Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος (4)

  Συνέχεια από: Σάββατο 16 Μαρτίου 2024

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

3. Τα κυρίαρχα σύμβολα

Η οργάνωση των Νόμων δεν εξαρτάται από τις εξωτερικές διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις του αντικειμένου τους. Ο συσχετισμός (αλληλεπίδραση) μεταξύ μορφής και περιεχομένου που πραγματοποιείται σε μια ροή συνειρμών όπου κυριαρχούν τα κύρια μοτίβα, οδηγεί σε ένα δίκτυο λεπτών σχέσεων που θα απαιτούσε μια ολόκληρη πραγματεία για να εξεταστεί εξαντλητικά. Θα περιοριστώ λοιπόν στην ανίχνευση των κύριων γραμμών που διατρέχουν το έργο, ενώ ο άπειρος πλούτος των λεπτομερειών είναι βέβαιο ότι θα παραλειφθεί σιωπηλά.

Η σκηνή του διαλόγου ανοίγει στην Κρήτη. Τρεις ηλικιωμένοι κύριοι ξεκινούν νωρίς το πρωί από την Κνωσό για να φτάσουν, μετά από μια μακρά πορεία μέσα από τους λόφους, στο ναό και το σπήλαιο του Δία. Πρόκειται για έναν ανώνυμο Αθηναίο ξένο, τον Κρητικό Κλεινία και τον Σπαρτιάτη Μέγιλλο. Δεδομένης της διάρκειας του ταξιδιού, αποφασίζουν να ξεγελάσουν τον χρόνο με έναν βολικό τρόπο, δηλαδή συζητώντας για το σύνταγμα της Κρήτης και τους νόμους της, δημιουργός των οποίων είναι ο θεός στον οποίο ανεβαίνουν. Στο σημείο αυτό αρχίζει να αναδύεται από τη σκηνή η μορφή του διαλόγου. Θα είναι ένας ανηφορικός δρόμος, μακρύς αλλά ευχάριστος. Ο σίγουρος προορισμός είναι ο θεός, ένα τέλος που συνδέεται με την αρχή, καθώς η πρώτη λέξη του διαλόγου είναι ο θεός. Μεταξύ της αρχής και του τέλους στο θεό υψώνεται το μονοπάτι, η ανάβαση, που είναι δύσβατη και κάτω από έναν καυτό ήλιο, αλλά διανθισμένη με άλση κυπαρισσιών σπάνιου ύψους και ομορφιάς και λιβάδια όπου οι οδοιπόροι μπορούν να σταματήσουν, να ξεκουραστούν και να συνομιλήσουν. Ο θεός είναι το κυρίαρχο θέμα (μοτίβο), και ο διάλογος, ενώ οδεύει στο μονοπάτι του μέσα στον κόσμο που αγκαλιάζεται από τον Θεό, δεν χάνει την τελική του κατεύθυνση, παρά τις μακρές παρεκκλίνουσες αναπαύσεις στα άλση. 

Η μέρα είναι ζεστή, και όχι τυχαία. Πλησιάζουμε στη μεγαλύτερη ημέρα του έτους, αυτή του ηλιοστασίου (683 C). Το θέμα της αρχής και του τέλους συνεχίζεται με την εισαγωγή του ήλιου ως μοτίβου. Η αρχή και το τέλος θα μπορούσαν να είναι τα μακρινά σημεία μεταξύ των οποίων ελίσσεται μια διαδρομή· καθώς και το σημείο συνάντησης όπου τελειώνει μια εποχή και αρχίζει μια νέα. Το ηλιοστάσιο είναι το σύμβολο του σημείου καμπής στο ρυθμό των κύκλων. Η επιλογή του συμβόλου δεν είναι αυθαίρετη: ο συμβολισμός του ήλιου των Νόμων απηχεί εκείνον της Πολιτείας. Στον πρώτο διάλογο (της Πολιτείας), το νοητό πεδίο ήταν ο ήλιος της Ιδέας. Εδώ, ωστόσο, βρισκόμαστε στο ορατό πεδίο των θεσμών που ενσωματώνουν την Ιδέα· αυτού του ορατού πεδίου ο ήλιος είναι ο κυβερνήτης. Οι περιστροφές του καθορίζουν τον ιερό ρυθμό της πόλης· το ηλιοστάσιο σηματοδοτεί το τέλος ενός έτους· την επομένη του ηλιοστασίου αρχίζει εκ νέου το ημερολόγιο των ιερών εορτών· και την ημέρα αυτή πέφτει η εκλογή του ανώτατου άρχοντα της πόλης (767 C). Σαν να μην έφτανε αυτό, ο συμβολισμός αυτός απηχείται (μεταφέρεται περαιτέρω) και στη δομή του διαλόγου. Οι τρεις οδοιπόροι είναι ηλικιωμένοι. Έχουν αναθέσει στους εαυτούς τους να δημιουργήσουν τους νόμους για μια νέα αποικία· αλλά αυτό θα ήταν ένα έργο ελλιπές και μάταιο, αν αφορούσε μόνο τη δομή μιας πόλις και όχι την εκπαίδευση των ανθρώπων για να διατηρήσουν τους νόμους ανέπαφους και να τους αναζωογονήσουν. Το πνεύμα πρέπει να μεταδοθεί από τους παλαιούς "των οποίων η ημέρα φθίνει" στους νεότερους που θα έχουν το καθήκον να συνεχίσουν το έργο τους (770Α). Οι νόμοι αντιπροσωπεύουν τον όρο, με τον οποίο η σοφία των χρόνων μεταβιβάζεται στις μελλοντικές γενιές. Τα βασικά εργαλεία για να γίνει αυτό είναι τα μεγαλοπρεπή Προοίμια, τα οποία αποτελούν τον κύριο κορμό των ίδιων των Νόμων. Και πράγματι, μια "θεϊκή πνοή" φαίνεται να καθοδηγούσε τους ταξιδιώτες και τη συζήτησή τους αυτή τη μεγαλύτερη ημέρα (811 C). Ο διάλογος είχε αρχίσει "την αυγή", και τώρα, στα μισά της διαδρομής (το χωρίο βρίσκεται στην πραγματικότητα περίπου στη μέση του κειμένου των Νόμων), ο Αθηναίος επισκέπτης συνειδητοποιεί ότι, χάρη στη θεία καθοδήγηση, "οι λόγοι που δόθηκαν μέχρι τώρα [...] φαίνεται ότι είχαν γίνει μάλλον σαν ποίημα", ότι έχει δημιουργήσει μια μορφή πνευματικής ποίησης που θα αποτελέσει το πιο κατάλληλο πρότυπο για την ιερή τέχνη της νέας πόλης, την τέχνη που θα χρησιμεύσει για την εμψύχωση του πνεύματος, την τέχνη με την οποία το πνεύμα θα διατηρηθεί ζωντανό. Το ξετύλιγμα της διαδρομής μεταξύ της αρχής και του τέλους της στο θεό βρίσκει έτσι εδώ το επίκεντρό του σε ένα θεόπνευστο ποίημα, που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του ηλιοστασίου, καθώς η ζωή του Πλάτωνα στρέφεται προς τη δύση, σαν να σηματοδοτεί ένα τέλος και μια αρχή στη διαδικασία του πνεύματος. 

Οι ίδιοι οι τρεις οδοιπόροι είναι συμβολικές φιγούρες (Μια πτυχή αυτού του συμβολισμού έχει συζητηθεί σε προηγούμενο πλαίσιο. Βλ. Τάξη και Ιστορία, Τόμος II, κεφ. I, §2, 4). Οι Κρητικοί θεσμοί θεωρούνταν οι αρχαιότεροι της Ελλάδος και το σπαρτιατικό πολίτευμα ήταν στενά συνδεδεμένο με αυτούς. Οι τρεις χαρακτήρες του Κρητικού, του Σπαρτιάτη και του Αθηναίου αντανακλούν την πορεία της ελληνικής ιστορίας. Η Κρήτη είναι ο ομφαλός μέσω του οποίου ο ελληνικός κόσμος συνδέεται με την αιγαιακή προϊστορία του· η επιστροφή στην Κρήτη σηματοδοτεί την επιστροφή στη νεότητα της Ελλάδος. Τώρα, στο τέλος της ιστορίας της, πρέπει να επιστρέψει στην αρχή. Ο συμβολισμός της επιστροφής του κύκλου στη νεότητα, που συναντάται ήδη στον Πολιτικό και στον Τίμαιο, επαναλαμβάνεται εδώ και τονίζεται συμβολικά, χάρη και στο μοτίβο του ηλιοστασίου, μέσω της ταυτόχρονης παρουσίας των τριών οδοιπόρων που σηματοδοτούν το τέλος και την αρχή.

ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΑΕΡΙΤΖΗΔΕΣ ΜΟΡΦΩΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΘΕΩΡΟΥΝ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΠΕΠΛΟ ΤΟΥ ΠΟΠΠΕΡ, ΤΗΝ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ.