«ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ» Daniel Ramadan

« Είναι αποδεδειγμένο επιστημονικό γεγονός ότι στον εγκέφαλό μας δεν υπάρχουν δομές ειδικά σχεδιασμένες για την επεξεργασία του γραπτού λόγου, σε αντίθεση με τον προφορικό λόγο.

Ραφαήλ, το σχολείο της Αθήνας

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΤΡΕΧΟΥΣΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

---

Ζούμε στην εποχή της τεχνολογικής επανάστασης. Γινόμαστε μάρτυρες αυτής της μετάβασης που θα οδηγήσει στην ηγεμονία του εικονικού-ρομποτικού παραδείγματος ως κυρίαρχης μορφής ζωής, πολιτισμού και σκέψης. Σε μια παρόμοια επαναστατική εποχή έζησε και ο Πλάτων, ο οποίος είδε τη μετάβαση από την προφορικότητα στη γραφή στον ελληνικό και δυτικό πολιτισμό. Τα λόγια που μετέφερε ο Σωκράτης στους πλατωνικούς διαλόγους, λοιπόν, παρουσιάζονται ως μια εξαιρετική ανάλυση για την ερμηνεία και την πρόβλεψη της επίδρασης των σημερινών τεχνολογικών αλλαγών στον άνθρωπο.

Οι Σουμέριοι, ένας αρχαίος πολιτισμός από τη νότια Μεσοποταμία, ίσως εφευρέτες της γραφής γύρω στο 3400 π.Χ.

Για εμάς είναι πραγματικά δύσκολο να φανταστούμε πώς ένας πολιτισμός που μεταδίδεται με εντελώς προφορικό, και επομένως αγράμματο, τρόπο μπορεί να έχει την ίδια αξιοπρέπεια με τη γραπτή γνώση, δηλαδή τα βιβλία. Ωστόσο, αυτό συνέβη ακριβώς στην προσωκρατική Ελλάδα, όπου η εκφραστικότητα, η κοινωνική επικοινωνία, η εκπαίδευση των νέων, η πολιτική - με λίγα λόγια όλη η γνώση και η διατήρησή της - γινόταν αποκλειστικά προφορικά. Αυτό κράτησε μέχρι την εποχή που έζησε ο Πλάτωνας, όταν αντίθετα γίναμε μάρτυρες μιας μεγάλης πολιτιστικής αλλαγής που αποτελούταν από την άνοδο μιας νέας και διασπαστικής μορφής τεχνολογίας: της γραφής. Στην πλατωνική περίοδο, δηλαδή μεταξύ 5ου και 4ου αιώνα π.Χ., το γραπτό αλφάβητο αντικατέστησε προοδευτικά τις προφορικές μορφές της παράδοσης, εκτοξεύοντας την Ελλάδα και τη Δύση σε μια νέα εποχή. Η νίκη της αλφαβητικής τεχνολογίας επί της προφορικότητας άλλαξε τη φύση της ίδιας της γνώσης σε σημείο να τροποποιήσει βαθιά την ανθρωπολογία. Μια μη αναστρέψιμη μεταμόρφωση συνέβη στον άνδρα που έγραφε: «Προχωρούσαμε τώρα σε τρόπους έκφρασης και σκέψης που ήταν εντελώς διαφορετικοί από εκείνους του παρελθόντος, σε μια διαφορετική σχέση με τους ανθρώπους και τα πράγματα» (G.  Η ερώτηση στον χρόνο. ) .

Σήμερα γινόμαστε μάρτυρες ακριβώς της ίδιας αλλαγής λόγω της αχαλίνωτης χρήσης νέων τεχνολογιών: εικονικές οθόνες, ηλεκτρονικά μηχανήματα, Τεχνητή Νοημοσύνη. Κι εμείς, όπως ο Πλάτωνας, ζούμε σε μια περίοδο πολιτισμικής και ανθρωπολογικής επανάστασης. Πώς, λοιπόν, αλλάζει ο άνθρωπος μπροστά σε αυτή τη μετάλλαξη της ζωής και της σκέψης, άρα και του εαυτού του; Δυνάμει της απίστευτης αναλογίας μεταξύ των δύο εποχών, είναι θεμιτό να αμφισβητείται ο Πλάτωνας. Βάζει τον κύριο Σωκράτη να απαντήσει, τα λόγια του οποίου, μετά από περίπου 2500 χρόνια, είναι ακόμα επίκαιρα.

Λεπτομέρειες R. Sanzio, The School of Athens και JL David, The Death of Socrates

Στον διάλογο του Φαίδρου , ακολουθώντας τον τυπικό πλατωνικό τρόπο λειτουργίας , ο Σωκράτης εκθέτει έναν αιγυπτιακό μύθο για να εξηγήσει τη γέννηση της νέας τεχνολογίας της γραφής. Ο θεός Theuth είναι ένας μεγάλος εφευρέτης και από καιρό σε καιρό προτείνει τα δημιουργήματά του στον βασιλιά Thamus:

«Αυτή η επιστήμη της γραφής, βασιλιά – είπε ο Θέουθ – θα κάνει τους Αιγύπτιους σοφότερους και θα εμπλουτίσει τη μνήμη τους, αφού αυτή η ανακάλυψη είναι φάρμακο (φαρμακόν) για τη σοφία και τη μνήμη».

Στη μετάφραση από τα ελληνικά, ο θεός Theuth ανακοινώνει το γραπτό αλφάβητο ως θεραπεία, μια απόλυτη βελτίωση για τη μνήμη και τη σοφία. Ωστόσο, σχεδόν σαν να ήταν κατάχρηση, η λέξη που χρησιμοποιεί είναι pharmakon («ο καταραμένος» fdb) Εάν οι άνδρες χρειάζονται θεραπεία, υποτίθεται σιωπηρά ότι η ανθρώπινη κατάσταση έχει κάποια ανεπάρκεια προς τροποποίηση, μια εγγενή ασθένεια, που επιδεινώνεται από τήν ενοχή ότι είσαι άνθρωπος. Προσπαθούμε λοιπόν, μέσω της χρήσης της τεχνολογίας, να καλύψουμε αυτή την ανεπάρκεια. Ακόμη και σήμερα, τα νέα τεχνολογικά συστήματα παρουσιάζονται σε πρώτο στάδιο ως συσκευές υγειονομικής περίθαλψης. Στο ακραίο σημείο αυτής της στάσης βρίσκεται η προσπάθεια να «θεραπεύσει» το μεγαλύτερο «πρόβλημα», δηλαδή τον θάνατο, προσπαθώντας να «σώσει» τη συνείδησή του, τη μνήμη και το μυαλό του χάρη σε δυνητικά αθάνατες κυβερνητικές στηρίξεις. Όμως, όταν το φάρμακο χορηγείται σε άτομα που δεν είναι άρρωστα, η τεχνολογία μετατρέπεται από θεραπεία σε βλάβη. Ακριβώς αυτή η αντιστροφή συμβαίνει στον πλατωνικό διάλογο χάρη στη χρήση της λέξης φάρμακον. Το φάρμακο στοχεύει στο να παράγει πάντα μια διπλή αξία: όχι μόνο θεραπεία, αλλά και δηλητήριο, ταυτόχρονα. Είναι λάθος να το μεταφράζουμε από τα ελληνικά ως «θεραπεία», αναφέροντας μόνο έναν από τους δύο πόλους, αφού η κατηγορία της αμφιθυμίας που υπονοεί ο αρχικός όρος ακυρώνεται. Από τη φύση του, στην πραγματικότητα, το φαρμακείο δεν μπορεί ποτέ να είναι μόνο ωφέλιμο, όπως θα ήθελε να το παρουσιάσει ο θεός Theuth, αλλά είναι αμοιβαία θεραπεία και δηλητήριο, πανάκεια και φάρμακο, ευχάριστο και δυσάρεστο, καλό και κακό. Αυτή η άρρηκτη σχέση μεταξύ των αντιθέτων χαρακτηρίζει την τεχνολογία περισσότερο από κάθε άλλη πτυχή. Στην πραγματικότητα, η απάντηση του Αιγύπτιου βασιλιά Thamus στον εφευρέτη-θεό συγκεκριμενοποιεί την αντιστροφή των πολικοτήτων:

«Και ο βασιλιάς απάντησε: Ω ευφυέστατε Θεούθ, άλλο είναι η δημιουργική δύναμη των νέων τεχνών, άλλο είναι να κρίνεις τι βαθμό βλαβών και χρησιμότητας έχουν για αυτούς που θα τις χρησιμοποιήσουν. Και έτσι τώρα εσείς, από καλοσύνη προς τη γραφή που δημιουργήσατε, εκθέσατε το αντίθετο από το πραγματικό της αποτέλεσμα. Γιατί θα δημιουργήσει λήθη στο μυαλό όσων τήν μαθαίνουν: θα πάψουν να ασκούν τη μνήμη τους γιατί, εμπιστευόμενοι τη γραφή, θα ανακαλούν πράγματα στο μυαλό τους όχι πια από μέσα τους, αλλά από έξω, μέσω ξένων στηρίξεων. Επομένως, δεν βρήκατε το φάρμακο μνήμης, αλλά μόνο μια ανάκληση στη μνήμη. Ούτε προσφέρεις αληθινή σοφία στους μαθητές σου, αλλά δίνεις μόνο την εμφάνιση γιατί, χάρη σε σένα, αυτοί, έχοντας τη δυνατότητα να έχουν πληροφορίες για πολλά πράγματα χωρίς να έχουν διδαχτεί, θα πιστεύουν ότι είναι πολύ μαθημένοι, αλλά ως επί το πλείστον δεν θα ξέρουν τίποτα. Θα είναι πόνος να τους μιλάς, γεμάτοι απόψεις αντί για γνώση».

Η νέα τεχνολογία, αν και είναι μια πειστική προοπτική βελτίωσης της ανθρώπινης κατάστασης, αντίθετα έχει το αντίθετο αποτέλεσμα: «Δεν είναι αυτό το φαρμακείο ένα δηλητηριασμένο δώρο;» (J. Derrida, Plato's Pharmacy ) . Παρά τη φαινομενική χρησιμότητα της, η υποτιθέμενη θεραπεία αποδεικνύεται επιβλαβής για τη μνήμη, καθώς την αποδυναμώνει. Με τον ίδιο τρόπο, σήμερα, ενεργούν έξυπνες συσκευές που, σε μια μάταιη προσπάθεια να βοηθήσουν, αποδυναμώνουν την ανθρώπινη δραστηριότητα και την απογαλακτίζουν από την εξοικείωση. Όσον αφορά τη σοφία, λοιπόν, ο αριθμός των ζημιών είναι ακόμη χειρότερος γιατί οδηγεί σε εκφυλισμό: η γραφή δημιουργεί μάζες σχολιαστών, που θα έχουν την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζουν τα πάντα, χωρίς να γνωρίζουν τίποτα. Πώς μπορούμε να μην διαβάσουμε ανάμεσα σε αυτές τις γραμμές μια διαυγή και προφητική ανάλυση της επίδρασης που είχε ο ιστός;

Απεικόνιση του θεού Theuth

Ποιο είναι όμως το πραγματικό κακό που τείνει να διαφεύγει η αμφιθυμία του φαρμάκου ; Ο Σωκράτης απορρίπτει τη γραφή λόγω της τεχνητότητάς της. Απέναντι στην έλευση του αλφαβήτου υπερασπίζεται τον προφορικό λόγο πάνω από όλα καθώς είναι έκφραση πλήρους φυσικότητας. Στην πραγματικότητα, η φυσικότητα πρέπει πάντα να θεωρείται καλύτερη αφού αναφέρεται στην υγιή κοινωνικότητα μεταξύ των ανθρώπων και στην εσωτερική διάσταση του ανθρώπου. Ο προφορικός-διαλεκτικός λόγος είναι ο λόγος και είναι η μόνη αληθινή μορφή γνώσης δυνατή, που φυτρώνει και ζει, από δάσκαλο σε μαθητή. Ο προφορικός λόγος είναι φυσικός, σκεπτικός, αυθεντικός, γνωστικός, κοινωνικός. Αντίθετα, η γραφή και οι τεχνολογίες είναι τεχνητές και για το λόγο αυτό ασκούν μια βλαβερή απατηλή και αλλοτριωτική λειτουργία. Δεν είναι τυχαίο ότι η σημερινή τεχνολογία προσπαθεί με κάθε μέσο να διορθώσει αυτό το εναρκτήριο ρήγμα ανάμεσα στη φύση και το τεχνητό, μεταξύ ανθρώπου και τεχνολογίας, μυστικοποιώντας συνεχώς τις δύο διαστάσεις. Περισσότερο από κάθε άλλη τεχνολογική μορφή του παρελθόντος, φιλοδοξεί να περιέχει μέσα της ακριβώς αυτόν τον φυσικό λόγο στον οποίο υπαινίσσεται ο Σωκράτης, που είναι ο λόγος και η σκέψη ταυτόχρονα. Η σύγχρονη τεχνολογία παρουσιάζεται ως υποκατάστατο της φυσικότητας, του προφορικού λόγου και της σκέψης, επομένως και της ανθρωπότητας. Σήμερα, η τεχνολογία κατέχει κάτι που δεν κατείχαν τα προϊόντα των επιστημονικών-βιομηχανικών επαναστάσεων του παρελθόντος, βασισμένα ουσιαστικά στη μηχανική και τον κινητήρα: είναι η ηλεκτρική εκκένωση. Αυτή η νέα λειτουργία ακολουθεί την ίδια ηλεκτρική εκκένωση που επιτρέπει την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου μας. Ακολουθώντας τη νευροεπιστήμη, είναι ακριβώς η νευρωνική ηλεκτρική μετάδοση που επιτρέπει, ή τουλάχιστον κάνει έκδηλη, το μυαλό, το λογότυπο. Η τρέχουσα τεχνολογία, η οποία χρησιμοποιεί ηλεκτρικές συνδέσεις, στοχεύει στην τέλεια αναδημιουργία του ανθρώπου και της φύσης, τοποθετώντας τα σε μια συνεχή εικονική πραγματικότητα . Ο ανθρώπινος λογότυπος , που ήδη υπάρχει καλά στην ετυμολογία της λέξης «τεχνολογία», έφτασε τώρα για πρώτη φορά να αποτελεί πραγματικά την οντολογία του. Η νέα οντολογία κορυφώνεται ακριβώς με την Τεχνητή Νοημοσύνη, την Τεχνητή Νοημοσύνη που μαθαίνει, λειτουργεί, απομνημονεύει, μιλάει όπως -και αύριο ίσως καλύτερα- από έναν φυσικό άνθρωπο.

Ένα τεχνολογικό ρομπότ

Ο παραλληλισμός είχε ήδη ολοκληρωθεί πριν από 2500 χρόνια: οι τεχνολογίες μας βασίζονται όλες, τελικά, σε τίποτα λιγότερο από τη γραφή - σε δυαδικό κώδικα, σε σύμβολα ή σε εντολές, δεν έχει σημασία εδώ. Ας αναρωτηθούμε, λοιπόν, στα χνάρια του Σωκράτη: σε ποιο βαθμό ένα smartphone, ένας υπολογιστής πρέπει να θεωρούνται περιττά και επιβλαβή αντικείμενα και σε ποιο βαθμό είναι εργαλεία για τη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης; Μήπως η ενίσχυση και η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης σε κάθε τομέα της ζωής αποφέρει πραγματικά μεγαλύτερα οφέλη στον άνθρωπο από τη ζημιά που προκαλεί η αποξένωσή του; Και αύριο, σε έναν κόσμο με ρομπότ, μηχανικές προσθέσεις, εικονικές πραγματικότητες και τσιπ εγκεφάλου, πώς θα ξανασυζητήσουμε την ανθρωπολογία μας; Η τεχνολογία ήταν πάντα φαρμακείο, το να την παρουσιάζεις ως θαυματουργό φάρμακο για τον άνθρωπο προϋποθέτει πρώτα από όλα ότι  θεωρούμε την ανθρώπινη κατάσταση ως βαθιά άρρωστη,  ως ευγενική [γένους] υπόσταση. Δεύτερον, η φίμωση ή η υποβάθμιση της αμφιθυμίας της τεχνολογίας, χωρίς να δείξουμε πώς μακροπρόθεσμα η ζημιά θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη από τα οφέλη, είναι μια ψευδαίσθηση που θα μας κοστίσει ένα βαρύ τίμημα: την ίδια μας την ανθρωπιά.

 https://www.inchiostronero.it/socrate-critico-della-tecnologia-odierna/

https://www.gazzettafilosofica.net/2019-1/dicembre/socrate-critico-della-tecnologia-odierna/