John Meyendorff - Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (6)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 30 Οκτωβρίου 2023

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 

 Τζον Μάγιεντορφ 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση

ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ

Η πνευματική παράδοση των μοναχών της Ανατολής

- Η Προσευχή του Ιησού (συνέχεια)

Στην αρχή του ΣΤ΄ αιώνα, το ξακουστό μοναστήρι που ιδρύθηκε από τον Ιουστινιανό στο όρος Σινά έγινε το σπουδαιότερο κέντρο διάδοσης του ησυχασμού. Η μυστική ζωή του φωτός που ο Ωριγένης και ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης είχαν συνδέσει με τη βιβλική εικόνα του Μωυσή δημιουργεί έτσι σχολή στην ίδια τοποθεσία όπου ο Θεός είχε παραχωρήσει το Νόμο στο λαό του. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι η αψίδα της κύριας εκκλησίας του μοναστηριού της αγίας Αικατερίνης έχει διακοσμηθεί μ' ένα μωσαικό του ΣΤ΄ αιώνα που απεικονίζει τη Μεταμόρφωση: Η σιναιτική όραση του Μωυσή συνδέεται έτσι, μέσα στη σκέψη των θεμελιωτών του μοναστηριού, με τη θεοφάνεια του όρους Θαβώρ, στη διάρκεια της οποίας ο Μωυσής εμφανίζεται εξίσου μέσα στο θεϊκό φως του ενσαρκωμένου Λόγου. Μέχρι το ΙΔ΄ αιώνα, το «φως του μέλλοντος αιώνος», που εμφανίστηκε προκαταβολικά στο Σινά και φανερώθηκε εξ ολοκλήρου στο Θαβώρ, θα γίνει το αντικείμενο που θ' αναζητήσουν – στο εσωτερικό του είναι τους — οι ησυχαστές της χριστιανικής Ανατολής.

Το πιο αξιοπρόσεκτο όνομα, στους μεγάλους σιναίτες δασκάλους, είναι αναμφισβήτητα το όνομα του Ιωάννου, που ήταν ηγούμενος της μονής της αγίας Αικατερίνης γύρω στα 580-650 και δέχτηκε το επώνυμο του «Κλίμακος», εξαιτίας του έργου που τον έκανε διάσημο: «Η Κλίμακα του Παραδείσου». Η επίκληση του ονόματος του Ιησού κατέχει, όπως και στο Διάδοχο Φωτικής, το κέντρο λεπτολόγου συστήματος μοναχικού πνευματικού βίου, που μας δίνει η «Κλίμακα». Ξαναβρίσκουμε εδώ συχνά το νοοκρατικό λεξιλόγιο του Ευαγρίου, αλλά η αμεσότητα του κειμένου, ο ρόλος που αναγνωρίζεται ότι παίζει το ανθρώπινο σώμα στην ίδια την προσευχή, αποδεικνύουν τη βιβλική και χριστιανική έμπνευση του Ιωάννου. Ο σιναίτης ηγούμενος γνώριζε ήδη, όπως μπορούν ακόμη να μας αφήσουν να πιστεύουμε ορισμένες εκφράσεις, την άσκηση που συνίσταται στη σύνδεση της προσευχής του Ιησού με την αναπνοή και που θα υιοθετήσουν οι ησυχαστές του ΙΔ΄ αιώνα. Δεν είναι λοιπόν εκπληκτικό που ξαναβρίσκουμε πολυάριθμες αναφορές στον «Κλίμακος» από μεταγενέστερους συγγραφείς – Νικηφόρος ο Ησυχαστής, Γρηγόριος ο Σιναίτης, Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Η εξαιρετική αυθεντία του «Κλίμακος», οδήγησε την ίδια τη βυζαντινή Εκκλησία να εξυμνήσει τη μνήμη του Ιωάννου την Πέμπτη Κυριακή της Σαρακοστής, δίνοντάς του έτσι την πρώτη θέση ανάμεσα στους δασκάλους της πνευματικής ζωής και άσκησης. Στη Δύση ήταν γνωστό το κείμενο από το Μεσαίωνα. Μια γαλλική μετάφραση του Αrnauld d' Andilly αδελφού του Grand Arnauld, που δημοσιεύτηκε στο Παρίσι στα 1652, τον κατέστησε ακόμη πιο λαοφιλή.

Καμιά εκζήτηση λόγων στην προσευχή σου: πόσες φορές απλά και μονότονα ψελλίσματα παιδιών λύγισαν τον πατέρα τους! Μη ρίχνεσαι σε μακροσκελείς λόγους για να μη διασκορπισθεί το πνεύμα σου στην αναζήτηση των λέξεων. Μια μονάχα λέξη του Τελώνη συγκίνησε την ευσπλαχνία του Θεού. Μια μόνη λέξη γεμάτη πίστη έσωσε το Ληστή. Η πολυλογία στην προσευχή γεμίζει το πνεύμα εικόνες και το διασπά, ενώ συχνά μια μόνη λέξη (μονολογία) έχει για αποτέλεσμα να το φέρει σε περισυλλογή... (Βαθμίδα 28, La Petite Philocalie p. 119).

Ο ησυχαστής είναι αυτός που ελπίζει να περικλείσει τον Ασώματο σε σάρκινη κατοικία... Η περίπτωση του κοινοβιάτη δεν είναι ίδια με του αναχωρητή. Ο ερημίτης έχει ανάγκη από μεγάλη επαγρύπνηση κι από Πνεύμα απαλλαγμένο από ταραχή. Ο κοινοβιάτης έχει συχνά το στήριγμα ενός αδελφού, ο ερημίτης ενός αγγέλου... (Βαθμίδα 27, στο ίδιο βιβλίο, pp. 115-116).

Η παράγραφος αυτή, ιδιαίτερα αγαπητή στους ησυχαστές του ΙΔ΄ αιώνα, εξηγεί πολύ καλά την ουσία του ησυχασμού, τον ταυτίζει εδώ –δίκαια– με το «μοναχισμό». Η ετυμολογική έννοια του τελευταίου όρου («μόνος») δείχνει καλά την πρωταρχική της έννοια. Ο «μοναχός» είναι αυτός που ζει μόνος μαζί με το Θεό και αντιτίθεται έτσι στον κοινοβιάτη. Δεν έχει άλλη καταφυγή παρά την αναζήτηση του Θεού στο βάθος του είναι του και τον βρίσκει εκεί, πραγματικά, επειδή η χάρη του βαπτίσματος είναι παρούσα μέσα στην «καρδιά» του.

Ο ησυχαστής είναι αυτός που λέγει: «Στερεώθηκε η καρδιά μου» (Ψαλμός ΛΖ', 8). Ο ησυχαστής είναι αυτός που λέγει: «Εγώ κοιμάμαι, αλλά η καρδιά μου αγρυπνά». (Άσμα Ασμάτων Ε', 2). Κλείσε την πόρτα του κελιού σου στο σώμα σου, την πόρτα των χειλιών σου στα λόγια, την εσωτερική πόρτα στα πνεύματα.

Πιο πολύ αξίζει ένας υπάκουος φτωχός, από ένα παραδομένο στη ρέμβη ησυχαστή... Η μοναξιά (η ησυχία) είναι μια λατρεία και μια αδιάσπαστη υπηρεσία στο Θεό. Η θύμιση του Χριστού ας γίνει ένα με την αναπνοή σου: Τότε θα νιώσεις τη χρησιμότητα της μοναξιάς. (Βαθμίδα 27, στο ίδιο βιβλίο, pp. 116-117).

Η προσευχή του Ιησού βρίσκεται έτσι στο κέντρο όλης της ησυχαστικής πνευματικότητας. Το Ονομα του ενσαρκωμένου Λόγου συνδέεται με τις ουσιαστικές λειτουργίες της ύπαρξης: Είναι παρών μέσα στην «καρδιά», συνδέεται με την αναπνοή. Πρέπει να παρατηρήσουμε ωστόσο πως οι μεγάλοι ανατολικοί δάσκαλοι της «αδιάλειπτης προσευχής» ομόφωνα εφιστούν την προσοχή ενάντια σε κάθε σύγχυση ανάμεσα στη «θύμηση αυτή του Ιησού» και στις ενέργειες που θα μπορούσε να δημιουργήσει στην ψυχή του Χριστιανού η απλή φαντασία. Ποτέ η «θύμιση» αυτή δεν γίνεται μια «μελέτη» πάνω σε κείνο ή στο άλλο επεισόδιο της ζωής του Χριστού, ποτέ ο δόκιμος δεν προσκαλείται να δώσει μορφή σε μια εικόνα έξω από τον εαυτό του: Η μυστηριακή ζωή της 'Εκκλησίας δίνει πλήρη και υπαρξιακή πραγματικότητα στην παρουσία του Ιησού στα βάθη της ύπαρξής του, παρουσία που ο μοναχός καλείται να συνειδητοποιήσει, έξω από κάθε φανταστική εξάρτηση. Η φωτεινή όραση με την οποία θα μπορούσε να ωφεληθεί δεν θα 'ταν λοιπόν ένα σύμβολο, μήτε ενέργημα της φαντασίας, αλλά μια θεοφάνεια τόσο αληθινή όσο και η θεοφάνεια του όρους Θαβώρ, αφού θα φανερώνει το ίδιο το θεοποιημένο σώμα του Χριστού. 

Να γιατί η πνευματική ζωή των μοναχών της ερήμου, συνδέεται τόσο στενά με τη θεολογία της θέωσης, που βρίσκουμε τόσο συχνά στους Έλληνες Πατέρες.

ΕΙΝΑΙ ΦΑΝΕΡΟ, ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΝΗΠΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ, ΟΤΙ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΣΧΕΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΕΥΧΗΣ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ. ΔΙΟΤΙ Η ΕΥΧΗ ΑΥΤΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΧΕΙ ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ ΛΟΓΩ ΤΗΣ ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΝΟΥ ΚΑΙ ΔΕΝ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΕΙ Ο ΠΡΟΣΕΥΧΟΜΕΝΟΣ, ΜΟΝΟ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΑ, ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΤΟΝ ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ, ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΝΕΤΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΥΑΓΡΙΟΥ. ΑΥΤΟ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ ΕΞΑΛΛΟΥ ΚΑΙ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΕΟΛΟΓΟΥΝΤΩΝ ΜΕ ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΟΥΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΣΥΜΠΛΗΡΩΝΕΙ ΤΟ ΚΕΝΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΠΕΠΤΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΓΩ. Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΡΠΟΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ Ή ΤΙΠΟΤΑ.

Η ΝΟΗΣΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΤΕΣΙΟΥ ΧΩΡΙΣΕ ΤΗΝ ΝΟΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΜΕΡΙΚΟΙ ΚΑΛΟΘΕΛΗΤΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΗΣΟΥΝ ΤΟ ΣΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΛΑΝΕΜΕΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΥΠΑΡΞΙΣΜΟΥ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΜΕ ΤΟΥΣ ΡΩΣΟΥΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ, ΤΟΝ ΑΓΑΘΟ ΜΑΘΗΤΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑ, ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΘΗΚΕ ΜΕ ΤΗΝ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ(ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ) ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΚΗ, ΙΣΤΟΡΙΚΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΟΥΡΙΔΗ  ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ Η ΟΠΟΙΑ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΤΗΝ ΚΑΡΙΕΡΑ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΓΙΑ ΝΑ ΦΤΑΣΕΙ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ.