή διαπίστωση,  πως κάθε ψυχική δραστηριότητα έχει σωματική αντανάκλαση. Το σώμα, μ' ένα αισθητό και αδιόρατο τρόπο, συμμετέχει σε κάθε κίνηση της ψυχής, είτε πρόκειται για αίσθημα, αφηρημένη σκέψη, βουλητική απόφαση ή ακόμη για υπερβατική εμπειρία» (A. Bloom, Contemplation et ascèse dans les Etudes Carmelitaines, 1949 p. 54). Το πιο αμφιβαλλόμενο σημείο στο έργο του, είναι οι καθαρά φυσιολογικές αντιλήψεις που προϋποθέτουν ορισμένες από αυτές τις εκφράσεις. Ολόιδια η φυσιολογία αυτή προσεγγίζει άλλωστε πολυ με τη φυσιολογία της Βίβλου. Η καρδιά είναι το μέρος που κυριαρχεί. Κατέχει την ηγεμονία του σώματος και μέσα της έθεσε ο Δημιουργός την πηγή της ενδόμυχης θερμότητας. Σε συνοχή με τους πνεύμονες, που παίζουν αποψυκτικό ρόλο, επεμβαίνει στην αναπνοή και στην έκφραση της ομιλίας. (Α. Guillaumont, Le sens du nom de cœur dans l' Antiquite, Etudes Carmelitaines, 1950, p. 77). Πρέπει ν' αναγνωρίσουμε ωστόσο πως ο Νικηφόρος δεν αναγνωρίζει στη φυσιολογία αυτή τον κεντρικό ρόλο στην πνευματικότητά του. Η ψυχο-φυσιολογική μέθοδος δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα μέσο ανάμεσα στ' άλλα για την πραγματοποίηση της προσοχής ή φυλακής της καρδιάς που, παραμένοντας ενας αναγκαίος όρος για την αληθινή προσευχή, δεν αποτελεί μήτε την ουσία, μήτε τον τελικό της σκοπό. Σ' αυτό η προσευχή του χριστιανού ησυχαστή διακρίνεται ριζικά από το ινδουιστικό Γιόγκα και το μουσουλμανικό Dhikr που ειναι τεχνικές που φέρουν, με περισσότερο η λιγότερο αυτοματισμό, την επιζητούμενη μυστική κατάσταση. Στο ΙΓ' αιώνα, πολυάριθμες προσωπικές επαφές δημιουργηθήκανε ανάμεσα στους χριστιανούς μοναχούς και το Ισλάμ: Κείμενα – βίοι αγίων, γραφτά του Φιλοθέου και του Γρηγορίου του Παλαμά – μας δίνουν πάνω σ' αυτό πολυάριθμες μαρτυρίες. Μια προσευχή του θείου Ονόματος, συνδεόμενη με την αναπνοή, ήταν τόσο διαδομένη στους μουσουλμανικούς χώρους που είναι αδύνατο ν' αρνηθούμε μια αλληλοδιείσδυση ανάμεσα στις δυό πνευματικότητες. (Κοίταξε τη μελέτη του L. Gardet, Un problème de mystique comparée; la mention du Nom divin -dhikr- dans la mystique musulmane, Revue Thomiste, 1952, III, pp. 642-679, 1953, I, pp.: 197-216). Αλλά ο παραλληλισμός αυτός υπογραμμίζει την αντίθεση ανάμεσα στη μουσουλμανική χρήση και τη χριστιανική ερμηνεία ενός κοινού ψυχολογικού φαινομένου: Στους χριστιανούς μοναχούς, - όποιες κι αν μπορούσε να ‘ναι οι παραμορφώσεις και οι συγχύσεις, αναπόφευκτες για λαϊκά στρώματα – η αναπνευστική προσευχή κατέληξε να 'ναι αδιαχώριστη από μια μυστική των ιερών Μυστηρίων και από μια θεολογία της θείας χάρης.

AΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ ΣΙΓΑ-ΣΙΓΑ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΝΟΘΕΙΑΣ.

Η βιβλική αντίληψη του ανθρώπου, ως αδιαίρετου ψυχο-φυσιολογικού συνόλου, θριαμβεύει εδώ, στη μοναστική πνευματικότητα του Βυζαντίου, παρά τους αιώνες νεοπλατωνικών δυαλιστικών πειρασμών! 

ΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΤΕΣ ΔΕΝ ΑΠΕΚΤΗΣΑΝ ΠΟΤΕ ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΜΑΘΟΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΟΥΤΕ ΤΗΝ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ.  ΣΤΗΝ ΓΙΟΓΚΑ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΟΦΕΙΛΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΚΤΗΣΟΥΝ ΔΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΙΣ ΙΔΙΕΣ ΑΚΡΙΒΩΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΣΤΟ ΧΑΟΣ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΔΑΣΚΑΛΟ. ΕΑΝ ΔΕΝ ΤΑΙΡΙΑΖΑΝ ΑΠΟΡΡΙΠΤΟΝΤΑΝ. ΟΦΕΙΛΑΝ ΝΑ ΤΑΥΤΙΣΟΥΝ ΤΟ ΕΓΩ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΓΚΟΥΡΟΥ. ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΔΕΝ ΕΓΙΝΑΝ ΠΟΤΕ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ. ΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΤΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΑΝ ΚΛΩΝΟΥΣ. ΑΣΧΕΤΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΠΑΙΖΟΥΝ ΜΕ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΧΟΥΝ ΗΔΗ ΧΩΡΙΣΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ. ΨΥΧΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΔΕΝ ΚΑΤΑΝΟΟΥΝ ΤΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ. Ο ΜΟΝΟΣ ΤΟΥΣ ΣΚΟΠΟΣ ΝΑ ΑΠΟΚΛΕΙΣΟΥΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΤΗΝ ΑΡΕΤΗ, ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ. ΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΤΕΣ ΕΙΝΑΙ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΩΣ ΠΟΝΗΡΟΙ.