"Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για να υμνεί, να σέβεται και να υπηρετεί τον Θεό, τον Κύριό μας,
και έτσι να επιτύχει τη σωτηρία,
οι άλλες πραγματικότητες αυτού του κόσμου δημιουργήθηκαν
για τον άνθρωπο και για να τον βοηθήσουν να επιτύχει τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε.
Από αυτό προκύπτει ότι ο άνθρωπος πρέπει να τις χρησιμοποιεί
στο βαθμό που τον βοηθούν για τον σκοπό του,
και πρέπει να απομακρύνεται από αυτές όσο τον εμποδίζουν".
(Άγιος Ιγνάτιος του Λογιόλα - Πνευματικές ασκήσεις)
1. Εισαγωγή: ένα "φιλοσοφικό και θεολογικό όραμα για τον άνθρωπο και τη δημιουργία" με πανθεϊστικό και εξελικτικό πρόσημο
Ανάμεσα στις δυσμενείς αντιδράσεις για την πρόσφατη εγκύκλιο Laudato si' του Πάπα Φραγκίσκου, υπάρχει μια πτυχή που έχει εξεταστεί ελάχιστα στις αντιμοντερνιστικές δημοσιεύσεις: το νεφελώδες "φιλοσοφικό και θεολογικό όραμα του ανθρώπου και της δημιουργίας" (αρ. 130).
Και όμως, αυτή η νέα Ανθρωπολογία και αυτή η νέα Κοσμολογία, με πανθεϊστικό (1) και εξελικτικό χαρακτήρα, είναι απαράδεκτες υπό το πρίσμα της Καθολικής Θεολογίας και της υγιούς Φιλοσοφίας.
Πράγματι, η απόλυτη υπερβατικότητα του Θεού δεν επιβεβαιώνεται με σαφήνεια [μόνο μερικές περιστασιακές αναφορές, όπως στο αρ. 79 (2)]. Ούτε η διάκριση μεταξύ πλάσματος και Δημιουργού και η μεταφυσική έννοια της δημιουργίας ex nihilo, με ελεύθερη πράξη του Θεού, επιβεβαιώνονται με σαφήνεια.
Οι σημειώσεις αυτές γράφονται με όλο το σεβασμό προς τον Ύπατο Ποντίφικα, αλλά υπό τις παρούσες συνθήκες η αλήθεια πρέπει να διατυπωθεί πλήρως, για να τιμηθεί η Αγία Μητέρα Εκκλησία και να διατηρηθεί η ακεραιότητα του ορθού δόγματος.
Χωρίς να υποτιμούμε τις κριτικές που έχουν ήδη ασκηθεί σχετικά με τις οικονομικές, κοινωνικές ή επιστημονικές πτυχές του εγγράφου - οι οποίες είναι γενικά βάσιμες -, μας φαίνεται ότι οι πτυχές αυτές είναι λιγότερο βαθιές και σοβαρές από αυτή τη νέα αντίληψη για τον άνθρωπο και το σύμπαν.
Μια πιο εμπεριστατωμένη μελέτη των μεταφυσικών αρχών που εμπνέουν την εγκύκλιο Laudato si' θα συνεπαγόταν μια λεπτομερή εξέταση κάθε θέσης που υποστηρίζεται σε αυτήν, σύμφωνα με τους καλούς κανόνες της παραδοσιακής καθολικής απολογητικής. Ωστόσο, αυτό δεν μας φαίνεται απαραίτητο σε αυτές τις σύντομες σημειώσεις, οι οποίες έχουν πάνω απ' όλα χαρακτήρα δημόσιας καταγγελίας και προειδοποίησης προς τους πιστούς. Δεν σκοπεύουμε να παρουσιάσουμε μια εξαντλητική ανάλυση της Εγκυκλίου, και σε αυτές τις σκέψεις θα περιοριστούμε στη φιλοσοφική και θεολογική θεώρηση που αναφέραμε παραπάνω, υπογραμμίζοντας μερικά σημεία που μιλούν από μόνα τους στον καλά μορφωμένο Καθολικό, στον οποίο απευθυνόμαστε.
2. Ένας πανθεϊστικός και εξελικτικός μυστικισμός εμπνευσμένος από τον Teilhard de Chardin
Στην εγκύκλιο Laudato si', ο Πάπας Φραγκίσκος θέτει ως στόχο να παρουσιάσει ένα "φιλοσοφικό και θεολογικό όραμα για τον άνθρωπο και τη δημιουργία" (αρ. 130). Ξεκινώντας από μια τέτοια αντίληψη για τον άνθρωπο και το σύμπαν, ξεδιπλώνει, όχι με συστηματική αλλά με εμφανή μορφή, μια νέα Θεολογία, μια νέα Ηθική, μια νέα Λειτουργία, μια νέα αντίληψη για τα Μυστήρια και την προσευχή, μια νέα πνευματικότητα και τέλος μια νέα Μαριολογία. Με βάση αυτές τις αντιλήψεις, προσφέρει επίσης λύσεις που καταλήγουν να προτείνουν μια διεθνή αρχή πάνω από τις εθνικές κυβερνήσεις (βλ. αριθ. 175).
Αυτό το φιλοσοφικό και θεολογικό όραμα κινείται στην κατεύθυνση του πανθεϊστικού και εξελικτικού μυστικισμού του πατέρα Pierre Teilhard de Chardin SJ, που αναφέρεται προσωπικά στο έγγραφο (αρ. 83). Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
- "Ο στόχος του ταξιδιού του σύμπαντος βρίσκεται στην πληρότητα του Θεού, η οποία έχει ήδη επιτευχθεί από τον αναστημένο Χριστό, το σημείο αναφοράς της παγκόσμιας ωριμότητας/ολοκλήρωσης" (αρ. 83).
Αυτή η δήλωση, με μια εμμανετίστικη και εξελικτική χροιά, μοιάζει πολύ με την ιδέα του Teilhard για το "Σημείο Ωμέγα", το σημείο ενοποίησης της εξέλιξης όλων των δημιουργημένων όντων, που ταυτίζεται με τον Χριστό. Για να μην αφήσει καμία αμφιβολία ως προς την έμπνευση του Theilhard, η Εγκύκλιος, στην υποσημείωση, παραπέμπει τον αναγνώστη στο έργο του Ιησουίτη:
- "Η συμβολή του Fr. Teilhard de Chardin τοποθετείται σε αυτή την προοπτική" (αριθ. 83, υποσημείωση 53).
Και στην πραγματικότητα είναι οι αντιλήψεις του Teilhard που μας δίνουν το κλειδί για την ανάγνωση του εγγράφου και την κατανόηση του νεφελώδους "φιλοσοφικού και θεολογικού οράματος για τον άνθρωπο και τη δημιουργία" που προτείνει η Εγκύκλιος, καθώς και όλων των συνεπειών του (βλ. Παράρτημα Ι).
Αξίζει να θυμηθούμε ότι τα έργα του Teilhard de Chardin αποτέλεσαν αντικείμενο μιας Monitum (προειδοποίησης) από το Ιερό Γραφείο, με ημερομηνία 30 Ιουνίου 1962, το οποίο ανέφερε ότι τα γραπτά του βρίθουν από ασάφειες και "περιέχουν ακόμη και σοβαρά σφάλματα που προσβάλλουν το Καθολικό δόγμα" (3).
3. Σκοτεινή τριαδική αντίληψη
Ο παράξενος μυστικισμός της Εγκυκλίου αντανακλάται στην ίδια τη σχέση μεταξύ της Τριάδας και της Δημιουργίας:
- "Ο Πατέρας είναι η απόλυτη πηγή των πάντων, το αγαπητικό και επικοινωνιακό θεμέλιο όλων όσων υπάρχουν. Ο Υιός, που τον αντανακλά και μέσω του οποίου δημιουργήθηκαν όλα τα πράγματα, ενώθηκε με αυτή τη γη όταν πήρε μορφή στη μήτρα της Μαρίας. Το Πνεύμα, ο άπειρος δεσμός της αγάπης, είναι στενά παρόν στην καρδιά του σύμπαντος, ζωογονεί και γεννά νέα μονοπάτια". (n° 283).
- "Ένα Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας έγινε μέρος του κτιστού σύμπαντος, μοιραζόμενο το πεπρωμένο του μέχρι τον σταυρό. Από την αρχή του κόσμου, αλλά με ιδιαίτερο τρόπο από την ενσάρκωση και μετά, το μυστήριο του Χριστού λειτουργεί με κρυφό τρόπο στο σύνολο της φυσικής πραγματικότητας, χωρίς να θίγει την αυτονομία της". (n° 99)
- "Για τη χριστιανική εμπειρία, όλα τα δημιουργήματα του υλικού σύμπαντος βρίσκουν το πραγματικό τους νόημα στον ενσαρκωμένο Λόγο, επειδή ο Υιός του Θεού ενσωμάτωσε στο πρόσωπό του μέρος του υλικού σύμπαντος, όπου εισήγαγε έναν σπόρο οριστικής μεταμόρφωσης" (αρ. 235)
- "Ο Χριστός πήρε αυτόν τον υλικό κόσμο μέσα του και τώρα, αναστημένος, κατοικεί στο εσωτερικό κάθε όντος, περιβάλλοντάς το με τη στοργή του και διαπερνώντας το με το φως του" (αρ. 221).
- "Το σύμπαν αναπτύσσεται μέσα στον Θεό, ο οποίος τα γεμίζει όλα" (αρ. 233).
4. Τα Μυστήρια: Θεοποιημένη Ύλη
Στην Εγκύκλιο, αυτές οι αντιλήψεις που φαίνεται να θεοποιούν το υλικό σύμπαν, σαν να "υπερφυσικοποιούν" την ύλη, αντικατοπτρίζονται σε μια νέα Θεολογία των Μυστηρίων και σε μια νέα Λειτουργία:
- "Τα Μυστήρια είναι ένας προνομιακός τρόπος με τον οποίο η φύση αναλαμβάνεται από τον Θεό και μετασχηματίζεται σε μεσολάβηση υπερφυσικής ζωής. Μέσω της λατρείας καλούμαστε να αγκαλιάσουμε τον κόσμο σε ένα διαφορετικό επίπεδο". (n° 235)
- Η Θεία Ευχαριστία (Σώμα, Αίμα, Ψυχή και Θεότητα του Χριστού) αναφέρεται από την Εγκύκλιο ως "θραύσμα ύλης":
- "Στην Ευχαριστία, η δημιουργία βρίσκει τη μεγαλύτερη ανύψωσή της. Η χάρη, η οποία τείνει να εκδηλώνεται με έναν ευαίσθητο τρόπο, φτάνει σε μια θαυμαστή έκφραση όταν ο ίδιος ο Θεός, που έγινε άνθρωπος, έρχεται να φαγωθεί από το πλάσμα του. Ο Κύριος, στην κορύφωση του μυστηρίου της Ενσάρκωσης, θέλησε να φτάσει στην οικειότητά μας μέσω ενός θραύσματος της ύλης". (n° 236).
Και πάλι, η Ευχαριστία παρουσιάζεται ως μια "πράξη κοσμικής αγάπης" που περιβάλλει ολόκληρο το Σύμπαν:
- "Στη Θεία Ευχαριστία η πληρότητα έχει ήδη πραγματωθεί, και είναι το ζωτικό κέντρο του σύμπαντος, το κέντρο που ξεχειλίζει από αγάπη και ανεξάντλητη ζωή. Ενωμένο με τον ενσαρκωμένο Υιό, που είναι παρών στην Ευχαριστία, ολόκληρο το σύμπαν ευχαριστεί τον Θεό. Πράγματι, η Ευχαριστία είναι από μόνη της μια πράξη κοσμικής αγάπης" (αριθ. 236).
Με όρους του Teilhard de Chardin, το Σύμπαν, αφού προήλθε από τον Θεό, θα επιστρέψει στον Θεό με την προοδευτική ενοποίηση όλων των υλικών όντων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου. Με αυτόν τον τρόπο, ολόκληρο το αρχέγονο θα ανασυγκροτηθεί στο σύνολό του. Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, όχι μόνο ο Θεός δημιουργεί το Σύμπαν, αλλά και το Σύμπαν αναδημιουργεί τον Θεό.
Παραθέτοντας τον σχισματικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο της Κωνσταντινούπολης, η Εγκύκλιος αναφέρει:
- «Εμείς οι Χριστιανοί, εξάλλου, καλούμαστε να "δεχτούμε τον κόσμο ως μυστήριο κοινωνίας … Είναι η ταπεινή μας πεποίθηση ότι το θείο και το ανθρώπινο συναντώνται στην παραμικρή λεπτομέρεια του απρόσκοπτου ενδύματος της δημιουργίας του Θεού, έστω και στον τελευταίο κόκκο σκόνης στον πλανήτη μας"» (αρ. 9).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Πανθεϊσμός: όπως υποδηλώνει το όνομά του, είναι η διδασκαλία σύμφωνα με την οποία τα πάντα είναι Θεός. Διαφέρουν μόνο οι δογματικές κατασκευές των διαφόρων πανθεϊστικών ρευμάτων.
2. Ακολουθούμε το κείμενο και την αρίθμηση των παραγράφων της εγκυκλίου του Αγίου Πατέρα Φραγκίσκου Laudato si' για τη φροντίδα του κοινού μας περιβάλλοντος, με ημερομηνία 24 Μαΐου 2015, εορτή της Πεντηκοστής, όπως δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο της Αγίας Έδρας. Επιπλέον, παραπέμπουμε στα κείμενα που δημοσιεύθηκαν στη Βραζιλία από τις εκδόσεις Editoras Paulinas και Loyola, Σάο Πάολο, 2015. Οι παραπομπές στα κείμενα της Εγκυκλίου γίνονται αποκλειστικά με την ένδειξη των παραγράφων, για παράδειγμα: (αρ. 239).
3. Apud A.M. y C.C., Teilhard de Chardin, Pierre - Opera omnia. Διαθέσιμο στο http://www.opuslibros.org/Index_libros/Recensiones_1/teilhard_obr.htm
Παράρτημα Ι
Teilhard, τι λες για τον εαυτό σου;
Ο ρητός πανθεϊσμός του Teilhard de Chardin
Ας θυμηθούμε εν συντομία τη σκέψη του Teilhard de Chardin σε ό,τι πιο ουσιώδες περιέχει, αναδεικνύοντας αυτό που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, βρίσκεται πίσω από το κείμενο της εγκυκλίου Laudato si'.
1. Teilhard: "Είμαι ουσιαστικά πανθεϊστής κατά τη σκέψη και το ταμπεραμέντο μου".
Ο ίδιος ο Teilhard επιβεβαιώνει τον πανθεϊσμό του σε διάφορα κείμενα. Μεταξύ αυτών, στην επιστολή του της 14.1.1954:
- "Δεν παραδέχομαι την "αντιπανθεϊστική" θέση που μου αποδίδεται. Είμαι, αντίθετα, ουσιαστικά πανθεϊστής εκ σκέψεως και ιδιοσυγκρασίας: πέρασα όλη μου τη ζωή φωνάζοντας ότι υπάρχει ένας αληθινός "πανθεϊσμός της ένωσης" (Deus omnia in omnibus) (ένας παγχριστιανικός, είπε ο Blondel) ενάντια στον ψευδοπανθεϊσμό της (ανατολίτικης) διάλυσης, Deus omnia. Και σε αυτό το θέμα δεν έχω καμία συμπάθεια για τον βιβλικό Δημιουργισμό (εκτός αν αποτελεί το θεμέλιο της δυνατότητας της Ένωσης). Αντιθέτως, είμαι της γνώμης ότι η βιβλική δημιουργία είναι πολύ παιδαριώδης και ανθρωπομορφική" (α).
Όπως έλεγαν οι Έλληνες και όπως επαναλαμβάνει ο Άγιος Παύλος, τα πάντα είναι μέσα στα πάντα (τὰ πάντα ἐν πᾶσιν). Η έκφραση είναι επικίνδυνη, διότι, αν παρεξηγηθεί, θα οδηγήσει στον πανθεϊσμό. Το πραγματικό της νόημα είναι ότι ο Θεός είναι η αποτελεσματική αιτία όλων των πλασμάτων (επειδή τα δημιούργησε και τα διατηρεί στην ύπαρξη) και αυτών είναι επίσης η υποδειγματική και τελική αιτία. Τα κτιστά όντα είναι αληθινά όντα, αφού έχουν αληθινή ουσία, αληθινές ιδιότητες κ.λπ. Όμως η ύπαρξη, η ουσία, οι ιδιότητες κ.λπ. των κτιστών όντων διαφέρουν τόσο πολύ από εκείνες του Θεού, ώστε μόνο κατ' αναλογία οι όροι αυτοί ισχύουν για τον Θεό και τα κτίσματα. Αυτή η αναλογία είναι που σηματοδοτεί την απόρριψη κάθε πανθεϊσμού στην Καθολική διδασκαλία, ενώ ταυτόχρονα εξηγεί την αληθινή σημασία της αρχής omnia in omnibus.
Σε μια άλλη επιστολή, με ημερομηνία 2.01.1951, ο Teilhard προτείνει
- "Μια ανώτερη και συνθετική μορφή "μυστικισμού", στην οποία η δύναμη και η σαγήνη του ανατολικού πανθεϊσμού συγκλίνουν σε μια κορύφωση!" (β)
Εξηγεί τον σκοπό του:
- "Αυτό που σκοπεύω να κάνω είναι να μειώσω την απόσταση μεταξύ πανθεϊσμού και χριστιανισμού, δείχνοντας αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί η χριστιανική ψυχή του πανθεϊσμού ή η πανθεϊστική πτυχή του χριστιανισμού" (γ).
Παραφράζοντας τον Τερτυλλιανό, ο οποίος είπε ότι η ανθρώπινη ψυχή είναι από τη φύση της χριστιανική, ο Teilhard de Chardin δηλώνει ότι είναι από τη φύση της πανθεϊστική:
- "Η τάση προς τον πανθεϊσμό είναι τόσο καθολική και τόσο επίμονη που πρέπει να υπάρχει και σε αυτήν μια ψυχή (μια φυσικά χριστιανική ψυχή), μια αλήθεια που καλεί σε βάπτιση" (δ).
Ισχυρίζεται ότι δημιουργεί μια νέα χριστιανο-πανθεϊστική «πνευματικότητα»:
- "Σε σχέση με το 'Ευαγγέλιό' μου ... με τις δυνατότητες και τις τάσεις μου ... [πρέπει] να βοηθήσω στη δημιουργία μιας πνευματικής ατμόσφαιρας ... Αυτή, προφανώς, είναι μια ουσιαστικά χριστιανική στάση, αλλά εμπλουτισμένη με τη συμβολή της καλύτερης και λεπτότερης ουσίας όσων κρύβονται μέσα στους διάφορους πανθεϊσμούς" (ε).
Στην επιστολή του προς τη φίλη του Lucille Swan, επιβεβαιώνει και πάλι τον πανθεϊσμό του:
- "Είμαι πρωτίστως και ουσιαστικά ένας γεννημένος πανθεϊστής!" (στ).
2. Χριστός: "το απόλυτο κέντρο μέσω του οποίου κινείται όλη η εξέλιξη".
Ο J. L. Illanes Maestre, καθηγητής Δογματικής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ναβάρα στην Ισπανία, σε ένα άρθρο του για τον Teilhard de Chardin, αφού περιγράφει τον εξελικτισμό του Ιησουίτη και μιλάει για το "σημείο Ωμέγα", συνοψίζει:
- "Αφού λοιπόν διατύπωσε την ύπαρξη του Θεού ως κοσμικής αρχής σύγκλισης, ο Teilhard καταλήγει εκθέτοντας το σύστημά του για την επικάλυψη του σημείου Ωμέγα της εξέλιξης στον Χριστό της Πίστης. Ο Χριστός παρουσιάζεται έτσι από τον Teilhard ως ο Θεός που βυθίζεται στα πράγματα και εισέρχεται στον συνολικό ψυχισμό της γης και με αυτόν τον τρόπο γίνεται το απόλυτο κέντρο της παγκόσμιας επανένωσης προς το οποίο κινείται όλη η εξέλιξη" (ζ).
Αυτό θα ήταν ένας πανψυχισμός στον οποίο το πνεύμα βυθίζεται στην ύλη, από την οποία απελευθερώνεται σταδιακά με την εξελικτική διαδικασία που θέτει σε κίνηση ο Χριστός.
Σημειώσεις του Παραρτήματος Ι
(α) Apud A. M. and C. C., Teilhard de Chardin, Pierre - Opera omnia. Διαθέσιμο στη διεύθυνση http://www.opuslibros.org/Index_libros/Recensiones_1/teilhard_obr.htm
ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ.
(β) Επιστολή από το Παρίσι, 2.01.1951, στο Γράμματα σε δύο φίλους, https://archive.org/stream/LettersToTwoFriends/Letters_To_TwoFriends_djvu.txt
(γ) Χριστιανισμός και εξέλιξη, σ. 56, https://archive.org/stream/ChristianityAndEvolution/Christianity_and_Evolution_ djvu.txt
(δ) The Hearth of the Matter, σ. 207, στο https://archive.org/stream/HeartOfMatter/Heart_of_Matter_djvu.txt
(ε) idem, ό.π.
(στ) https://archive.org/stream/TheLettersOfTeilhardDeChardinAndLucilleSwan/Letters_to_Lucile_Swan_djvu.txt
(ζ) J. L. Illanes Maestre, Teilhard de Chardin, Pierre, στο Gran Enciclopedia Rialp, εκδ. Rialp, Μαδρίτη, 1975, τόμος 22, σ. 138.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου