ΚΑΙ ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
HEIMSOETH HEINZ
Ο Heinz Heimsoeth (1886-1975) σπούδασε φιλοσοφία στο Βερολίνο με τους Βίλχελμ Ντίλταϋ και Έρνστ Κασσίρερ, στο Μαρβούργο με τους Χέρμαν Κοέν καί Πάουλ Νάτορπ και στο Παρίσι με τον Ανρί Μπερξόν. Δίδαξε στα πανεπιστήμια του Μαρβούργου, της Καινιξβέργης και της Κολωνίας. Η ιστορικοφιλοσοφική του εργασία αποτελεί επιφανές δείγμα της παράδοσης της Problemgeschichte. Σημαντικότερα έργα του: “Metaphysik der Neuzeit” (1929)· “Metaphysische Voraussetzungen und Antriebe in Nietzsches “Immoralismus”” (1955)· “Transzendentale Dialektik: Ein Kommentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft”, 4 τόμοι (1966-1971). Στα ελληνικά κυκλοφορεί το “Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας” (3 τόμοι, μτφ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, ΜΙΕΤ 1980) που συνέγραψε με τον Β. Βίντελμπαντ.
Παρουσίαση
Πρωτοδημοσιευμένο το 1922 και οργανωμένο πάνω στη βάση έξι μεγάλων θεματικών ενοτήτων, το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα σχεδόν εξαντλητικό πανόραμα όλων όσα μπόρεσε να πει και να στοχαστεί η Δύση αναφορικά με τον Θεό, τον κόσμο και τον άνθρωπο, από την Αρχαιότητα ως τους Νεότερους Χρόνους ή, ακριβέστερα, από το τέλος της Αρχαιότητας ως τις απαρχές των Νεότερων Χρόνων.
Θα μπορούσε κανείς να αρκεστεί στο να θαυμάζει τη γνώση πού επιδαψιλεύει ο συγγραφέας, την τόσο εντυπωσιακή σε όγκο και αυτοπεποίθηση την πυκνότητα και την κομψότητα της γραφής του, καθώς ανασυγκροτεί τα διάφορα επιχειρήματα της ατέρμονης εκείνης διαμάχης στην οποία συνίσταται ο διάλογος μεταξύ των φιλοσόφων - βοηθούμενος βέβαια σε αυτό από την ηθελημένη αποφυγή κάθε είδους υποσημειώσεων και παραπομπών.
Το πράγμα όμως δεν σταματά εδώ. Ακόμη κι ο λιγότερο εξειδικευμένος αναγνώστης θα αντιληφθεί γρήγορα ότι τούτο το βιβλίο -βιβλίο δίχως προηγούμενο και δίχως όμοιό του- αποτελεί μια πρόκληση απέναντι στους επαγγελματίες ιστορικούς της φιλοσοφίας. Διότι αυτό πού θέτει υπό αμφισβήτηση δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κυρίαρχη αντίληψη αναφορικά με τις λεγόμενες "τομές" ή "επαναστάσεις" που υποτίθεται πως καθόρισαν την Ιστορία της φιλοσοφίας. [Από τον πρόλογο του Πιέρ Ομπένκ]
Ο στόχος του Χάιντς Χάιμζετ στα "Έξι μεγάλα ερωτήματα της δυτικής μεταφυσικής" είναι ρηξικέλευθος και συνάμα θεμελιακός: να οργανώσει το σύνολο του φιλοσοφικού προβληματισμού της δυτικής σκέψης, από την ελληνική αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή, σε έξι κεντρικές θεματικές ενότητες, αναδεικνύοντας τα μείζονα ερωτήματα που κινούν τον προβληματισμό αυτό, και φέρνοντας στο φως, μέσα από μια πανοραμική προοπτική, τόσο τους προβεβλημένους όσο και τους λίγο ή πολύ αφανείς μαιάνδρους που σχημάτισε στην μακραίωνη πορεία του ο ευρωπαϊκός στοχασμός. "Τα έξι μεγάλα ερωτήματα της δυτικής μεταφυσικής" αποτελούν μια γενική ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, με πρωταγωνιστές τα ίδια τα φιλοσοφικά ερωτήματα, και όχι τους επιμέρους φιλοσόφους. (Εφημερίδα "ΠΑΤΡΙΣ", 20/3/2012)
Περιεχόμενα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ του Πιέρ Ωμπένκ
ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΟΤΕΡΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
Η συνήθης τριμερής διαίρεση της ιστορίας της δυτικής φιλοσοφίας
"Μεσαίωνας" και "Αναγέννηση"
Ιταλία και Γερμανία
Ο γερμανικός μυστικισμός και η νεότερη γερμανική φιλοσοφία
"Η εποχή της παρακμής" της σχολαστικής φιλοσοφίας
Θρησκεία, φιλοσοφία και επιστήμη
Η ζωτική ενότητα Μεσαίωνα και Νεότερων Χρόνων
Η αντιπαράθεση με την κληρονομιά της αρχαίας μεταφυσικής
Ι. ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ - Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ
Το μεταφυσικό θέμα της ενότητας και της αντίθεσης
Ο δυϊσμός στην πρώιμη ελληνική φιλοσοφία
Πλάτωνας και Αριστοτέλης
Ανέλιξη και Απορροή: από τον Αριστοτέλη στον Πλωτίνο
Το χριστιανικό δόγμα της Κτίσεως και οι μεταφυσικές του συνέπειες
Δυϊστικά μοτίβα στη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας και στη σχολαστική φιλοσοφία
Η διδασκαλία του Μάιστερ Έκχαρτ για το Εν Είναι
Θεότητα, Θεός και κόσμος
Θρησκευτικός δοξασμός του κόσμου και νεότερη φυσική επιστήμη
Ο γερμανικός μυστικισμός και η φιλοσοφία της φύσης
Ο Νικόλαος Κουζανός και η ενότητα των αντιθέτων
Η επίδραση του Κουζανού μέχρι τον Χέγκελ
Explication Dei και ο βέλτιστος των δυνατών κόσμων
Κτίση και ύλη
Μια ριζική μεταβολή της έννοιας της ύλης
Η νεότερη έννοια της φύσης
Ύλη και κοσμική τάξη στον Καντ
Η κοσμολογία των Νεότερων Χρόνων: η ομοιογένεια του σύμπαντος
Ανατίμηση του σώματος και της αισθητικότητας
Καντ και Φίχτε
Η ενότητα του κόσμου και η αντιθετικότητα της ηθικοθρησκευτικής ζωής
Η κατά Καντ "πραγματική απώθηση"
Άρνηση της αντίθεσης: Σπινόζα
Η ελευθερία από την αντίθεση στην νιτσεϊκή κατάφαση των πάντων
ΙΙ. ΑΠΕΙΡΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟ
Το αξιακό προβάδισμα του πεπερασμένου στην Αρχαιότητα
Περιοδικότητα και απειρία του κόσμου
Η κοσμολογία του Αριστοτέλη
Το ολοκληρωμένο άπειρο στην όψιμη Αρχαιότητα
Η απειρότητα του Θεού στους Πατέρες της Εκκλησίας
Η περατότητα του κόσμου στον Μεσαίωνα
Μια άπειρη δύναμη μέσα στην ψυχή
Έκχαρτ, Ντεκάρτ, Λάιμπνιτς
Η θέση του Κουζανού για την απειρότητα του κόσμου
Από τον Κοπέρνικο στον Μπρούνο
Πανθεϊσμός: Σπινόζα
Ο Λάιμπνιτς και το ενεργεία άπειρο
Το άπειρο στο ελάχιστο
Το άπειρο στην κοσμική εξελικτική διαδικασία
Η ιδεατότητα του πεπερασμένου κατά τον Χέγκελ
III. ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Ψυχή και κόσμος στην αρχαία σκέψη
Η μετάβαση στην ψυχή ως συνείδηση
Η ψυχή στον χριστιανισμό
Ο ιδιάζων χαρακτήρας της ψυχής στους Πατέρες της Εκκλησίας
Ο Αυγουστίνος και το Είναι του εξωτερικού κόσμου
Έννοιες της ψυχής στη σχολαστική φιλοσοφία
Μεταλλάξεις στον όψιμο σχολαστικισμό
Διαχωρισμός της ψυχής από τη χωρική-σωματική πραγματικότητα
Η αυτάρκεια της ψυχής και ο εσωτερικός κόσμος
Ο κόσμος κι ο Θεός μέσα στην ψυχή
Κατάλυση του εξωτερικού κόσμου: ο "ιδεαλισμός"
Μπέρκλεϋ και Φίχτε
IV. ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΖΩΗ
Γίγνεσθαι και Είναι στην αρχαία σκέψη
Παρμενίδης, Πλάτων, Πλωτίνος
Η έννοια της κίνησης στον Αριστοτέλη
Το κινούν ακίνητο
Ο "ζων Θεός" του χριστιανισμού
Η εξέλιξη της βασιλείας του Θεού
Η ζωή του Θεού και η ιστορία του κόσμου στους Πατέρες της Εκκλησίας
Η μεταγενέστερη επίδραση του αρχαίου στατικού Όντος στον Μεσαίωνα
Η νεότερη ιστορική σκέψη
Η διδασκαλία του Μάιστερ Έκχαρτ για το γίγνεσθαι του Θεού
Η ζωή ως αυταξία στον Μάιστερ Έκχαρτ
Η νεότερη έννοια της κίνησης
Ο Νικόλαος Κουζανός και η κοσμολογία
Η επιστήμη της κίνησης: Μπρούνο, Γαλιλαίος, Ντεκάρτ, Μαλεμπράνς
Υπόσταση και δραστηριότητα στον Λάιμπνιτς
Πορεία του κόσμου και ανθρώπινη ιστορία: Καντ, Λέσσινγκ, Χέρντερ
Η φιχτεϊκή μεταφυσική της δημιουργικής ζωής
Σέλλινγκ, Χέγκελ, Σοπενάουερ
Ο κόσμος ως γίγνεσθαι στον Νίτσε
V. ΤΟ ΑΤΟΜΟ
Η μεταφυσική ανωτερότητα του καθολικού στην Αρχαιότητα
Ιδέα και αθανασία
Η θρησκευτική αξία της ατομικότητας στον χριστιανισμό
Καθολικότητα και αρχή της εξατομίκευσης στον Μεσαίωνα
Η μορφική αρχή της ατομικότητας στην όψιμη σχολαστική φιλοσοφία
Ο νομιναλισμός
Το άτομο ως μικρόκοσμος και ως "θεϊκό κάλεσμα" στον Νικόλαο Κουζανό
Μοναδολογικές θεωρίες: Παράκελσος, Μπρούνο, Βάιγκελ [...]
VI. ΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ
Πηγή: https://www.cup.gr/book/ta-exi-megala-erotimata-tis-ditikis-mec/
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Τὰ Ἕξι μεγάλα ἐρωτήματα τῆς δυτικῆς μεταφυσικῆς καταλαμβάνουν μιὰ ξεχωριστὴ θέση στὴν ἱστορία τῆς φιλοσοφικῆς ἱστοριογραφίας. Ὁ συγγραφέας του βιβλίου, Χάιντς Χάιμζετ (1886-1975), ὁ ὁποῖος
τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς του δίδαξε στὴν Κολωνία, εἶναι ἕνας ἀπ᾽ αὐτοὺς τοὺς μεγάλους πανεπιστημιακοὺς ποὺ τὸ γερμανικὸ πανεπιστήμιο δὲν ἔπαψε νὰ παράγει κατὰ τὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 20οῦ
αἰώνα, παρὰ τὴ μεσολάβηση τῶν δύο καταστροφικῶν παγκόσμιων πολέμων.
Κατὰ τὴ διάρκεια τῶν σπουδῶν του στὸ Μαρβοῦργο, ὁ Χάιμζετ δέχτηκε τὴν ἐπιρροὴ τοῦ νεοκαντιανισμοῦ ποὺ ἄνθιζε σὲ αὐτὴ τὴν πόλη. Γρήγορα, ὅμως, γύρισε τὶς πλάτες του στὸν νεοκαντιανισμό, στρεφόμενος, ὅπως καὶ ὁ συγκαιρινός του καὶ φίλος του Νικολάι Χάρτμαν, σὲ μιὰ φιλοσοφία περισσότερο ρεαλιστική, μιὰ φιλοσοφία ποὺ ἐπικεντρώνεται λιγότερο στὰ γνωσιολογικὰ ἐρωτήματα καὶ ἑστιάζει μᾶλλον τὸ ἐνδιαφέρον της στὴν ἴδια τὴν πραγματικότητα τῶν φαινομένων καὶ στὰ προβλήματα ποὺ αὐτὰ γεννοῦν. Τοῦτα τὰ προβλήματα, τὰ ὁποῖα συχνὰ δὲν ἐπιδέχονται ἐπίλυση, ἢ ποὺ –τουλάχιστον– δὲν μποροῦν νὰ ἐπιλυθοῦν παρὰ μονάχα στὸ πλαίσιο μιᾶς προσεγγιστικῆς διαδικασίας ἄπειρης καί, συνεπῶς, μὴ ὁλοκληρώσιμης, συγκροτοῦν τὴ βασικὴ δομὴ αὐτοῦ ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ ὀνομάσουμε «ἱστορία τῶν φιλοσοφικῶν προβλήματων». Μποροῦν νὰ ἀποτελέσουν τὸ ἀντικείμενο μιᾶς εἰδικοῦ τύπου ἔρευνας, τῆς Problemgeschichte [ἱστορίας τῶν προβλημάτων], ὅπου τὸ ἱστορικὸ ὑλικὸ δὲν ταξινομεῖται χρονολογικά, δηλαδὴ μὲ βάση τὴ διαδοχικὴ ἐναλλαγὴ τῶν διανοητῶν καὶ τὴν ἐξέλιξη τῶν φιλοσοφικῶν θεωριῶν· ἀντίθετα, ἐδῶ τὸ ἱστορικὸ ὑλικὸ ταξινομεῖται «δομικά», λαμβάνοντας ὑπόψη τὴ μονιμότητα τῶν προβλημάτων καὶ τὴν ἀντίσταση ποὺ αὐτὰ προβάλλουν σὲ κάθε ἀπόπειρα ὁριστικῆς ἐπίλυσης. Ὁ στοχαστὴς δὲν πρέπει νὰ χρησιμοποιήσει τὰ προβλήματα προκειμένου νὰ ἐπιβάλει σὲ αὐτὰ τὴ δική του λύση, ἀλλὰ ἀντίθετα ὀφείλει νὰ τὰ ὑπηρετήσει ἐπιχειρώντας νὰ τοὺς προσδώσει ἕναν ὑψηλότερο βαθμὸ σαφήνειας καὶ ἀκρίβειας.
Τὸ χαρακτηριστικὸ αὐτό, ὅμως, δείγματα τοῦ ὁποίου μποροῦμε νὰ συναντήσουμε καὶ ἀλλοῦ, δὲν ἀρκεῖ γιὰ νὰ διαφανεῖ ἡ πρωτοτυπία τοῦ βιβλίου τοῦ Χάιμζετ. Τοῦτο τὸ βιβλίο, πρωτοδημοσιευμένο τὸ 1922 καὶ ὀργανωμένο πάνω στὴ βάση ἕξι μεγάλων θεματικῶν ἑνοτήτων, ἀποτελεῖ ἕνα σχεδὸν ἐξαντλητικὸ πανόραμα ὅλων ὅσα μπόρεσε νὰ πεῖ καὶ νὰ στοχαστεῖ ἡ Δύση ἀναφορικὰ μὲ τὸν Θεό, τὸν κόσμο καὶ τὸν ἄνθρωπο, ἀπὸ τὴν Ἀρχαιότητα ὣς τοὺς Νεότερους Χρόνους ἤ, ἀκριβέστερα, ἀπὸ τὸ τέλος τῆς Ἀρχαιότητας ὣς τὶς ἀπαρχὲς τῶν Νεότερων Χρόνων. Καὶ ὅμως, δὲν πρόκειται γιὰ ἔργο συνθετικό, ἄρα γραμμένο ἀπὸ ἕναν φιλόσοφο προχωρημένης ἡλικίας, ἀλλὰ γιὰ ἕνα κατὰ κάποιον τρόπο προγραμματικὸ δοκίμιο, γραμμένο ἀπὸ ἕναν φιλόσοφο ἀκόμα νέο, στὴ ζωντάνια τοῦ ὁποίου μποροῦμε νὰ διακρίνουμε τὴν παρορμητικότητα καὶ τὴν ἀνυπομονησία τῆς νιότης. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἀρκεστεῖ στὸ νὰ θαυμάζει τὴ γνώση ποὺ ἐπιδαψιλεύει ὁ συγγραφέας, τὴν τόσο ἐντυπωσιακὴ σὲ ὄγκο καὶ αὐτοπεποίθηση• τὴν πυκνότητα καὶ τὴν κομψότητα τῆς γραφῆς του, καθὼς ἀνασυγκροτεῖ τὰ διάφορα ἐπιχειρήματα τῆς ἀτέρμονης ἐκείνης διαμάχης στὴν ὁποία συνίσταται ὁ διάλογος μεταξὺ τῶν φιλοσόφων – βοηθούμενος βέβαια σὲ αὐτὸ ἀπὸ τὴν ἠθελημένη ἀποφυγὴ κάθε εἴδους ὑποσημειώσεων καὶ παραπομπῶν. Τὸ πράγμα ὅμως δὲν σταματᾶ ἐδῶ. Ἀκόμη κι ὁ λιγότερο ἐξειδικευμένος ἀναγνώστης θὰ ἀντιληφθεῖ γρήγορα ὅτι τοῦτο τὸ βιβλίο –βιβλίο δίχως προηγούμενο καὶ δίχως ὅμοιό του– ἀποτελεῖ μιὰ πρόκληση ἀπέναντι στοὺς ἐπαγγελματίες ἱστορικοὺς τῆς φιλοσοφίας. Διότι αὐτὸ ποὺ θέτει ὑπὸ ἀμφισβήτηση δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ ἡ κυρίαρχη ἀντίληψη ἀναφορικὰ μὲ τὶς λεγόμενες «ρήξεις» ἢ «ἐπαναστάσεις » ποὺ ὑποτίθεται πὼς καθόρισαν τὴν ἱστορία τῆς φιλοσοφίας: τὴ μετάβαση ἀπὸ τὴν Ἀρχαιότητα στὸν Μεσαίωνα καί, κυρίως, τὴ μετάβαση ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα στοὺς Νεότερους Χρόνους, ἡ ὁποία τάχα συντελέστηκε στὸ πλαίσιο αὐτοῦ ποὺ συμβατικὰ ἀποκαλοῦμε «Ἀναγέννηση».
Ἀντιτιθέμενος σὲ αὐτὴ τὴ διπλὴ σχηματοποίηση, ἡ ὁποία, ὡστόσο, γίνεται σχεδὸν ὁμόφωνα ἀποδεκτὴ ἀπὸ τοὺς ἱστορικούς, ἰδίως δὲ ἀπὸ τοὺς ἱστορικοὺς τῆς φιλοσοφίας, ὁ Χάιμζετ τοποθετεῖται ὑπὲρ τῆς συνέχειας – μιᾶς συνέχειας, ὅμως, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ προϊὸν τῆς μονιμότητας τῶν προβλημάτων καὶ ὄχι μιᾶς ἀνεπίστρεπτης προόδου τῆς σκέψης. Ἐδῶ, ἡ ἱστορία ἀνακαταλαμβάνει τὴ δικαιωματική της θέση, τὸ ἴδιο καὶ οἱ ἐπιλογὲς τοῦ ἱστορικοῦ ἑρμηνευτῆ.
Ἡ κεντρικὴ θέση τοῦ συγγραφέα εἶναι ἡ ἑξῆς: ἡ ἐπίσημη ἱστοριογραφία, δίνοντας ἔμφαση στὴν ἀρχικὴ συνεισφορὰ τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, στὸν ἐκχριστανισμὸ (ἢ τὸν ἐξισλαμισμὸ) αὐτῆς στὸ πλαίσιο τῶν μεγάλων μεσαιωνικῶν συνθέσεων, στὸ ἀνώτατο σκαλὶ τῶν ὁποίων βρίσκεται ἡ σύνθεση τοῦ Θωμᾶ τοῦ Ἀκυινάτη, κατόπιν στὴν ἐπανανακάλυψή της, ὑπὸ μιὰ ἐκρομανισμένη μορφή, στὴν Ἀναγέννηση, πρωτίστως τὴν ἰταλική, χάνει ἀπὸ τὸ βλέμμα της τὸν πλοῦτο καὶ τὴ γονιμότητα ποὺ μπορεῖ κανεὶς νὰ συναντήσει σὲ ὁρισμένες ἄλλες πηγές, πηγές οἱ ὁποῖες δὲν ἀνήκουν σὲ τούτη τὴν τάχα κυρίαρχη γραμμή. Ἡ ἑλληνο-ρωμαιο-χριστιανικὴ μεταφυσικὴ εἶναι, μὲ μιὰ λέξη, λογοκεντρική• κορυφώνεται σὲ μιὰ ὀντο-θεο-λογία, ὅπου ἕνας ἀρχετυπικὸς καὶ ἱδρυτικὸς Θεός, ὄντας ὁ ἴδιος ἀνώτατο Ὄν, ἐπιμερίζει βαθμιδωτά, μὲ βάση μιὰ ἀνεπισκίαστη δικαιοσύνη, τὴ νοητότητά του στὴν ὁλότητα τῶν ὄντων. Σύμφωνα μὲ τὸν Χάιντεγκερ, καὶ ἤδη σύμφωνα μὲ τὸν ἴδιο τὸν Χάιμζετ, τούτη ἡ κοινὴ βάση ἀναφορᾶς ἔρχεται πλήρως στὸ φῶς μὲ τὴν ἐγελιανὴ σύνθεση: τὴν ἀνυπέρβλητη ὁλοκλήρωση «τῆς» μεταφυσικῆς, ὅπως λέμε συνήθως, ἡ ὁποία ὅμως στὴν πραγματικότητα δὲν εἶναι παρὰ μιὰ ὁρισμένη μεταφυσική.
Διότι ὑπάρχει καὶ μιὰ ἄλλη μεταφυσική, μιὰ μὴ ἀριστοτελικὴ μεταφυσική, ἡ ὁποία εἶναι γιὰ τὴν κλασικὴ μεταφυσικὴ ὅ,τι οἱ μὴ εὐκλείδειες γεωμετρίες γιὰ τὴ γεωμετρία τοῦ Εὐκλείδη: ἕνα πρόγραμμα ἢ μιὰ σειρὰ ἀπὸ προγράμματα, ποὺ θὰ μπορούσαμε σήμερα νὰ χαρακτηρίσουμε «ἐναλλακτικά», καὶ τὰ ὁποῖα προῆλθαν ἀπὸ ἕνα διαφορετικὸ σημεῖο ἀφετηρίας: ἀπὸ ἕνα διαφορετικὸ βίωμα τοῦ Εἶναι. Ὁ Χάιμζετ, μὲ λεπτότητα καὶ ὑπομονή, ἀναδεικνύει τοὺς μαιάνδρους αὐτοῦ τοῦ διαφορετικοῦ, «ὑπόγειου» (ὅπως ὁ ἴδιος λέει) ποταμοῦ: τὸν Αὐγουστίνο, ποὺ εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ ἀντιστάθηκε στὸν ἐξελληνισμὸ τοῦ χριστιανισμοῦ, τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας (τουλάχιστον ὁρισμένους), στὸν Μεσαίωνα τὴ λεγόμενη Σχολὴ τοῦ Ἁγίου Βίκτωρος, τὴ φραγκισκανικὴ σχολή, κατόπιν, καὶ πρωτίστως, αὐτὸ ποὺ οἱ Γερμανοὶ ὀνομάζουν «γερμανικὸ μυστικισμὸ» (καὶ ποὺ οἱ Γάλλοι ἀποκαλοῦν «ρηνανικὸ μυστικισμό», καθὼς ἕνα ἀπὸ τὰ κέντρα αὐτοῦ τοῦ ρεύματος ἦταν τὸ Στρασβοῦργο), τοῦ ὁποίου ἡγετικὲς φυσιογνωμίες ἦταν ὁ Μάιστερ Ἔκχαρτ, ὁ Σοῦσο, ὁ Τάουλερ καί, στὴν κορυφή, ὁ μέγας Νικόλαος Κουζανός• παράλληλα, τὸν Ἰωάννη Σκῶτο τοῦ Δοὺνς καὶ τὸν νομιναλισμὸ τοῦ Γουλιέλμου τοῦ Ὄκκαμ. Σὲ συνάφεια μὲ τὶς ἕξι μεγάλες θεματικὲς ἑνότητες, στὴ βάση τῶν ὁποίων εἶναι διαρθρωμένο τὸ πάρον βιβλίο, οἱ συγγραφεῖς αὐτοὶ ὑπερασπίζονται, ρητὰ ἢ ὑπόρρητα, θέσεις ποὺ ἀντίκεινται εὐθέως στὶς θέσεις τῆς κλασικῆς μεταφυσικῆς: τὴν ἑνότητα καὶ τὴ σύμπτωση τῶν ἀντιθέτων, τὸ πρωτεῖο τοῦ ἀπείρου ἔναντι τοῦ πεπερασμένου, τὴν αὐτοτέλεια τῆς ψυχῆς ἀπέναντι στὴν ὁλότητα τοῦ σύμπαντος, τὸν δυναμικὸ καὶ ἐξελικτικὸ χαρακτήρα τῆς θείας κτίσεως, συνεπῶς, τὴν ὑπαγωγὴ τῆς αἰωνιότητας στὴ χρονικότητα, τέλος, τὸ πρωτεῖο τοῦ ἀτόμου ἔναντι τῆς καθολικότητας καὶ τὸ πρωτεῖο τῆς βούλησης ἔναντι τῆς νόησης.
Ὁ Χάιντς Χάιμζετ –πρόκειται ἄραγε γιὰ ἔκφραση τοῦ πνεύματος τῆς ἐποχῆς ἢ τοῦ genius loci;– ἔχει τὴν τάση νὰ χαρακτηρίζει αὐτὸ τὸ ἐναλλακτικὸ ἤ, ὅπως εἴδαμε, ὑπόγειο ρεῦμα ὡς πρωτευόντως «γερμανικὸ» ἤ, ἐν πάση περιπτώσει, ὡς προϊὸν τῆς «γερμανικῆς πνευματικότητας». Ἡ ἀπόληξή του εἶναι, μᾶς λέει, γερμανική, πράγμα λιγότερο ἀμφισβητήσιμο ἂν λάβουμε ὑπ᾽ ὄψη ἀφ᾽ ἑνὸς τὸν Λάιμπνιτς (ὁ ὁποῖος βέβαια ἔγραφε στὰ γαλλικά) κι ἀφ᾽ ἑτέρου τὴ μεταφυσικὴ τοῦ γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ, τὴν ὁποία προετοίμασε ὁ Κὰντ (διατηρώντας ὥστόσο ἐπιφυλάξεις ἀπέναντί της) καὶ ἡ οποία κορυφώθηκε στὰ συστήματα τοῦ Φίχτε, τοῦ Σέλλινγκ καὶ τοῦ Χέγκελ (σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὸν Χέγκελ, μὲ τὴν κρίσιμη ἐπιφύλαξη ποὺ εἴδαμε προηγουμένως). Μὲ ἕνα γοητευτικὸ ἅλμα ὁ Χάιμζετ ἐντοπίζει μιὰ τελικὴ συνάφεια ἀνάμεσα στὴν κατάφαση τῆς βούλησης ἀπὸ μέρους τοῦ Φίχτε καὶ στὴ βούληση γιὰ δύναμη τοῦ Νίτσε, ὁ ὁποῖος, στὴν ἀπόληξη αὐτοῦ τοῦ ρεύματος καὶ σηματοδοτώντας ἕνα εἶδος κυκλικῆς ἐπιστροφῆς, εἶναι ἐκεῖνος ποὺ μπόρεσε, ἐπιτυχέστερα ἀπὸ κάθε ἄλλον, νὰ κοιτάξει τοὺς Ἕλληνες μέσα ἀπὸ ἕνα νέο πρίσμα, ἀπελευθερώνοντάς τους ἀπὸ τὰ δεσμὰ τοῦ χριστιανισμοῦ καὶ τῆς νεοτερικότητας.
Ἡ συγκεκριμένη ἱστορικοφιλοσοφικὴ ἀντίληψη εἶναι, ἑπομένως, περισσότερο ριζοσπαστικὴ ἀπ᾽ ὅσο φανερώνει ὁ πάντοτε μετρημένος τόνος τοῦ συγγραφέα. Προκάλεσε –καὶ θὰ συνεχίσει νὰ προκαλεῖ– ἀντιδράσεις. Ὅμως, ὁ Χάιντς Χάιμζετ ἤθελε, πρὶν ἀπ᾽ ὅλα, νὰ ἀνοίξει μὲ τὸ βιβλίο του αὐτὸ νέους δρόμους γιὰ τὴν ἔρευνα, ἰδίως σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴ φιλοσοφία τοῦ ὄψιμου Μεσαίωνα. Ἡ εὐχή του πραγματοποιήθηκε. Οἱ ἐργασίες τοῦ Μωρὶς ντὲ Γκαντιγιὰκ καὶ τοῦ Ἀλαὶν ντὲ Λιμπερὰ στὴν Γαλλία, τὶς ὁποῖες εἶχαν ἤδη προετοιμάσει οἱ παρατηρήσεις τοῦ Πιὲρ Ντυέμ, αὐτὲς τοῦ Λοῦντγκερ Χοννεφέλντερ στὴν Γερμανία, γιὰ νὰ περιοριστοῦμε σὲ λίγα παραδείγματα, ἔδωσαν νέα ζωὴ σὲ μορφὲς ὅπως ὁ Μάιστερ Ἔκχαρτ, ὁ Ἰωάννης Σκῶτος τοῦ Δούνς, ὁ Γουλιέλμος τοῦ Ὄκκαμ, ὁ Νικόλαος Κουζανός, βγάζοντάς τες ἀπὸ τὸ περιθώριο στὸ ὁποῖο ἦταν γιὰ καιρὸ ἐγκλωβισμένες (τὸν δρόμο αὐτὸ εἶχε ἤδη ἀνοίξει ὁ Ἐτιὲν Ζιλσὸν –ἰδίως μὲ τὸ μεγάλο βιβλίο του γιὰ τὸν Ἰωάννη Σκῶτο τοῦ Δούνς–, ὁ ὁποῖος ὅμως δὲν μποροῦσε νὰ κρύψει τὴν προτίμησή του γιὰ τὴ θωμικὴ σύνθεση οὔτε καὶ νὰ θέσει ὑπὸ ἀμφισβήτηση τὸν κεντρικό της χαρακτήρα).
Ἕνας νέος Μεσαίωνας γεννήθηκε γιὰ τὴ φιλοσοφία: πιὸ ποικιλόμορφος, πιὸ πλούσιος, ἕνας Μεσαίωνας ποὺ ὁδηγεῖ στοὺς Νεότερους Χρόνους μέσω ἀνεπαίσθητων μεταβάσεων, δίχως κοπερνίκειες ἐπαναστάσεις. Εἶναι ἀδύνατο νὰ ἀμφισβητήσει κανεὶς τὴν ἑρμηνευτικὴ γονιμότητα τούτης τῆς ἀναθεώρησης τοῦ κυρίαρχου στερεοτύπου. Ὁ Χάιντς Χάιμζετ ὑπῆρξε ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους καὶ βασικότερους συντελεστὲς τῆς ἀναθεώρησης αὐτῆς.
Πιὲρ Ὠμπὲνκ
Σεπτέμβριος 2003
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου