Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος (12)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 19 Απριλίου 2024

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

4. Πολιτική μορφή (5η συνέχεια)

Όσο χρήσιμη και αν είναι για τον σχεδιασμό των θεσμών της πόλης, η συνύφανση μοναρχικών και δημοκρατικών πλαισίων, με την υπεροχή της μοναρχικής συνιστώσας, εκφράζει ωστόσο συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διαμορφωθούν οι θεσμοί. Προσεγγίζοντας το ίδιο το θέμα των θεσμών, πρέπει και πάλι να προσέξουμε τις παρεξηγήσεις/παρανοήσεις στον πρακτικό τομέα. Ο Πλάτων δεν είχε την εμμονή ότι ένα συνταγματικό πρόγραμμα θα μπορούσε να απαλλάξει τον κόσμο από το κακό. Δεν υπάρχει καμία μαγική ιδιότητα στους θεσμούς που σχεδίασε, η οποία θα μπορούσε να λύσει τα πολιτικά προβλήματα της Ελλάδος. Οι θεσμοί του, στην πραγματικότητα, δεν διαφέρουν από εκείνους των ιστορικών ελληνικών πόλεων, στους οποίους υπήρχαν μια λαϊκή συνέλευση, ένα συμβούλιο εκλεγμένων αξιωματούχων και ένα διοικητικό σώμα δικαστών. Ο πληθυσμός της ήταν μικρός, πιθανότατα γύρω στις 40.000, συμπεριλαμβανομένων γυναικών, παιδιών, δούλων και ξένων εμπόρων. Χωρίζεται σε φυλές, υπάρχουν ιερείς, υπάρχει στρατός με εκλεγμένους στρατηγούς κ.ο.κ. Η εξωτερική εμφάνιση αυτών των θεσμών δεν μπορεί να αποτελέσει το κλειδί για το νόημά τους στο πλαίσιο των Νόμων, όπως η αφηρημένη αρχή της μικτής μορφής διακυβέρνησης δεν μπορεί να αποτελέσει το κλειδί για το συμβολικό νόημα του ηλιοστασίου. Συνεπώς, δεν πρόκειται να σταθμίσουμε λεπτομερώς, όπως συχνά κάνουν οι ερμηνευτές, αν οι θεσμοί στην πράξη τείνουν περισσότερο προς την ολιγαρχία ή τη δημοκρατία, και να εξάγουμε συμπεράσματα για την πολιτική θέση που υποστήριζε ο Πλάτων στους αγώνες της εποχής του. Εν όψει των ρητών δηλώσεών του ότι τα προβλήματα του "αληθινού πολιτεύματος" βρίσκονται σε διαφορετικό επίπεδο από τα "μη πολιτεύματα" του ιστορικού κύκλου, μια τέτοια απόπειρα φαίνεται ιδιαίτερα επιλήψιμη.

Το γεγονός ότι η σημασία των θεσμών έγκειται στο ότι αποτελούν δοχείο του πνεύματος προκύπτει από το παιχνίδι με τους κοσμικούς αριθμούς. Το υπόβαθρο αυτού του παιχνιδιού πρέπει να αναζητηθεί πέρα από τους Νόμους, στον Τίμαιο. Η ιδέα του σύμπαντος ως μιας μεγάλης αυτοκινούμενης ψυχής και των ουράνιων σωμάτων ως θεϊκών ψυχών σε τέλεια κίνηση οδηγεί στην περαιτέρω ιδέα ότι οι αριθμητικές σχέσεις που απαντώνται στη φύση είναι η δομή της ψυχής. Κατά την προΰπαρξή της, η δομή της ανθρώπινης ψυχής συνδέεται με τις τέλειες σχέσεις και φάσεις/περιόδους του σύμπαντος· η γέννηση όμως σε ένα σώμα διαταράσσει αυτές τις κινήσεις και έτσι η ψυχή έρχεται στη ζωή σαν να ήταν χωρίς νοημοσύνη (άνοος ψυχή) (Τίμαιος 44Α). Μόνο κατά τη διάρκεια της ζωής μπορεί να ανακτηθεί η τάξη του Νου, και το σημαντικότερο μέσο για την αναμνηστική ανάκτηση/ανάκληση της κοσμικής τάξης συνίσταται στην παρατήρηση και τη μελέτη της τάξης που επικρατεί στο ορατό σύμπαν. "Δεν υπάρχει παρά μόνο μία θεραπεία" σε τέτοιες περιπτώσεις: να θρέψουμε το πάσχον μέρος με μια ουσία που είναι παρόμοια με αυτό. "Οι κινήσεις του θεϊκού στοιχείου μέσα μας" πρέπει να τρέφονται με τις σκέψεις και τις κινήσεις του σύμπαντος. Κάθε άνθρωπος πρέπει να μελετήσει αυτές τις κινήσεις και να το κάνει αυτό διορθώνοντας τις κινήσεις (κύκλους, περίοδος) του κεφαλιού του που διαταράχθηκαν κατά τη γέννηση. Με αυτόν τον τρόπο θα φέρει το νοερό μέρος της ψυχής του σε συμφωνία με την νοερή του προΰπαρξη καθώς και με το νοερό μέρος του σύμπαντος· και έτσι θα ζήσει την "καλύτερη ζωή που ο Θεός επιφύλαξε στον άνθρωπο τόσο στον παρόντα όσο και στον μέλλοντα χρόνο" (Τίμαιος 90C-D). [Για το πρόβλημα της αριθμητικής δομής του σύμπαντος και της ψυχής, βλ. FRANK, "Ο Πλάτων και οι λεγόμενοι Πυθαγόρειοι", ιδίως σ. 105-107. Βλ. την περαιτέρω επεξεργασία αυτού του προβλήματος στο ΠΛΑΤΩΝ, Επινομίδες, 990-992].

Στην ύστερη φάση της σκέψης του, ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι οι ιδέες που διαμορφώνουν το σύμπαν είναι αριθμοί. Η μορφή ως αριθμός είναι η αρχή που εφάρμοσε ο Πλάτων στην κατασκευή των θεσμών των νόμων. Μέσω των αριθμητικών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των θεσμών, η πολιτική μορφή της πολιτείας γίνεται σαν ένας κρύσταλλος αριθμών που αντανακλά τη μαθηματική δομή του σύμπαντος. Οι αριθμητικές σχέσεις της πολιτικής μορφής διέπονται στην πραγματικότητα από τον συμβολισμό του ήλιου. Το αριθμητικό κλειδί είναι το 12. Αυτός είναι ο αριθμός των φυλών στην πόλιν, και κάθε τέτοια υποδιαίρεση του πληθυσμού πρέπει να θεωρείται "ένα ιερό πράγμα, ένα δώρο του Θεού που αντιστοιχεί στους μήνες και την επανάσταση του σύμπαντος" (771B). Ο βασικός αριθμός 12 καθορίζει το σχήμα της πόλις σε όλα τα τμήματά της. Ο αριθμός των πολιτών που ασκούν την πατριαρχική λειτουργία και κατέχουν ένα κομμάτι γης ορίζεται σε 5040. Η επιλογή του αριθμού οφείλεται στο γεγονός ότι διαιρείται με το 12 καθώς και με όλους τους ακέραιους αριθμούς από το 1 έως το 10, γεγονός που επιτρέπει τη διαίρεση του πληθυσμού σε δώδεκα φυλές. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι ο πρώτος αριθμός που ικανοποιεί την προϋπόθεση ότι διαιρείται με το 12 καθώς και με τη σειρά των ακεραίων αριθμών από το 1 έως το 10, είναι ο 2520. Η επιλογή από τον Πλάτωνα του διπλού του 5040 οφείλεται στο γεγονός ότι με αυτόν τον τρόπο αυξάνεται ο αριθμός των πολιτών κάθε φυλής σε 420, ο οποίος με τη σειρά του διαιρείται με το 12. Και το 5040 είναι ο πρώτος αριθμός που ικανοποιεί και τη δεύτερη προϋπόθεση. Η επιλογή αυτού του αριθμού θα μπορούσε επίσης να επηρεαστεί από έναν άλλο λόγο, τον οποίο ο Πλάτων δεν αναφέρει - ότι το 5040 ισούται με το 7! (το γινόμενο των ακεραίων αριθμών από το 1 έως το 7) και επομένως υποδηλώνει μια σχέση με τον αριθμό των ημερών της εβδομάδας. [7! Αυτό δηλώνει τον παραγοντικό αριθμό. Το παραγοντικό ενός φυσικού αριθμού n συμβολίζεται με n! και ισούται με το γινόμενο όλων των θετικών ακεραίων αριθμών μικρότερων ή ίσων του n].

Το συμβούλιο της πόλης έχει αριθμό μελών 360, δηλαδή 30 για κάθε μία από τις δώδεκα φυλές. Ο αριθμός προκύπτει από τον πολλαπλασιασμό του αριθμού των μηνών (12) επί τον αριθμό των ημερών του ημερολογιακού μήνα (30). Τα μέλη του Συμβουλίου δεν υπηρετούν όλα ταυτόχρονα: κάθε μήνα υπηρετεί μόνο το ένα δωδέκατο από αυτά, δηλαδή 30. Ο αριθμός 360 επιλέγεται επίσης επειδή διαιρείται με το 4. Αυτό είναι σημαντικό επειδή κατά την εκλογή των συμβούλων, η πόλις προχωράει στην εκλογή σύμφωνα με τις τάξεις των ιδιοκτητών. Οι πολίτες χωρίζονται σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με την ιδιοκτησία τους, ξεκινώντας από την πρώτη τάξη που κατέχει, εκτός από το δικό της οικόπεδο, ιδιοκτησία που αντιστοιχεί στην αξία του οικοπέδου της, μέχρι την τέταρτη τάξη που κατέχει το μέγιστο ποσό ιδιοκτησίας, που αντιστοιχεί στο τετραπλάσιο της αξίας του οικοπέδου της. Υψηλότερη συσσώρευση περιουσίας δεν επιτρέπεται. Η διαίρεση του 360 δια του 4 έχει ως αποτέλεσμα να εκλέγονται 90 σύμβουλοι από κάθε μία από τις τάξεις ιδιοκτητών. Η εκλογή χωρίζεται σε δύο στάδια: στο πρώτο στάδιο εκλέγονται 180 άνδρες από κάθε τάξη, στο δεύτερο στάδιο 90 άνδρες επιλέγονται με κλήρωση μεταξύ των 180.

Η ανώτατη δικαστική αρχή αποτελείται από το Συμβούλιο των Φυλάκων του Νόμου, ο αριθμός του οποίου ορίζεται σε 37. Στην περίπτωση αυτή, η διαδικασία εκλογής χωρίζεται σε τρία στάδια. Στην πρώτη φάση, από το ψηφοδέλτιο βγαίνουν τα 300 ονόματα που έλαβαν τις περισσότερες ψήφους· στη δεύτερη, τα 100 που έλαβαν τον αμέσως επόμενο μεγαλύτερο αριθμό ψήφων· από αυτά τα 100 επιλέγονται τελικά οι 37. Ο Πλάτων δεν αιτιολογεί την επιλογή του αριθμού 37- ίσως μια εξήγηση μπορεί να βρεθεί στο γεγονός ότι, αν εξαιρέσουμε το 1, το 37 είναι ο δωδέκατος πρώτος αριθμός.
Τέλος, πρέπει να εξετάσουμε την υπεροχή των αριθμών 1, 2, 3, 4, των αριθμών της Πυθαγόρειας Τετρακτύος. Η έμμεση εκλογή του Συμβουλίου έχει δύο φάσεις, ενώ εκείνη των Φυλάκων του Νόμου έχει τρεις: οι τάξεις των ιδιοκτητών είναι 4 και, σε σχέση με τις 12 φυλές, δίνουν τον αριθμό 3. Ο αριθμός 5040 βρίσκεται σε σχέση 2:1 με τον πρώτο αριθμό (το 2520) που ικανοποιεί τη συνθήκη να διαιρείται από το 1 μέχρι το 10 και το 12. Κατά την εκλογή των μελών του συμβουλίου, ο αριθμός που εκλέγεται κατά το πρώτο στάδιο βρίσκεται σε σχέση 2:1 με τον αριθμό που επιλέγεται στο τέλος με κλήρωση. Αν σκεφτούμε ότι οι σχέσεις μεταξύ των πρώτων ακέραιων αριθμών, δηλαδή 2:1, 3:2, 4:3 είναι επίσης οι σχέσεις που ορίζουν την οκτάβα, την πέμπτη, την τέταρτη, φαίνεται ότι ο Πλάτων σκόπευε να δημιουργήσει τη μορφή της πολιτείας σαν να επρόκειτο για ένα μουσικό σύμβολο και να τη συσχετίσει με την αρμονία του σύμπαντος.