«Σύμφωνα με τον Σαρτρ, υπάρχουν δύο τρόποι κατανόησης της ελευθερίας...
Eugène Delacroix Liberty Leads the People (1830) Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι. (σύνδεσμος)ΚRITIC ΚΑΙ RECUPERO OF DESCARTES IN LA LIBERTÉ CARTÉSIENNE DI SARTRE
Αν για τον Σαρτρ ο άνθρωπος δεν εξαρτάται από τον Θεό και δημιουργεί την αλήθεια μόνος του, για τον Καρτέσιο ο άνθρωπος δεν δημιουργεί την αλήθεια αλλά την αντλεί από τον Θεό και μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει μια «τέλεια» ύπαρξη. Ο Σαρτρ εμμένει στην καρτεσιανή αντίληψη της ελεύθερης βούλησης, αλλά δεν την παραπέμπει στον Θεό, αλλά στον άνθρωποΣύμφωνα με τον Σαρτρ, υπάρχουν δύο τρόποι κατανόησης της ελευθερίας: η δημιουργική ελευθερία, η οποία αναπτύσσεται στο επίπεδο της δράσης, με την έννοια ότι συνίσταται στη δημιουργία εκ του μηδενός – σκεφτείτε τη δημιουργία του έργου τέχνης – και η ελευθερία όπως την αντιλαμβάνεται ο Καρτέσιος: υπάρχουν προϋπάρχουσες κατανοητές σχέσεις που πρέπει να ανακαλυφθούν μέσω της σκέψης· Στην τελευταία περίπτωση, η ελευθερία δεν είναι μια δημιουργική δραστηριότητα, αλλά μια ανεξάρτητη σκέψη που πρέπει να συλλάβει αυτό που ήδη υπάρχει: πρέπει να συλλάβει την προϋπάρχουσα τάξη των ουσιών.
Η σειρά των ουσιών – σκεφτείτε τις μαθηματικές αλήθειες – είναι μια τάξη που δεν μπορεί να αποφευχθεί. Η ελευθερία, σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο ως ελευθερία που προσκολλάται στην αλήθεια ή, ως ελευθερία που συγχέεται μπροστά σε αυτό που δεν είναι ακόμη σαφές – αλλά η οποία ωστόσο παραμένει πιστή στην αλήθεια. Ασφαλώς, η ελευθερία, ιδωμένη υπό το πρίσμα αυτής της νοοτροπίας, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ως δημιουργική ελευθερία. Μπροστά στη δύναμη της τάξης των ουσιών, στην οποία πρέπει πάντα να προσκολλάται κανείς χωρίς να παράγει τίποτα, τι συμβαίνει με την αυτονομία του υποκειμένου;
Σύμφωνα με τον Σαρτρ, ο Καρτέσιος το σώζει εξοπλίζοντάς το με «μια απλή αρνητική δύναμη: αυτή του να λες όχι σε οτιδήποτε δεν είναι αληθινό» (J.-P. Sartre, La liberté cartésienne)(1); Με αυτόν τον τρόπο, αυτή η αυτόνομη υποκειμενικότητα που ήταν παθητική μπροστά στην ουσιαστική δομή των πραγμάτων επανέρχεται στη ζωή. Η αυτονομία είναι επομένως μια αρνητική δύναμη, η οποία συνίσταται στην απόρριψη του ψεύτικου προκειμένου να διαφυλαχθεί το αληθινό.
Ο Σαρτρ γράφει ότι η ελευθερία είναι, σύμφωνα με τον Καρτέσιο, άπειρη. Ας δούμε πώς: δεν πρέπει να γίνει κατανοητό ως η κατοχή μιας άπειρης δύναμης που επιτρέπει στον άνθρωπο να κάνει ό, τι θέλει, αντίθετα, ο άνθρωπος μπορεί να κάνει μόνο ό, τι είναι εντός των ορίων του, και γι 'αυτό το λόγο η επιθυμία πρέπει να διατηρηθεί: η επιθυμία να κάνει αυτό που υπερβαίνει αυτά τα ανθρώπινα όρια πρέπει να κατασταλεί. Ο Σαρτρ γράφει: «Το να είσαι ελεύθερος δεν σημαίνει καθόλου <σύμφωνα με τον Καρτέσιο> να μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά να θέλεις ό,τι μπορείς» (ό.π.). Επομένως, πρέπει κανείς να ξεπεράσει τον εαυτό του αλλάζοντας την πορεία των επιθυμιών του, αντί να προσπαθεί να αλλάξει την τάξη του κόσμου. Σύμφωνα με τον Καρτέσιο, είμαστε από τη φύση μας τοποθετημένοι «σαν στα μισά του δρόμου μεταξύ Θεού και ανυπαρξίας» (R. Descartes, Μεταφυσικοί Διαλογισμοί)(2), έτσι ώστε η αληθινή ελευθερία να είναι αυτή που μας οδηγεί στον Θεό και όχι αυτή που μας παρασύρει στην ανυπαρξία. Δηλαδή, αληθινή ελευθερία είναι αυτή που προσκολλάται στην αλήθεια – και επομένως στις προϋπάρχουσες ουσιώδεις πραγματικότητες – και όχι αυτή που παράγει. Για να το θέσω όπως ο Σαρτρ: η αληθινή ελευθερία του καρτεσιανού ανθρώπου δεν είναι δημιουργική.
Σύμφωνα με τον Σαρτρ, ωστόσο, ο Λόγος για τη Μέθοδο του Καρτέσιου διατηρεί την ιδέα της δημιουργικής ελευθερίας: ο Καρτέσιος εφευρίσκει τη μέθοδό του και εφευρίσκει κανόνες – τουλάχιστον από το δεύτερο και μετά. Ας διαβάσουμε τι γράφει ο Σαρτρ για αυτό:
«Είναι [...] <ο > εποικοδομητικός χαρακτήρας της ανθρώπινης ελευθερίας που βρίσκουμε στην αρχή του Λόγου για τη Μέθοδο. Επειδή, τελικά, η μέθοδος εφευρέθηκε. [...] Ακόμα καλύτερα, κάθε κανόνας μεθόδου (εκτός από τον πρώτο) είναι ένα μέγιστο δράσης ή εφεύρεσης. Δεν απαιτεί η ανάλυση που προβλέπει ο δεύτερος κανόνας μια ελεύθερη και δημιουργική ικανότητα κρίσης, η οποία παράγει σχήματα και συλλαμβάνει υποθετικές διακρίσεις τις οποίες θα επαληθεύσει αμέσως; [...]. (Ι.-Π. Sartre, La liberté cartésienne).
Οι κανόνες της μεθόδου είναι, επομένως, σύμφωνα με τον Σαρτρ, διδάγματα για μια ελεύθερη και δημιουργική κρίση. Αυτή η ελευθερία είναι εκείνη η ελευθερία που, για τον Σαρτρ, αναλαμβάνει το καθήκον να επιβεβαιώσει μια αλήθεια στον κόσμο και στον κόσμο. Αλλά, οι Στοχασμοί της Πρώτης Φιλοσοφίας του Καρτέσιου(3) αλλάζουν πρόσωπο. Όπως έχουμε ήδη καταλάβει, είναι ένας Καρτέσιος που δεν εξισώνει την ελευθερία με τη δημιουργικότητα, αφού η τελευταία αισθάνεται ότι αυτό που δημιουργεί είναι δικό της, ενώ η ελευθερία του Καρτέσιου συμπίπτει με την ανακάλυψη της αλήθειας – η οποία είναι μια αλήθεια όλων: είναι μια προϋπάρχουσα αλήθεια που απλώς περίμενε να έρθει στο φως. Ο καρτεσιανός άνθρωπος ανακαλύπτει την αλήθεια και δέν είναι ο δημιουργός της.
Στη συνέχεια, ο Σαρτρ βεβαιώνει ότι αν κάποιος έχει την τάση να επιβεβαιώνει, να διατυπώνει κρίση σχετικά με τη σαφή και διακριτή ιδέα, είναι επειδή ζυγίζει με ολόκληρη την ύπαρξή της – που προέρχεται από τον Θεό – στον άνθρωπο. Εφόσον η ύπαρξη της ιδέας προέρχεται από τον Θεό, τότε η δυνατότητα της αληθινής κρίσης είναι επίσης εγγυημένη από τον Θεό και όχι από τον άνθρωπο, ο οποίος χωρίς Αυτήν δεν είναι τίποτα. Η πραγματική αυτονομία του ανθρώπου εξαρτάται ακριβώς από το αν είναι ένα τίποτα. Ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίσει το κακό και το λάθος ακριβώς επειδή δεν είναι τίποτα. Η αυτονομία του συνίσταται στην απόρριψη αυτής της ανυπαρξίας που ο ίδιος είναι. Πώς; Ο άνθρωπος είναι αυτόνομος στο βαθμό που μπορεί να αποφασίσει να μην ενεργήσει μπροστά σε αυτό που δεν είναι σαφές και ευδιάκριτο: δηλαδή, μπροστά σε αυτό που του θυμίζει τη μηδαμινότητά του.
ΣαρτρΑυτή η αυτονομία του ανθρώπου συνίσταται, σύμφωνα με τον Σαρτρ, στην απόρριψη αυτού που δεν είναι. δηλαδή, συνίσταται στην απόρριψη της δημιουργικότητας, η οποία θα επέτρεπε στον άνθρωπο να αποσπαστεί από τις αλήθειες του Θεού μέσω της δικής του δημιουργίας: μια δημιουργία εκ του μηδενός, μέσω της οποίας ο άνθρωπος θα παρέμενε στο τίποτα. Ωστόσο, ενώπιον του Θεού, η αυτονομία του ανθρώπου είναι η απόρριψη του εαυτού του, αντιλαμβανόμενος τον εαυτό του ως δημιουργό-εαυτό. Ο άνθρωπος, επομένως, αναγκαστικά, για τον Καρτέσιο, προσκολλάται σε αυτό που δεν έχει δημιουργήσει, δηλαδή προσκολλάται στις αιώνιες αλήθειες.
Έτσι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια αρνητική αυτονομία του ανθρώπου, αλλά όχι με απόλυτη έννοια, αφού είναι σαφές ότι ενώπιον του Θεού και των αιώνιων αληθειών του είναι αδύνατο να μην υποκύψουμε· δεν είναι δυνατόν να μην συμμετάσχουμε· είναι αδύνατο να μην επιβεβαιώσουμε. Η αρνητική ελευθερία είναι επομένως η μόνη απόρριψη του ψεύτικου – της μη-ύπαρξης – και γι' αυτό είναι σχετική και όχι απόλυτη αρνητική αυτονομία. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, η καρτεσιανή ελευθερία συμπίπτει με τη χριστιανική ελευθερία και αυτή η ελευθερία που κληροδότησε ο Καρτέσιος στη Γαλλία τους επόμενους αιώνες είναι, και πάλι σύμφωνα με τον Σαρτρ, μια ψεύτικη ελευθερία, αφού δεν εξήγησε τη δημιουργική πλευρά του ανθρώπου, εγκλωβίζοντας τον τελευταίο στο δωμάτιο της αιώνιας αλήθειας από το οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει. Η καρτεσιανή ελευθερία του ανθρώπου είναι, σύμφωνα με τον Σαρτρ, μια ελευθερία που λιώνει σε επαφή με το ζωντανό νερό καθαρών και διακριτών ιδεών, και γι' αυτό είναι μια ανελευθερία, αφού όχι μόνο δεν σηματοδοτεί τη δημιουργική πλευρά της υποκειμενικότητας, αλλά αποκλείει τον εαυτό της ως ελευθερία – ως αυτονομία – μπροστά στο καλό και την αλήθεια, που είναι δύο στοιχεία που δεν παράγονται από τον άνθρωπο αλλά από τον Θεό, και το καθήκον του ανθρώπου είναι μόνο να τα δεχτεί παθητικά.
Ωστόσο, ο Καρτέσιος γνωρίζει επίσης την ελευθερία ως δημιουργική πράξη, ως πράξη παραγωγής. Αλλά αυτός ο ορισμός της ελευθερίας ισχύει μόνο αν αναφερθούμε στον Θεό, αφού αυτός είναι το μόνο Ον –το Υπέρτατο Ον– που μπορεί να δημιουργήσει. Αυτή η δημιουργία είναι ισοδύναμη, για τον Καρτέσιο, με την αυθόρμητη δημιουργία της αλήθειας: είναι η πράξη με την οποία ο Θεός δημιουργεί αυθόρμητα. Και ο Θεός μπορεί μόνο να δημιουργήσει την αλήθεια.
Ο Καρτέσιος αποκλείει τον άνθρωπο από αυτόν τον ορισμό της ελευθερίας, αφού μόνο ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει. Έτσι, αν από τη μια πλευρά η ελευθερία του Θεού και η ελευθερία του ανθρώπου είναι ταυτόσημες στο βαθμό που είναι άπειρες – είναι επομένως ποσοτικά ταυτόσημες – από την άλλη πλευρά είναι διαφορετικές επειδή η ελευθερία του Θεού είναι καθαρή παραγωγικότητα. Επομένως, ο Θεός προηγείται κάθε αλήθειας που δημιούργησε Εκείνος. Ο Καρτέσιος γράφει: «Δεν είναι καθόλου απαραίτητο να επιβεβαιώσουμε ότι αν ο Θεός δεν υπήρχε, παρ' όλα αυτά αυτές οι αλήθειες θα ήταν αληθινές» (R. Descartes, Όλες οι επιστολές)(4).
Η αξία του Καρτέσιου, σύμφωνα με τον Σαρτρ, ήταν ότι ανέπτυξε τον ορισμό της ελεύθερης βούλησης: ο Καρτέσιος όρισε την ελεύθερη βούληση – την παραγωγική ελευθερία – όταν μιλάει για τον Θεό. Αλλά ο Σαρτρ απορρίπτει τη χριστιανική διάσταση που περιέπλεξε τον στοχαστή του δέκατου έβδομου αιώνα και, παρακάμπτοντας έτσι τον Χριστιανισμό που αιωρείται πάνω από τον Καρτέσιο, ο Σαρτρ ανακτά μια εντελώς ανθρωποκεντρική και αθεϊστική θέση, επιβεβαιώνοντας ότι η ελευθερία που έδωσε ο Καρτέσιος στον Θεό πρέπει να δοθεί εξ ολοκλήρου στον άνθρωπο. Συμπερασματικά, γράφει:
«Θα χρειαστούν δύο αιώνες κρίσης – μια κρίση της Πίστης, μια κρίση της Επιστήμης – για να ανακτήσει ο άνθρωπος τη δημιουργική ελευθερία που ο Καρτέσιος τοποθέτησε στον Θεό και για να φτάσουμε τελικά να υποψιαζόμαστε αυτή την αλήθεια [...]. Αλλά δεν θα κατηγορήσουμε καθόλου τον Καρτέσιο ότι έδωσε στον Θεό αυτό που είναι ιδιοκτησία μας, αλλά θα τον θαυμάζουμε που έθεσε τα θεμέλια [...] της ιδέας της αυτονομίας και που κατάλαβε [...] ότι το μόνο θεμέλιο της ύπαρξης είναι η ελευθερία». (J.-P. Sartre, La liberté cartésienne).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου