Σάββατο 27 Ιανουαρίου 2024

Nietzsche και Dostojewski α

Nietzsche και Dostojewski α

(Το κείμενο γράφτηκε γύρω στο 1910.)

Του Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς (1880-1956)


Ο Nietzsche (N.) και ο Dostojewski (D.) είναι σύγχρονοι μας, αν και οι δυο βρίσκονται στον τάφο. Ο Ν. βρίσκεται εδώ και δέκα χρόνια, ο D. εδώ και τριάντα χρόνια στον τάφο. Είναι δικοί μας τόσο χρονικά, όσο και πνευματικά, στο επίπεδο των ιδεών. Δεν τους ονομάζω δικούς μας επειδή είναι οι πνευματικοί μας ηγέτες, ή επειδή εμείς είμαστε μαθητές και ακόλουθοι τους. Όχι γι’ αυτό, αλλά επειδή είναι οι πιο εξέχοντες αντιπρόσωποι των πνευματικών τάσεων και ρευμάτων της εποχής μας. Και οι δυο τους είναι ποιητές-στοχαστές, αν και ο ένας δεν είναι ούτε ποιητής, ούτε στοχαστής με τη συμβατική έννοια του όρου. Είναι επαναστατικοί και ως ποιητές και ως στοχαστές. δημιούργησαν ιδιαίτερο στιλ, ιδιαίτερες μορφές λογοτεχνίας, με ιδιαίτερο περιεχόμενο. Το στιλ, η μορφή και το περιεχόμενο της ποίησης τους αποτελεί επανάσταση της ευρωπαϊκής και ρωσικής λογοτεχνίας της σύγχρονης εποχής. Ως στοχαστές, ο Nietzsche και ο Dostojewski δεν είναι μεταφυσικοί, αλλά ηθικοί, καθορίζουν ηθικές αξίες, είναι δημιουργοί νέων ηθικών ιδεωδών. Το ιδεώδες του Nietzsche είναι ο υπεράνθρωπος, του Dostojewski ο καθολικός άνθρωπος. Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν κοντά τα δυο αυτά ιδεώδη.

Ο Ν. ανυψώνει το δικό του ιδεώδες εξολοκλήρου πάνω από το πλαίσιο της ηθικής. Το ιδεώδες του δεν είναι ένας καλός άνθρωπος, αλλά ένας δυνατός άνθρωπος. Στη «Γενεαλογία της ηθικής», ο Ν. προσδίδει στον όρο bonus (καλός) τη σημασία «μαχητικός», όπως ήταν η αρχική σημασία στην αρχαία Ρώμη.

Καλός άνθρωπος είναι ένα γενικά αποδεκτό ηθικό ιδεώδες. Καλός είναι εκείνος που υποτάσσεται όσο το δυνατό πιο συνειδητά και σχολαστικά στους καθολικά αποδεκτούς ηθικούς νόμους. Ο δυνατός άνθρωπος του Ν, όχι μόνο δεν επιδεικνύει κάποια ευσυνειδησία και σχολαστικότητα ως προς τους καθολικά αποδεκτούς ηθικούς νόμους, αλλά το αντίθετο, επιδεικνύει απόλυτη περιφρόνηση και άγνοια προς αυτούς. Και όσο πιο μεγάλη η περιφρόνηση αυτού του δυνατού ανθρώπου προς τους ηθικούς νόμους της ανθρώπινης κοινωνίας, τοσο πιο πολύ αξίζει την ονομασία υπεράνθρωπος-τόσο πιο κοντά βρίσκεται στο ιδεώδες. Ο υπεράνθρωπος περιέχει τρεις αρνήσεις: άρνηση της ηθικής, άρνηση των ανθρώπων και άρνηση του εαυτού του.

Ο υπεράνθρωπος αρνείται την ηθική, επειδή με τη βοήθεια της ηθικής κρατιούνται στη ζωή «πολλοί-υπερβολικά πολλοί», που έχουν αυξηθεί τόσο, ώστε έγιναν «ασθένεια της γης», ώστε η γη να βρωμάει από αυτό. Η ηθική δεν είναι για τον υπεράνθρωπο τίποτε άλλο παρά η υπεράσπιση και προστασία εκείνων των υπερβολικά πολλών, που δεν έχουν τη δύναμη να υπερασπιστούν και να προστατεύσουν τον εαυτό τους. Η ηθική είναι ο περιορισμός της προσωπικής δυνάμεως και καταπολέμηση της «βούλησης για δύναμη». Η ηθική είναι ισοπέδωση και παραχώρηση. Η ηθική εξισώνει δύναμη και αδυναμία, η ηθική απαιτεί από τον δυνατό παραχωρήσεις, περιορισμό και αυτοθυσία προς όφελος του αδύναμου. Όλα αυτά συγκρούονται με την αρχή «βούληση για δύναμη», και παρεμποδίζει τη δημιουργία και ανάπτυξη του ισχυρού ανθρώπου, του υπερανθρώπου. Με ένα λόγο, ο υπεράνθρωπος είναι εναντίον της ηθικής, επειδή η ηθική είναι εναντίον του, ο υπεράνθρωπος αρνείται την ηθική, επειδή η ηθική αρνείται αυτόν.

Ο υπεράνθρωπος αρνείται περαιτέρω τους ανθρώπους. Πρέπει να κατακτήσει κανείς και να καταπατήσει τους ανθρώπους, καθώς αυτοί δεν είναι ο σκοπός, παρά μόνο το μέσο της ζωής πάνω στη γη. Είναι μέσο, είναι η γέφυρα με την οποία φτάνει κανείς στον υπεράνθρωπο. Οι άνθρωποι είναι ένα αριθμητικό μέγεθος, αριθμητική δύναμη, τη διατήρηση της οποίας εγγυάται η ηθική. Αυτή η αριθμητική δύναμη πρέπει να κατακτηθεί και να καταπατηθεί, αφού στην ουσία της δεν είναι κάποιο μέγεθος που εντυπωσιάζει. Το μέγεθος που εντυπωσιάζει είναι η μονάδα, μια ισχυρή και δυνατή μονάδα. Μεγάλος είναι ο άνθρωπος, ο οποίος στη σχέση του με τους άλλους ανθρώπους, εκδηλώνει δύναμη, όχι αγάπη. Μεγάλος είναι εκείνος που αρνείται όλους τους ανθρώπους κάτω και γύρω από αυτόν.

Τέλος, ο υπεράνθρωπος αρνείται τον εαυτό του. Ο Ζαρατούστρα επιθυμεί να κατατροπώνει και να επιβιώνει ως προς τον εαυτό του κάθε μέρα. Αρνείται δηλαδή κάθε μέρα τον εαυτό του, για να μπορεί έτσι να υψώνεται πάνω από τον εαυτό του. Ο υπεράνθρωπος αρνείται αμείλικτα τον εαυτό του ιδιαιτέρως όταν θέλει να αρνηθεί τον άνθρωπο μέσα του, όταν παρατηρήσει «αδυναμία» μέσα του, δηλαδή στοργή προς τους ανθρώπους, αγάπη ή οίκτο προς τους ανθρώπους, και επιθυμία για τους ανθρώπους και την παρέα τους.

Ο Nietzsche αρνείται την κυρίαρχη ηθική, την ηθική αγάπης και δικαιοσύνης, ως επιζήμια για τους ισχυρούς ανθρώπους, και ως επιβεβλημένη από τους αδύναμους. Αυτή η σημερινή, ευρωπαϊκή ηθική, δεν κυριαρχούσε ανέκαθεν στον κόσμο. Η σημερινή, ευρωπαϊκή ηθική, είναι μια «ηθική των δούλων», η οποία ήρθε στη ζωή, όταν ταπεινώθηκε και καταστράφηκε μια καλύτερη ηθική, -η «ηθική των αρχόντων». Αυτή η αρχοντική ηθική υπήρχε τον παλιό καιρό, στις «ευγενείς ράτσες», στις οποίες ο Ν. συμπεριλαμβάνει τον κόσμο των ομηρικών επών, των γερμανικών Nibelungen, των σκανδιναβικών Βίκινγκ, και της αρχαίας Ρώμης-η Ρώμη βρίσκεται στην πρώτη και πιο εξέχουσα θέση. Η ηθική αυτή δεν ξεχνούσε τον θεμελιώδη ψυχικό τόνο των ευγενών ρατσών. Τον θεμελιώδη αυτόν τόνο της ψυχής τους αποτελούσε το ξανθό κτήνος (blonde Bestie), πάντα πρόθυμο για «θήραμα και νίκη». Ο Ν. θέλει να πει, πως οι αρχαίες αυτές, ευγενείς ράτσες, ζούσαν μια πιο πλήρη και ελεύθερη ζωή, με την έννοια πως τα φυσικά τους ένστικτα, που σε αυτούς ήταν κατά τον Ν. πολύ πιο ισχυρά και αποφασισμένα σε σύγκριση με τις μη ευγενείς, απολίτιστες ράτσες. Πως δηλαδή τα φυσικά τους ένστικτα δεν είχαν δευτερεύουσα σημασία κατά την εξίσωση με το πνεύμα, ούτε η κουλτούρα των ενστίκτων τους είχε μια τόσο ποταπή δόξα κατά την εξίσωση με την κουλτούρα του πνεύματος, όπως ήταν η περίπτωση με τις άλλες ράτσες και σε άλλες εποχές, όταν κυριαρχούσε η ηθική των δούλων.

Ισχυρή και ακαταμάχητη «βούληση για δύναμη» είχαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι-βούληση για μάχη και νίκη, υποταγή των πιο αδύνατων και εξουσία επ’ αυτών. Το ένστικτο τους για κυριαρχία επί των άλλων λαών δια μέσου όλης της ιστορίας τους είχε παραμείνει ισχυρό και απεριόριστο. Αντίδραση εναντίον της αρχοντικής τους ηθικής εκδηλώθηκε σε μια ρωμαϊκή επαρχία-στην Ιουδαία, κηρύσσοντας την ηθική των δούλων. Ηθική των δούλων υπήρχε στους Εβραίους και κατά την περίοδο της Παλαιάς Διαθήκης, προ Χριστού. Ήταν μια ηθική των μικρών ανθρώπων, που ήταν πολλοί, ηθική ελέους και παραχωρήσεων και αυτοπεριορισμού και αυτοκαταστροφής της δυνάμεως. Στην Ρώμη ζούσε μια αρχοντική ράτσα, στην Ιουδαία μια δουλική. Με τους Εβραίους ξεκινά η «επανάσταση των δούλων» (Sklavenaufstand) στην ηθική. Η επανάσταση αυτή σκοπό είχε την καταστροφή της αρχοντικής ηθικής των «αριστοκρατικών ρατσών». Από αυτή την άποψη, η Ρώμη και η Ιουδαία αποτελούν αντίθετους πόλους. Το ρωμαϊκό πνεύμα και το ιουδαϊκό πνεύμα είναι δυο εντελώς αντίθετα πνεύματα. Η μάχη μεταξύ των δυο αυτών πνευμάτων, ή με άλλα λόγια, η μάχη μεταξύ Ρώμης και Ιουδαίας-είναι η ιστορία του κόσμου μέχρι σήμερα. Οι κυρίαρχοι πολεμούσαν στο όνομα του φυσικού τους δικαίου, δηλαδή στο όνομα της δύναμης, οι δε δούλοι στο όνομα του ελέους και στο όνομα της υπερβατικής, υπεργήινης, υπερφυσικής δικαιοσύνης. Οι δούλοι νίκησαν τους αφέντες, η Ιουδαία θριάμβευσε επί της Ρώμης. Η τελευταία όμως και αποφασιστική νίκη των δούλων επί των κυρίων επήλθε με τον Χριστό. Ο Χριστός απλώς αναζωπύρωσε και φανάτισε την επανάσταση των δούλων, δίνοντας της νέα τροφή. Η Εκκλησία του Χριστού, η οποία είχε κατόπιν οργανωθεί, είχε μόνο ένα στόχο: την καταστροφή της αρχοντικής ηθικής μέσα στον κόσμο. Αυτή πορεύτηκε θριαμβευτικά προς τον σκοπό αυτό, αν και οι Ρωμαίοι διεξήγαν στην αρχή μια απελπισμένη μάχη εναντίον της. Μικροί και ανίσχυροι άνθρωποι οργανώθηκαν εναντίον μεγάλων και ισχυρών. Αυτή ήταν σύμφωνα με τον Ν. μια πάλη αριστοκρατών ανθρώπων με τον λαό ή τους δούλους ή το κοπάδι. Με το πλήθος και τον φανατισμό τους νίκησαν. Στη θέση της αυτοκρατορικής Ρώμης ήρθε η Ρώμη των πληβείων, στη θέση του σπαθιού, που μέχρι τότε συμβόλιζε όλη την ηθική, ήρθε το κλαδάκι ελιάς. Η ήττα της αρχοντικής ηθικής πολύ σύντομα έπαψε να είναι η δυστυχία μόνο των Ρωμαίων. Μετά από λίγο απλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Οι άρειοι λαοί της ακόμα απολίτιστης Ευρώπης, που ζούσαν στα δάση του Ρήνου και του Δούναβη, με την αρχοντική τους ηθική, ταΐζοντας μέχρι κορεσμού το «ξανθό κτήνος» μέσα τους, απέθεσαν εν τέλει τα αιματοβαμμένα τους όπλα ενώπιον του σταυρού, υιοθέτησαν την δουλική ηθική και άρχισαν να δαμάζουν το «ξανθό τους κτήνος». Ολόκληρη η Ευρώπη, και μαζί της ολόκληρος ο κόσμος γονάτισε ενώπιον του σταυρού, και με τον τρόπο αυτό μπήκε μέσα στη συνωμοσία κατά της αρχοντικής ηθικής.

Έτσι τελείωσε η πιο τρομακτική πάλη στην ιστορία του κόσμου, η πάλη για την επικράτηση μεταξύ των δυο ηθικών, της αρχοντικής ηθικής και της δουλικής ηθικής. Ο λαός νίκησε τους κυρίους του και κύρωσε την ηθική του. Με τον τρόπο αυτό άλλαξε η έννοια του καλού και του κακού σε ολόκληρο τον κόσμο. Η έννοια «καλός» δεν σημαίνει πια γενναίος και αγωνιστικός, όπως σήμαινε στην αρχή, αλλά υπάκουος, φιλειρηνικός και ταπεινός. Η έννοια «ηθική» σήμαινε κάποτε ισχύ, σήμερα σημαίνει αδυναμία. Ο άνθρωπος που ήταν κάποτε μεγαλειώδες και αιματηρό άγριο θηρίο, κατά τη διάρκεια της αρχοντικής ηθικής, έγινε σήμερα ένα εξημερωμένο, συνηθισμένο κατοικίδιο ζώο. Το λιοντάρι έχει δαμαστεί και μεταμορφωθεί σε πρόβατο. Η αρετή της εκδικητικότητας στράφηκε στο αντίθετο της, στην αρετή της μη εκδικητικότητας. Ο άνθρωπος «σκουλήκι», που έρπει, συγχωρεί, που δεν εκδικείται, που θυσιάζεται για τους άλλους, που εγκρατεύεται, που ανέχεται, αναδεικνύεται σήμερα σαν «Ziel und Spitze» (στόχος και κορυφή). Ένας τέτοιος άνθρωπος κατέστη σήμερα «νόημα της ιστορίας». Η σημερινή ζωή της ανθρωπότητας, και όλη η σημερινή κουλτούρα, ιδιαιτέρως η κουλτούρα της Ευρώπης, τείνει όλο και πιο πολύ στην πλήρη επίτευξη αυτού του σκοπού και πραγματοποίηση τέτοιου νοήματος της ιστορίας. Ολόκληρη η σύγχρονη ευρωπαϊκή κουλτούρα τείνει στο να κάνει τον άνθρωπο καλύτερο. «Και δεν υπάρχει αμφιβολία, ο άνθρωπος γίνεται όλο και καλύτερος», σκέφτεται ο Nietzsche. Και σύμφωνα με αυτόν, «εδώ ακριβώς βρίσκεται η μοίρα της Ευρώπης», καθώς με τη σύγχρονη, ευρωπαϊκή και πολιτισμική σημασία, καλύτερος σημαίνει «πιο εκλεπτυσμένος», «πιο καλόψυχος», «πιο έξυπνος», «πιο άνετος», «πιο μέτριος», «πιο αδιάφορος», «πιο κινέζικος», «πιο χριστιανικός». Ο Ν. λυπάται, καθώς βλέπει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος γίνεται όλο και καλύτερος με αυτή την έννοια. Και στην θλίψη του αυτή επιτίθεται βίαια σε όλους εκείνους που επιτρέπουν και υποστηρίζουν την πορεία των πραγμάτων, μαζί με την ηθική των πληβείων και των δούλων. Επιτίθεται ιδιαιτέρως στην χριστιανική Εκκλησία, ως οργάνωση δουλικής ηθικής par exellence. Επιτίθεται στους Άγγλους φιλοσόφους και ηθικιστές, οι οποίοι με τα συστήματα τους δικαιολόγησαν τη δουλοπρέπεια στην ιστορία και την ηθική. Ο Berkeley και o Spencer είναι εκτεθειμένοι στις επιθέσεις του Ν. περισσότερο από τους άλλους, καθώς αυτοί ήταν περισσότερο από τους άλλους συνήγοροι της τόσο μισητής γι’ αυτόν δουλοπρέπειας. Ο Ν. επιτίθεται στη σύγχρονη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό, ως τέρας, το οποίο υποτίθεται ήρθε σε σύγκρουση με την Χριστιανική Εκκλησία, στην πραγματικότητα όμως πάει πιο μακριά από αυτήν ως προς την καταστροφή της αρχοντικής ηθικής, και στην μετατροπή του κόσμου σε δουλικό και στον εκχυδαϊσμό του. Η χριστιανική Εκκλησία είχε τουλάχιστο ένα άνθρωπο με αρχοντική ηθική, τον πάπα Borgia, ο οποίος καταπάτησε κάθε χριστιανική ηθική, η δημοκρατία όμως δεν είχε κανένα τέτοιο άνθρωπο. Δημοκρατία σημαίνει στην ουσία ταραχή και διαμαρτυρία και επανάσταση εναντίον της αρχοντικής ηθικής-επανάσταση των δούλων. Η πρώτη επανάσταση των δούλων ήταν στην Ιουδαία, τον παλιό καιρό, η δεύτερη στη Γαλλία, την εποχή της Επανάστασης. «Ποτέ άλλοτε δεν ακούστηκαν πάνω στη γη περισσότεροι πανηγυρισμοί και μεγαλύτερος θαυμασμός για την ταραχή!»-απ’ ότι την εποχή της γαλλικής επανάστασης, όταν είχε καταρρεύσει «και η τελευταία πολιτική ευγένεια» της Ευρώπης. Και εν μέσω αυτού του πανηγυρισμού και θαυμασμού, έγινε ό,τι πιο τρομακτικό και απρόσμενο (das Ungeheuerste und das Unerwartetste). Το αρχαίο ιδεώδες γονιμοποιημένο με ανήκουστη λάμψη εμφανίστηκε μπροστά στα μάτια και τη συνείδηση της ανθρωπότητας. Αυτό ήταν ο Ναπολέων, αυτή η «σύνθεση ανθρώπου και υπερανθρώπου». Ο Ναπολέων είναι ο μοναδικός άνθρωπος στην νεότερη ιστορία, πάνω στον οποίο ο Ν. μπορούσε να ακουμπήσει το βλέμμα του και την προσοχή του, χωρίς αποστροφή και αηδία. Ο Ναπολέων είναι το μόνο αρπακτικό πουλί ανάμεσα στα αρνιά. Και ο Ν. είναι με το μέρος των αρπακτικών εναντίον των αρνιών. Θεωρεί πως δεν πρέπει να το πάρουμε στραβά, που τα αρνιά θυμώνουν με τα αρπακτικά πουλιά, ούτε να το πάρουμε στραβά με τα κριάρια που παίρνουν τα αρνιά μαζί τους. Τα αρνιά μπορούν να πουν με το δίκιο τους: «Αυτά τα αρπακτικά πουλιά είναι κακά, και όσο κάποιος είναι λιγότερο αρπακτικό πουλί και περισσότερο το αντίθετο του, περισσότερο αρνί, είναι τόσο καλύτερος». Τα αρπακτικά μπορούν να απαντήσουν μόνο αυτό: «Εμείς δε θυμώνουμε καθόλου με αυτά τα καλά αρνιά, μάλλον τα αγαπάμε, τίποτα δεν είναι πιο νόστιμο από ένα τρυφερό αρνί». Συμπέρασμα: δεν μπορεί να απαιτηθεί από τη δύναμη να είναι αδυναμία, ούτε από την αδυναμία να είναι δύναμη. Ο καθένας πρέπει να μείνει αυτό που είναι.

Ο σημερινός άνθρωπος είναι πάνω στη γη η αδυναμία, και η ηθική του είναι απλώς προστασία της αδυναμίας. «Κουραστήκαμε από τον άνθρωπο» (Wir sind des Menschen müde), αναφωνεί ο Ν. στη «Γενεαλογία της Ηθικής», και στο μεταγενέστερο έργο του τον «Ζαρατούστρα», προσπαθεί να δημιουργήσει έναν νέο τύπο, ένα, για να το πούμε έτσι, ιδιαίτερο οργανισμό, υψωμένο πάνω από τον άνθρωπο και την ηθική.

Ήταν όμως λάθος αυτό που είπα, πως Ναπολέων ήταν ο μοναδικός άνθρωπος στην νεότερη ιστορία, στον οποίο ο Ν. μπορούσε να σταματήσει το βλέμμα του και να στρέψει την προσοχή του, χωρίς αηδία και σιχαμάρα. Υπήρξε ακόμα ένας άνθρωπος, τον οποίο ο Ν. έβλεπε με σεβασμό και θαυμασμό.-Ο Dostojewski. Ο Ν. λέει για τον εαυτό του, πως αυτός «für Dostojewski schwärmend» (είναι ενθουσιασμένος με τον D.). Στην επιστολή του προς τον Hippolyte Taine, o Nietzsche εκφράζει την αυστηρή του κριτική για τον Paul Bourget, λέγοντας πως «το πνεύμα του D. δεν αφήνει σε ησυχία αυτόν τον παριζιάνο μυθιστοριογράφο». Στο γράμμα προς τον Georg Brandes, o δημιουργός του υπερανθρώπου εκφράζεται ως εξής για τον Dostojewski: «Πιστεύω απόλυτα σε αυτά που λέτε για τον Dostojewski. Από την άλλη πλευρά, τον τιμώ ως το πιο πολύτιμο ψυχολογικό υλικό, το οποίο γνωρίζω-του είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων, όσο και να αντιτίθεται στα ένστικτα μου» (Nietzsches Briefe, Insel-Verlag Leipzig, 1911).

Ο Dostojewski, που στην επιστολή προς τον τσάρο Αλέξανδρο Β’ υπέγραφε ως «πρώην κρατικός παραβάτης», που γεννήθηκε σε πτωχοκομείο, που βρέθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα, που έφερε δεσμά, που υπέφερε από την πείνα μαζί με την οικογένεια του, που έπασχε από επιληψία. Ο D., τον οποίο μια μέρα χειροκρότησε ολόκληρη η Μόσχα και ολόκληρη η Πετρούπολη τον συνόδευσε στον τάφο, -ο Dostojewski ήταν ο μεγαλύτερος μοντέρνος απόστολος εκείνης της ηθικής, την οποία ο Nietzsche αποκαλούσε δουλική, και ήταν ο δημιουργός ενός νέου ηθικού τύπου-του καθολικού ανθρώπου.

Ο D. αποκαλούσε τον Pushkin καθολικό άνθρωπο, αν και η ονομασία αυτή ταιριάζει πολύ περισσότερο σε αυτόν (στον D.). Η ισχυρή μεγαλοφυία του Dostojewski συγκέντρωνε γύρω της πολύ περισσότερες ανθρώπινες ψυχές, απ’ ότι η μεγαλοφυία του Pushkin. Οι μεγάλοι άνθρωποι είναι μέχρι απελπισίας είτε μονόπλευροι, είτε πολύπλευροι. Με άλλα λόγια: οι μεγάλοι άνθρωποι είναι είτε λιγνοί και ψηλοί, όπως ένας οβελίσκος, είτε πλατιοί και βαθιοί όπως η θάλασσα. Λιγνός και ψηλός ήταν ο Nietzsche, πλατύς και βαθύς ο Dostojewski. Όπως η ρωσική γη, έτσι πλατιά ήταν η ψυχή του Dostojewski, ακόμα καλύτερα, όπως ολόκληρη η γη, αυτός ο πλανήτης πάνω στον οποίο βρισκόμαστε. Δεν υπάρχει άνθρωπος πάνω στη γη, που δεν μπορεί να βρει τον εαυτό του στα έργα του Dostojewski. Και ο ίδιος ο Nietzsche έπρεπε να κοιταχθεί πάνω σε αυτή την βαθιά θάλασσα, και να δει τον εαυτό του,-αλλιώς δε θα είχε τέτοιο σεβασμό γι’ αυτόν τον Ρώσο Shakespeare, όπως ένας Γερμανός συγγραφέας ονομάζει τον Dostojewski (Otto Julius Bierbaum-Dostojewski, σελ. 6).


Συνεχίζεται

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου