John Meyendorff - Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (7)

Συνέχεια από: Πέμπτη 2 Νοεμβρίου 2023

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 

 Τζον Μάγιεντορφ 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση

ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ

- Η διδασκαλία της θέωσης: Γρηγόριος Νύσσης και Μάξιμος ο Ομολογητής 

Ο Γρηγόριος Νύσσης και ο Μάξιμος ο Ομολογητής ανήκουν κι οι δυό στη μεγάλη γραμμή των μυστικών χριστιανών που πέτυχαν να εκφράσουν τα θεμελιώδη δεδομένα της πνευματικής χριστιανικής ζωής στο πλαίσιο μιας νεοπλατωνικής φιλοσοφίας;;;. Αναφέρουμε εδώ τα δύο μεγάλα αυτά ονόματα όχι γιατί ήταν οι μόνοι, στη Χριστιανική Ανατολή, που μίλησαν για τη θεοποίηση, αλλά επειδή η προσωπικότητά τους, που βρέθηκε στο σταυροδρόμι της πνευματικής ζωής και της καθαρής θεωρίας, άσκησε πάνω στη μεταγενέστερη βυζαντινή σκέψη αποφασιστική επιρροή. Και οι δυό αγωνιστήκανε στο χώρο της θεολογίας με το πρόβλημα που είχαν να λύσουν ο Διάδοχος Φωτικής και ο Ιωάννης ο Κλίμακος στην περιοχή της πνευματικής ζωής: να εκφράσουν σε νεοπλατωνική γλώσσα, παγκόσμια παραδεκτή στην εποχή τους, το χριστιανικό Μυστήριο της Ενσάρκωσης και της Σωτηρίας διά του Ιησού Χριστού. 

«Και γω τους έδωσα τη δόξα που μου έδωσες, για να είναι ένα, όπως εμείς είμαστε ένα. Εγώ βρίσκομαι μέσα τους και συ βρίσκεσαι μέσα μου, για να γίνουν τέλειοι και να γίνουν ένα...» (Ιωάν. ιζ', 22-23). Οι Έλληνες Πατέρες εκφράζουν τη διδασκαλία αυτή της Καινής Διαθήκης, για την ένωση με το Θεό, ένωση που είναι ικανή μονάχα αυτή να ελευθερώσει τους ανθρώπους από το θάνατο και την αμαρτία κι αποτελεί ουσιαστικά, λοιπόν, το έργο που πραγματοποιήθηκε από το Χριστό, με το νόημα «θέωση». Ο Γρηγόριος Νύσσης, όπως όλοι οι πνευματικοί συγγραφείς, αφοσιώθηκε στην ανάπτυξη αυτής της ίδιας έννοιας.

Η χάρη της θεοποίησης που προσφέρθηκε ως δυνατότητα στο Βάπτισμα, για να γίνει ελεύθερα και προοδευτικά παραδεκτή στη διάρκεια όλης της ζωής, μας οδηγεί στην όραση του Θεού και στην ένωση. Ο Φίλωνας είχε ήδη βρει στο Μωυσή το μυστικό τύπο: Ο Ωριγένης και, στη συνέχεια του, ο Γρηγόριος Νύσσης υιοθετούνε κι αυτοί την εύκολη μέθοδο, επειδή είναι βιβλική, να περιγράφουν την πνευματική ανάβαση του χριστιανού παρομοιάζοντάς την με την άνοδο του Μωυσή πάνω στο Σινά. Θέτουν έτσι τα βασικά στοιχεία της χριστιανικής διδασκαλίας για τη γνώση του Θεού: Το μυστήριο του γνόφου όπου βρίσκεται ο Θεός και όπου ο Μωυσής έγινε δεκτός για να Τον δεί γίνεται έτσι μια εικόνα του Ακατάληπτου που αποκαλύπτεται στον άνθρωπο.

Τι σημαίνουν η είσοδος του Μωυσή στο γνόφο και η όραση που είχε μέσα σ' αυτόν του Θεού;... Όσο περισσότερο το Πνεύμα, στην πρόοδο του, κατορθώνει, ολοένα μεγαλύτερο και τελειότερο επίτευγμα στην κατανόηση της γνώσης των πραγματικοτήτων αυτών και προσεγγίζει περισσότερο τη θεωρία του Θεού, τόσο περισσότερο βλέπει πως η θεία φύση είναι αόρατη. Αφήνοντας πίσω όλα τα φαινόμενα, όχι μόνο αυτά που διακρίνουν οι αισθήσεις, αλλά κι αυτά που νομίζει πως βλέπει ο νούς, προχωρεί πάντα βαθύτερα, ώσπου διεισδύει, με τον αγώνα του πνεύματος, ως το Αόρατο και το Ακατάληπτο και εκεί βλέπει το Θεό. Η αληθινή γνώση και η αληθινή δραση οδηγούν εκείνον που ζητάει πραγματικά, να δεί ότι ο Θεός είναι αόρατος, αποχωρισμένος απ' όλα με την ακαταληψία Του σαν να βρίσκεται τυλιγμένος σε γνόφο. Γι' αυτό ο Ιωάννης, ο μυστικός που είχε διεισδύσει μέσα στο φωτεινό αυτό σκοτάδι, λέγει πως «κανένας δεν είδε ποτέ το Θεό» (Ιωάν. ι΄, 18), προσδιορίζοντας με την άρνηση αυτή πως η γνώση της θείας ουσίας είναι ακατάληπτη όχι μόνο σ' ανθρώπους, αλλά σε κάθε νοερή φύση. Όταν ο Μωυσής λοιπόν, προχώρησε μέσα στη γνώση, δήλωσε πως βλέπει το Θεό μέσα στο γνόφο, δηλαδή πως γνώρισε ότι η θεότητα είναι κατ' ουσία ο,τι υπερβαίνει κάθε γνώση και ό,τι διαφεύγει την κατάληψη του πνεύματος. Ο Μωυσής εισήλθε στο γνόφο όπου βρίσκεται ο Θεός, λέει η Ιστορία. Ποιος Θεός; «Αυτός που σκοτάδι κάνει την κατα φυγή του», όπως λέγει ο Δαβίδ (Ψαλμ. ΙΖ', 12). (Γρηγορίου Νύσσης, Ο βίος του Μωυσή, ΙΙ, 163-164, ed. J. Danielou, Sources chrétiennes Ι bis, Editions du Cerf, Paris, 1955, pp. 81-82).

Ο Γρηγόριος Νύσσης θέτει έτσι σ' όλο του το πλάτος το δογματικό πρόβλημα της γνώσης του Θεού. Πρόκειται για Ένα παράδοξο, για μια αντινομία που εκφράζει η εικόνα του «φωτεινού γνόφου». Ο Ακατάληπτος γίνεται γνωστός παραμένοντας ακατανόητος, και η ακαταληψία του γίνεται βαθύτερη γι' αυτόν που Τον βλέπει. Ο Γρηγόριος ανατρέχει, για να εκφράσει το πρωταρχικό αυτό γεγονός της χριστιανικής θρησκευτικής εμπειρίας, σε νεοπλατωνικούς όρους. Η πραγματικότητα όμως που προσδιορίζουν οι όροι αυτοί είναι η πραγματικότητα του Αγίου του Ισραήλ: Όταν ο άνθρωπος στην πνευματική του ανοδο, βρίσκεται ξαφνικά ενώπιος ενωπίω μαζί Του, συναισθάνεται με πιο συντριπτικό ακόμη τρόπο την υπερβατικότητά Του. Αλλά ο Θεός είναι Ωστόσο ένας Θεός που ζει και επικοινωνεί με τον άνθρωπο. Ο Γρηγόριος Νύσσης καθορίζει ήδη τη διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και στις «ενέργειές» Της, για να εκφράσει την επικοινωνία αυτή. Οι «ενέργειες» αυτές είναι πραγματικές εκδηλώσεις, που καθιστούν προσιτή τη θεϊκή ζωή, χωρίς ν' αφαιρούν από το Θεό την ακαταληψία Του.

Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως ο όρος «θεότητα» εφαρμόζεται όταν μιλάμε κυρίως για τη θεϊκή φύση... Αλλά εμείς, ακολουθούμε τις ενδείξεις της Αγίας Γραφής και γνωρίζουμε πως η φύση αυτή είναι ανέκφραστη και χωρίς όνομα. Λέμε, πως κάθε (θεϊκό) όνομα, που επινοήθηκε από τους ανθρώπους η μεταφέρεται από την Αγία Γραφή, εξηγεί μονάχα τις έννοιες τις σχετικές με τη φύση, ενώ η έννοια της ίδιας της φύσης δεν γίνεται κατανοητή με το όνομα... Αφού δεχόμαστε, λοιπόν, τις διάφορες ενέργειες της υπερβατικής Δύναμης, αποδίδουμε ονόματα σε κάθε μια από τις ενέργειες αυτές που γίνονται γνωστές, σε μας... (Προς Αβλάβιο, Ελληνική Πατρολογία, τόμος 45, στήλη 121).

Η διαβεβαίωση αυτή για την ουσιαστική υπερβατικότητα του Θεού είναι η προσφορά των θεολόγων που διορθώνει την πνευματικότητα των Πατέρων της ερήμου. Ναι, η «καθαρή προσευχή» δίνει γνώση του Θεού. Ναι, ο Ιησούς βρισκεται ενδόμυχα παρών μέσα στην καρδιά του Χριστιανού.

Η παρουσία όμως αυτή δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο, από μια ελεύθερη ενέργεια του Θεού που μένει ανέγγιχτος στην ουσία Του, μια χάρη του κατά την ουσία υπερβατικού Θεού.

ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΚΑΙ ΜΟΙΡΑΙΩΣ ΑΠΟΥΣΙΑΖΕΙ ΠΛΗΡΩΣ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΔΙΔΑΣΚΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΠΑΛΑΜΑ.